İstanbul'un gerdanındaki inciler: Kadın çeşmeleri

Mimarisiyle, konumuyla hayallerin ve güzelliğin şehridir İstanbul. Her sokağının başında sebil ve çeşmeleriyle merhaba der misafirlerine, gelip geçenlere. Bentler ve kemerleri boynundaki süsüdür. Hamamları, şadırvanları, su terazileri, sarnıçları ve kuyularıyla suya ahengi getirir. İnsanlık için su hayat kaynağıdır. Türk toplumları da suya yakın yerlere yerleşmiş, İslamiyet ile hayır işi olarak su dağıtımına önem vermişlerdir. Türk kültüründe bir yere su götürmek, susamışa bir tas su vermek, yoldan gelip geçenin içmesi için çeşme-sebil yaptırmak büyük hayırlardan sayılır. Suyun ahaliye ulaştırılması meselesine de ibadet gözüyle bakıldığı için devlet yöneticileri ve halk, su mimarisine hassasiyetle yaklaşır. Dini, sosyal, kültürel ve ekonomik bağlamda değerlendirildiğinde su kültürü aslında toplum gelişmişliği ile yakından alakalıdır. Devlet ne kadar büyük ise suyla ilgili mimari yapılara yapılan yatırımlar bir o kadar fazla olur. Şehirlerin su ihtiyacını gidermek amacıyla isale hatları döşenir, su kemerleri, bentler, havuzlar, maksemler, suterazileri, sarnıçlar, çeşme ve sebiller yapılır. Osmanlı'da padişahların, devlet görevlilerinin, ağaların, beylerin adlarının sıkça geçtiği hayırseverlik kervanına kadınlar da özellikle yaptırdıkları çeşmelerle katılır. Osmanlı'nın kadın çeşmeleri, pek çoğu su sıkıntısına bir hâl çare olmak için inşa edilen, bazen kadının güç ve zenginlik nişanesi olarak yapılan, bugün suları akmasa da kendine has güzelliklerini hâlâ koruyor. Fatih Sultan Mehmet'in fetihten önce İstanbul çevresine çeşmeler yaptırdığı anlatılır. Öyle ki Rumeli Hisarı çevresinde konumlanan çeşmeler 1452 yılı ile tarihleniyor. Suriçi'nde en eskiye tarihlenen çeşmenin ise Cerrahpaşa'da bulunan Davut Paşa Çeşmesi olduğu biliniyor. Su tesisleri konusunda imparatorluğun başkentinin merkez sayılması sebebiyle fetihten sonraki dönemde su ihtiyacını karşılayan pek çok çeşme inşa edilir. Yapımları 15'inci yüzyıldan sonra hızla artan çeşmeler 20'inci yüzyıla kadar simge haline gelerek şehrin boynuna takılan birer inci gibi dizilir. İçme suyu, temizlik, susuz mahallelerin ihtiyacını karşılama, ölen bir yakının ruhuna bağışlama gibi farklı sebeplerle yaptırılan çeşmeler bulundukları yer ve amaçlarına göre adlandırılır: Duvar çeşmesi, köşe çeşmesi, meydan çeşmesi, sebillerle birlikte tasarlanan çeşmeler, namazgâh çeşmesi, oda çeşmesi, sütun çeşmeler ve köşk/yalı gibi yapıların içine dekoratif amaçlı inşa edilenler. İstanbul'un hemen her caddesinde, her köşe başında, her sokağın bitiminde karşımıza çıkan çeşmeler mimari düzenlemeleri, şebekeleri, taş süslemeleri, kitabelerindeki hat yazıları, kalem işi bezemeleri ile dikkat çekerken her yüzyıl kendi içinde biçim ve mimari farklılıklar gösterir. 15-16 ve 17'nci yüzyıllarda kemer içinde sade bir ayna taşı, kitabe, tekne sekileri ve su haznesinden oluşan yapılar, 18. yüzyılda yerini süslemeleriyle ön planda olan eserlere bırakır. Çeşitli dekoratif kemerlerin içine vazoda çiçekler, tabakta meyveler işlenerek, Barok üslubun izlerini taşıyan cephe tasarımları görülür. Çeşme yaptırmak ise tamamıyla sosyal konum ve ekonomik güç ile ilintilidir. Bu yüzdendir ki padişahların, sadrazamların, paşaların, ağaların ve maddi durumu iyi olan halktan insanların isimleri mimari faaliyetlerde sıkça geçer. Bununla birlikte Osmanlı'dan kalma eserler arasında ya elinde bulundurduğu kudreti yaptırdığı eserle gösteren ya da hayırseverliği ön planda tutan kadınların bâniye olarak geçtiği çok sayıda çeşme bulunur. Bunlardan bazıları restore edilerek eski ihtişamını korusa da bazıları çeşitli sebeplerden ötürü günümüze ulaşamaz. Prof. Dr. Hatice Aynur, Osmanlı kadınlarının su mimarisine kazandırdığı yapıtlar üzerine hazırladığı projede bâniyeleri üç kategoriye ayırıyor: Saray mensupları, yönetici ve ulemanın eşleri ile halktan olan kadınlar. Üç grubun yaptırdığı yapılar arasındaki farklılığı ise döneminin mimari esintileri ve yaptıranın ekonomik gücü belirliyor. Özellikle oğlu tahta geçtikten sonra valide sultan olan kadınlar, dini içerikle birlikte güç ve zenginliklerini gösterme amaçlı çok süslü mimari eserler yaptırdılar. En fazla çeşme yaptıran validenin 13 eserle Üçüncü Mustafa'nın eşi ve Üçüncü Selim'in annesi Mihrişah Sultan, ikincisinin de 9 çeşme ile Sultan Abdülmecid'in annesi Bezmiâlem Valide Sultan olduğunu belirtiyor. Hanedan mensubu olmayan veya sarayda herhangi bir görevi bulunmayan ancak maddi durumu iyi, çevresinde hürmet gösterilen, paşa, sadrazam, din görevlisi gibi erkeklerin eşleri tarafından yaptırılan 9 çeşme bulundu. Yönetici veya ulema sınıfına mensup kişilerin eşlerinin yaptırdığı çeşmelerde genellikle kimin kızı veya eşi olduğu bilgisiyle çeşmenin yapım masraflarının nereden karşılandığına dair birtakım bilgiler yer alıyor. Kuruçeşme'de 1682 tarihli Köprülü Hemşiresi Çeşmesi'nin kitabesinde yaptıranın adı yerine, yalnızca Köprülü'nün kız kardeşi yazarken, Üçüncü Ahmed'in Baş Kadını Emetullah Kadın'ın Üsküdar'daki Doğancılar Camii yanında yaptırdığı çeşmenin masraflarını, kendi bütçesinden karşıladığı bilgisi kayıtlarda bulunuyor. Saraylı kadınların ikinci grubu da kethüda, hazinedar usta, kalfa gibi saray personeli olarak çalışan hatunlardan oluşuyor. Diğerlerinden farkı ise bu kadınların kazandıkları maaş karşılığında çeşme yaptırmaları. Çeşme sahibi 8 hazinedar usta, 7 kalfa, 6 da kethüdadan bazılarının isimleri şöyle: Fesahat Usta, Halife Cilvenaz, Hazinedar Hatice Kadın, Hazinedar Nazperver Usta, Hoşnadi Usta, Şekerpâre Hatun. İstanbul'da her iki sınıflamaya da girmeyen halktan, sıradan insanların yaptırdığı 26 çeşme bulunuyor. Yapılmalarındaki öncelikli amaç kendi yaşadıkları mahalledeki su ihtiyacının karşılanması olan eserler, diğerlerine oranla daha mütevazı görünüşleri ile dikkat çekiyor. Sultanahmet'teki Hatice Kadın Çeşmesi ile Zekeriyaköy'deki 1793 tarihli Ayşe Hanım Çeşmesi bu gruba dâhil olan yapılar arasında örnek teşkil ediyor. Osmanlı'da yüzyıllara göre biçim, kullanılan malzeme ve üslup açısından farklılıklar gösteren kadınların yaptırdığı çeşmeler, klasik dönem olarak adlandırılan on beş ve on altıncı yüzyıla kadar şekil itibariyle basit ve sade bir yapıda. Taştan yapılmış, daima akan veya kesilebilen musluklar koyulan, kabartmaların süslediği, çoğunlukla kemerli bir niş içerisinde ayna taşı yer alan çeşmelerde bazen yaptıranın ismi, yapılış tarihi gibi birtakım bilgilerin yazıldığı kitabe bulunur. Yeni bir biçim anlayışının doğduğu on yedinci yüzyılda ise yapıldıkları yerin önemi haricinde çeşmeleri gösterişli kılan zengin bezemeler kendini gösterir. Saray mensubu kişilerin yaptırdığı eserler mermerden yapılırken, kemerler istiridye kabuğu biçiminde olup, ayna taşlarına işlenen bazı ağaç ve çiçek motifleri göze çarpar. Yeni yüzyıl, diğer tüm sanatlarda olduğu gibi çeşme mimarisinde de belli başlı değişiklikleri beraberinde getirir. Öncelikle çeşmeye sadece 'su veren, su ihtiyacını karşılayan' gözüyle değil, sanatsal bir yapı gözüyle bakılmaya başlanır. Klasik süsleme anlayışı barok ve rokoko üsluplarıyla birlikte mimaride görülür. Kıvrımlı kemerler, uzun ve gösterişli kitabeler, gül, çiçek, meyve gibi stilize desenlerin kemer üzerine veya kitabe çevresine işlendiği çeşmeler, altın yaldızlı süsleme mermer cepheleriyle dikkat çeker. Dönemin bir başka özelliği de Batı'nın saray- bahçe-su üçlemesinin yaygınlaştığının gözlemlenmesidir. On dokuzuncu yüzyıl eserlerinin mimari açıdan klasikten belirgin biçimde ayrılır. Kentsel yapılanmada önemli unsur olan çeşmelerde görkem ve abartılı süslemeler oldukça fazla. Süslemelerde meşaleler, ok, kılıç, yay, çiçekler, rozetler, yapraklar gibi çeşitli unsurlara yer verilirken; oval çerçeve içindeki tuğralar bir başka ayrıntıdır. Osmanlı'nın klasik baklavalı veya mukarnaslı sütunlarının yerini Neoklasizm'de çok sık kullanılan sütunlarla sınırlanmış çeşme cepheleri alır. Yine aynı dönemde Osmanlı- Fransız yakınlaşmasının sonucunda küre biçimli çeşme tasarımları ile meydan çeşmeleri biçim değiştirerek, daha dar ve yüksek cepheli çeşmeler inşa edilir. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren çeşmelerdeki Osmanlı- Selçuklu mimari üsluba yakın tasarım anlayışı yirminci yüzyılda değişerek simgesel önemini yavaş yavaş yitiren birer küçük Osmanlı mimari örneklerine dönüşür. Ancak bu dönemin önemli bir özelliği demir döküm çeşmelerin varlığıdır. İkinci Abdülhamid'in Yıldız Sarayı'na getirttiği Hamidiye Su Yolları üzerinde dökme demir ve mermerden yapılan çeşmeler buna örnek teşkil eder. Tek yüzlü, tepeliklerinde Abdülhamid tuğrası olan çeşmeler, İstanbul'un Beyoğlu, Esentepe ve Küçükçekmece ilçelerini süsler. Osmanlı kadınlarının yaptırdıkları çeşmelerin çizimleri veya mimarı konusunda ise detaylı bir çalışma bulunmazken yapılışı günümüze daha yakın olan çeşmelerden bazılarının bilgileri mevcut. Mimar Sinan'ın Üsküdar'daki eseri Mihrimah Sultan Külliyesi ve Çeşmesi gibi. Osmanlı tarihi boyunca yapılan eserleri mimari ve süsleme açısından değerlendirdiğimizde kadınlarla erkeklerin yaptırdığı çeşmelerin birbirinden çok da farkı yok. Tek fark yapıldığı dönemin mimari özellikleri ile yaptıranın ekonomik gücü. Birer yıl arayla yapılan Birinci Mahmud dönemi Tophane Meydan Çeşmesi ile Saliha Sultan Sebil ve Çeşmesi arasında görkem bakımından bir fark bulunmuyor. 'Sadece kadınların değil yaptırılan tüm yapılar için kitabeler bir nevi kimliktir.' Bâniye dua, övgü veya birkaç güzel beytin yanı sıra bazen suyla ilgili bir ayet, bazen de kelime-i tevhidin yer aldığı niş içinde veya kemerin üzerinde bulunan kitabelere harfler kabartma usulü işlenir. Bu levhalardan binayı yaptıran kişi, binanın yapım tarihi, nasıl ve niçin yapıldığı, kitabe şairinin kim olduğu ve dönemin mimari faaliyetlerine dair çok önemli bilgiler edinebiliriz. Kadınların yaptırdığı çeşmelere bakıldığında valide sultan kitabelerinde çoğunlukla din yolunda hayırlı işler yapmaya verdikleri önem, saflık ve temizliklerine vurgu yapılmakta, sultan olan oğullarının adı övgüyle belirtilir. Padişah kızları kitabelerinde ise çoğunlukla babalarının adları, babaları hayatta değilse genellikle kardeşleri olan devrin padişahının adı geçer. Eşlerinin isimleri yazılması ise ender olarak rastlanır. Kitabe yazıları önemli bir hattat elinden çıkmasa bile çok özenle yazılmıştır. Kelime atlaması gibi hatalar çok azdır. Çeşmeleri meydana getiren önemli unsurlardan biri olan kitabeler konusunda banilerle bâniyeler arasında bir fark bulunmazken, kadınlarda kategorilerine göre farklılıklar yer alıyor. Saraylı bâniyenin kitabesi dönemin ünlü şair ve hattatı tarafından yazılırken, halktan birinin yaptırdığı çeşmenin kitabe ise pek tanınmamış biri tarafından yazılıyor. Kitabelerin belli bir edebiyat dili vardır: Su yerine Farsça 'ab' kullanılır mesela. Sıcak su ab-ı germ, içene ferahlık veren su âb-ı canfeza, su sıkıntısı kıllet-i ma, susamış, susuz anlamında atşan kelimelerine sıkça rastlanır. Kaynak için ayn-ı ab, ayn-ı dilara, ayn-ı hayat, ayn-ı dilnişin, çeşme içinse cari eylemek, cari olma, cay-ı huşk, cay-ı Hürrem, çeşme-i ab-ı kevser kullanılır. Şiirlerde çeşmenin güzelliğini belirtmek için 'Bir içim su olmak' deyiminin yanı sıra Türkçede su icra eylemek yani çeşme ve sebil gibi hayır işleri bina ettirmek, su gibi aziz olmak, su gibi ezber etmek, su gibi okumak, su gibi cari olmak, suyolu, su yolcusu tabirleri çok fazla yer alır. Su getirmek için dağları delen Ferhat'ın lakabı Kuhken'dir. Hükümdar Şeddad'ın yeryüzünde yaptırdığı cennetin adı İrem ya da bağ-ı İrem olarak kitabelerde geçer. Çeşme kitabelerinde Hz. Muhammed (SAV), Hz. Hüseyin (RA), Hz. Hasan (RA) gibi mübarek zatların isimlerinin haricinde yaptıran kişinin ölen çocukları, annesi ve babasının isimlerinin geçmesi de sık karşılaşılan durum. Örnek olarak Üçüncü Murad'ın kızı Ayşe Sultan ölen kocası Kanijeli İbrahim'in, Birinci Abdülhamid'in eşlerinden Sineperver Valide Sultan ölen oğlunun, Zehra Hanım babası Muhtar Efendi ve kardeşi Celal Bey'in ruhuna yaptırılan çeşmelerden söz edilir. İkinci Selim'in küçük kızı Şah Sultan'ın günümüze ulaşan ve bir kadın tarafından yaptırıldığı saptanan ilk çeşmedir. Çeşme, aynı gece vefat eden ikinci eşi Zal Mahmud Paşa ile birlikte yaptırdığı fakat paşanın ismiyle anılan Eyüp'teki Zal Mahmud Paşa Külliyesi'nin avlu kapısının bitişiğindedir. Mimar Sinan'ın eseri olan külliyenin yapım tarihine dair net bir bilgi olmamakla birlikte klasik tarzda inşa edilen çeşmenin her iki duvarında birer tas yuvası bulunur. Yapı kesme taştan ve dikdörtgen çerçeve içinde inşa edilmiştir. Saray kadınların yaptırdığı çeşmeler arasında ikincisi Kanuni Sultan Süleyman ile Hürrem Sultan'ın kızları olan Mihrimah Sultan'ın yaptırdığı Edirnekapı'da kendi adını taşıyan çeşmedir. Mimar Sinan'ın eseri Mihrimah Sultan Cami yakınında bulunan çeşmenin tam yapılış tarihi belli değildir ancak şu an üzerinde bulunan kitabeden çeşmenin doğal afetlerden etkilendiği ve 1729-1730 arasında Cağalzade İbrahim Bey tarafından yeniden yaptırıldığı anlaşılır. Ayrıca sultanın Arafat Dağı'ndan Mekke'ye döşettiği suyolu da bulunur. 'Testimin kırıldığı bu yere öyle bir çeşme yapılsın ki, asırlar geçsin, ama çeşmenin suyu bitmesin, sanatı gözden düşmesin. Testisini kıran kızlar bir daha dolduramam diye gözyaşı dökmesin. Suyu bol aksın.' Birinci Mahmud'un annesi olan sultan, üç çeşme ile Alaca Minare Mescidi'ni yeniden yaptırır. 1732-1733'te Azapkapı Çeşme Meydanı'nda yaptırdığı kendi adına taşıyan çeşme ve sebilin ilginç bir de hikâyesi vardır: Dördüncü Mehmed'in eşi Gülnuş Valide Sultan şehirde gezinti yaparken Saliha Sultan Sebil ve Çeşmesi'nin bulunduğu yerde olan küçük bir çeşmenin başında testisi kırıldığı için ağlayan bir kız çocuğu görür. Sultan kıza para vermek ister ancak küçük kız testisinin kırıldığına değil, su götürmeyi beceremediği için ağladığını söyler. Kızın cevabından etkilenen valide sultan kızı saraya alır, yetiştirir ve oğlu İkinci Mustafa ile evlendirir. Saliha Sultan, hamileliği sırasında başında ağladığı küçük çeşmenin yerine görkemli bir çeşme yaptırmayı arzu eder. Beş köşeli, mermerden yapılmış çeşme ve sebilden oluşan çeşmenin Tersane Caddesi'ne bakan iki yüzüne birer çeşme, iki cephenin birleştiği yerde de yarım daire şeklinde oturtulan sebil bulunur. Doğu ve Batı'nın süsleme örneklerinin bir arada bulunduğu yapıda hemen hemen boş yer yok gibidir. Bezemelerde vazo içinde çiçekler, tabaklar içinde meyveler vardır. Uzun bir çeşme kitabesi olan çeşmenin şiiri dönemin tanınmış şairlerinden Seyyid Vehbi'ye hat yazısı ise Eğrikapılı Mehmed Rasih Efendi'ye aittir. Çeşme, Beyoğlu'nda Sokullu Mehmed Paşa Cami arkasında, Şişhane yokuşunun alt tarafında yol kenarında bulunuyor. Prof. Dr. Hatice Aynur, 'Saliha Sultan Çeşmesi kadar görkemlisi yoktur. Muhteşem bir yapıdır.' der. Mesleki silsilenin devam ettiğine dair bir örnek olan çeşmeyi ilk yaptıran Canfeda Hatun'dur. Sonraki yıllarda tamirini üstlenen ise Şevkinihal Usta'dır. Çeşmenin yapılış tarihi üzerine net bilgi yok. Kaynaklarda Üçüncü Murad döneminde harem kethüdası ve Nurbanu Valide Sultan'ın cariyesi olan Canfeda Hatun'un ismine rastlanır. Çeşmenin kitabesinde ismi geçen hazinedar ise Birinci Abdülmecid döneminde sarayda görevlidir. 1848'de onarılan çeşme Gedikpaşa Sokağı'nda, Gedikpaşa Camii'nin karşısındadır. Çeşmenin tekkesi, ayna taşı ve cephesi kabartma şekillerle süslüdür. İki yanda dikdörtgen sütunların yükseldiği çeşmenin üst kısmına güneş motifli rozet içinde Sultan Abdülmecid'in tuğrası bulunur. Tuğranın hemen altına ise yedi satırlık kitabe olan yer alan çeşmenin basık kemerli nişin içindeki ayna taşı hayat ağacı motifi ile bezeli. Sirkeci'de Hoca Paşa Camii yanında bulunan çeşmeyi yapanın kim olduğu bilinmemekle beraber padişah eşlerinden biri olduğu tahmin edilir. Cephesi baştanbaşa mermer levhalarla kaplı, Rokoko tarzındaki oymalı ayna taşı ve kitabe bulunan çeşmede, yuvarlak bir kemer içinde II. Mahmud'un tuğrası bulunur. Kitabesinde on dört mısralık dize bulunan eser bakımlı ve suyu akan ender çeşmelerden biridir. Çeşmenin bahçesinde bulunduğu Hacı Hüseyin Kethüda'dan Sormagir Camii'nin isminin hikâyesi hayli ilginçtir. Rivayete göre cami önünde oturan Hacı Hüseyin Kethüda'ya bir yabancının caminin adını sorması sonrasında aldığı 'Sormagir' cevabı caminin bu isimle anılmasına sebep olmuştur. Çeşmenin kitabesinden anlaşılacağı üzere ilk yaptıranı Hacı Hüseyin ve kızı Safiye Hanım'dır. 1145'te (1732) inşa ettirilen ve Hacı Hüseyin Kethüda'dan Sormagir Camii bahçesinde yer alan çeşme daha sonradan tahribata uğramış olacak ki, ilk bânîlerinin ruhları için Abide Hanım tarafından tamir ettirilmiş. Çeşme yapı olarak günümüzde bahçesinde bulunduğu caminin alçağında kalmış, merdivenle inilen bir pozisyonda. Tamamen klasik üslupta inşa edilen çeşmenin kilit taşı noktasında bir kabartma göze çarpar. Kenar işlemeleri vazo içerisinde meyveler olan ayna taşı oldukça süslüdür. Sağ ve sol kısımda ikişer ikişer olmak üzere toplamda dört kâse yer almakla birlikte alt ve üst kısımda ise birbirinin içerisinden geçirilmiş motifler yer alır. Ayna taşının lülenin bulunduğu asıl kısmında ise adeta perde motifli bir dalgalı kemer motifi bulunur. Bu motifin hemen altında bir pençe gibi güneş motifine benzetilebilecek bir kabartma dikkatleri çeker. Üsküdar sahiline oldukça yakın bir konumu olan çeşmenin ilk bakışta göze çarpan kısmı tepede yer alan alınlığıdır. Baştan aşağıya işlemelerle dolu olan çeşmenin bir diğer göze çarpan bölüm ise yelpaze şeklinde mukarnasa sahip olan yuvarlak kemerdir. Gülnuş Emetullah Valide Sultan tarafından 1121'de (1709) yaptırılan çeşme Yeni Camii'in Hâkimiyet-i Milliye Caddesi'ne açılan avlu kapısının yanında yer alır. Devrinin eşsiz bir mimari örneği olan çeşme taş işlemesi olarak çok güzel bir yapıda olup yalak ve setleri hariç işlenmemiş hiçbir yeri yoktur. Çeşmenin en üst kısmında yer alan tepelik üç kısımdır ve ortadaki yükselti ters bir istiridye kabuğu üzerinde yükselmektedir. Alınlık denilen üst kısımda hiçbir yer boş bırakılmadan bitkisel motiflerle tezyin edilmiştir. Oval bir biçimde stilize edilmiş kemer içerisinde yelpaze şeklinde bir mukarnas barındırır. Kemerin oval sağ ve sol üst kesiminde birer rozet benzeri kabartma bulunmakta ve bu kabartmanın bir benzeri de yelpaze olarak stilize edilmiş mukarnasın orta noktasında yer almaktadır. Başından dört evlilik geçen ve oldukça genç yaşta vefat eden Emine Sultan'ın çeşmesi, üzerinde yer yer çatlaklar bulunsa da özellikle kitabesinin göz alıcılığı sayesinde oldukça dikkat çekicidir.Çeşme Sultan II. Mustafa'nın kızı Emine Sultan tarafından 1151'de (1738) inşa ettirilmiştir. 1696 senesinde doğan Emine Sultan 1703 senesinde Çorlulu Ali Paşa ile nişanlanmıştı. Ancak babası Sultan II. Mustafa'nın aynı yıl tahttan indirilmesi sonucunda Çorlulu Ali Paşa ile olan izdivaçları ancak 1708'de gerçekleşebildi. 1711'de Çorlulu Ali Paşa'nın öldürülmesi üzerine Trabzon Valisi Recep Paşa ile evlenen Sultan'ın bu evliliği de Paşa'nın 1726'da vefatı ile son buldu. Recep Paşa'nın ardından İbrahim Paşa ile evlenen Sultan'ın bu evliliği de uzun sürmedi ve 1728'de İbrahim Paşa'nın vefatı sonucu Sultan, dördüncü defa olarak Aydın muhassılı Abdullah Paşa ile evlendi. 1736'da Abdullah Paşa'nın ölümünden sonra bir daha evlenmeyen Sultan 1739'da vefat etti. İstanbul Büyükeşhir Belediyesi (İBB) Kültür A.Ş. sarnıçları, kuyuları, çeşmeleri, sebilleri, bentleri, kemerleri, hamamları, şadırvanları, havuzları ve su terazileriyle bir su medeniyeti olan İstanbul'daki hanım eli değmiş 100 çeşmeyi tek kitapta topladı. Esma Sultan'dan Bezmiâlem Valide Sultan'a, Mihrişah Sultan'dan Mahpeyker Kösem Valide Sultan'a, Safiye Sultan'dan Nurbanu Sultan'a hayırda yarışan Osmanlı hanımlarına ait 100 çeşme 'İstanbul'un 100 Hanım Çeşmesi' adıyla, İstanbul'un 100'leri serisinin 84'üncü kitabı olarak okuyucu ile buluştu. Kitap mimarlık ve tarih meraklılarına kaynak olma özelliği taşımasının yanı sıra, hayırseverlikte yarışarak İstanbul'a muhteşem abideler kazandıran Osmanlı hanımlarının daha iyi tanınmasını da amaçlıyor. İstanbul'un 100 Hanım Çeşmesi'nin giriş bölümünde hazne, ayna taşı, lüle, kitabe, kurna, kemer, saçak, testi seti ve tas yuvası olmak üzere çeşmelerin bölümleri detaylı olarak anlatılmış. Kitapta çeşmeler hayrat amaçlı olması özelliklerinden yola çıkılarak dört bölümde sınıflandırılmış. Bunlar; şadırvan çeşmesi, sütun çeşmesi, meydan - iskele çeşmesi ve cephe (duvar) çeşmesi. (Derlenmiştir.)

İstanbul'un gerdanındaki inciler: Kadın çeşmeleri

KADIN ÇEŞMELERİ