El-Cezerî’nin Meşhur Filli Su Saati nasıl çalışıyordu?

Dünya, var olduğu günden beri birbirinden dâhi insanlara şahit olmuş ve bu insanların icatları günümüzü etkilemiş ve şekillendirmiştir. İşte, bunlardan biri de El-Cezerî'nin meşhur filli su saatidir. Yaklaşık 800 yıl önce Cezerî tarafından icat edilen mühendislik harikası su saati, insanların binlerce yıldır saati öğrenmek için kullandığı sistemlerden biri... Dünyada ilk robotu yapan Müslüman: El Cezeri Önce kısaca, İslam'ın Altın Çağı döneminde birbirinden kıymetli çalışmalar ve buluşlar yapan El-Cezerî'nin kim olduğuna bir bakalım. Cezerî; 1136 senesinde ülkemiz sınırları içindeki Şırnak'ın Cizre ilçesinde dünyaya gelmiş. Cezerî ismini, Cizre'de doğduğundan ötürü almış. Mühendis ve bir mucit olan Cezerî'nin; sibernetik alanında yaptığı ilk araştırmalarla anılıyor. Çünkü o, yaşadığı dönemden çok ileri buluşlar yapmış bir isim. Fizik alanında benzeri görülmemiş başarılara imza atan mucit, elliden fazla mekanik cihaz icat etmiş ve hepsine bir kılavuz hazırlamış. Bu mekanik cihazlardan en bilineni ise 'filli su saati'dir. Su saati daha önceden zaten keşfedilmiş bir buluştur, sadece Cezerî'ye ilham vermiştir. Zaten bu iki mekanizmanın da çalışma sistemleri çok başkadır. IQ ne demek? Bu kavram nasıl ortaya çıktı? İslam dünyasının zenginliğini eserine yansıtmak isteyen Cezerî, adeta bir sanat eseri olan bu icadında birbirinden farklı figürler kullanmayı tercih etmiş. Hint fili, Mısır Zümrüdüanka Kuşu, Arap-İran motifleri ve Çin ejderha figürlerine yer vermiş. Mucit bu mekanizmayı Eyyûbîlerin kurucusu Selâhaddîn Eyyûbî'yi onurlandırmak için yaptığından, sultana da yer vermiştir. Cezerî'nin yaşadığı dönemde İslam, İspanya'ya kadar yayılmıştı. Filli su saati, Arşimet'in su prensibine bağlı olarak planlansa da aslında farklı bir icattır. Yüzlerce yıl önceden icat edilen bu saat, günümüzde sadece el yazmaları ve taslak halde bulunmakta. Zaman içinde pek çok sanatçı bu sistemi çözmeye ve esas olarak benzerini üretmeye çalışmıştır. Bunlardan en bilineni, Dubai'de İbn Battûta adı verilen alışveriş merkezinde 7 metre yüksekliğinde olanıdır. Farabi'nin 'İdeal Devlet' eserinden alıntılar Adeta bir sanat eseri olan bu icat, zaman zaman bizim ülkemizde de yapılmış ve açılan sergilerde ziyarete sunulmuş. Fakat şu an için bu söz konusu değil. El-Cezerî'nin bu dâhiyane eseri gerek mekanizması gerekse sanatsal değeriyle meraklılarının büyük ilgisini çekiyor. O zaman gelin şimdi, bu mekanizmanın detaylarını aktaralım. Cezerî, farklı boyutlarda ve türlerde pek çok su saati yapmıştı, filli su saati ise bu yaptığı saatlerin adeta birleşimi gibiydi. Bu hususla alakalı, 1206 senesinde mucide, Eyyûbî'nin oğlu şu sözleri sarf etmiştir: 'Vakit ve emek sarf ederek eşi benzeri görülmemiş makineler vücuda getirdin. İsterim ki bu eserlere harcadığın vakit ve emek zayi olmasın. Bunun için senden isteğim şudur ki benim için, ayrı ayrı icat ettiğin her şeyi bir araya getiren ve seçtiğin icatlarımı resimlendiren bir kitap derleyesin.' Bunun sonucunda 'Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap' ortaya çıkmıştır. Farabi'nin kaleminden 'Mutluluğun Kazanılması' Filli su saatindeki filin karnındaki havuzda delikli bir kase yüzmektedir. Bu kase yavaş yavaş dolar ve hafifçe battıktan sonra yana yatar. Yana yattığında ise kendisine bağlı üç ipi çeker. İşte bu kasenin dolmasıyla çekilen üç ip, tek tek metal toplar salar. Salınan bu toplarsa katip figürünü harekete geçirir. Kase battığında bir ses çıkar ve zümrüdüanka kuşu kendi etrafında dönmeye başlar. Toplardan bir tanesi Selâhaddîn Eyyûbî figürünü harekete geçirir ve sanki onun emri ile hareket ediyormuş gibi görünür. Kuşun ağzına gelen topun ağırlığı ile beraber ejderha figürü aşağı doğru hareket eder ve bir fil bakıcısı figürü, vazoya düşer. Düşme esnasında bakıcının kolu da hareket etmiş ve top vazoya girmiş olur. Bu zaman diliminde otuz metal topla tekrarlanır ve her bir topta 30 dakika yani böylece yarım saatlik bir süreç tamamlanır. Farabi'nin Harfler Kitabı'ndan 20 alıntı Büsbütün sanatsal saat olan bu mekanizmanın figürleri şu işlevleri görmekte; Delikli kase, saatin temelidir. O olmasa, saat görevini yerine getiremez. Fil bakıcısı, turu tamamlayan kol hareketini yaparken katip yelkovan görevi görür. Çin ejderhası, topu yakaladığı gibi file gönderir, kuş ise topları gagasından dışarı salar. Belki de delikli kase kadar önemli bir unsur var, o da Zümrüdüanka kuşu. Sesiyle her yarım saatte bir, 30 dakikanın tamamlandığının haberini verir. İşte, atalarımız böylesine dâhiyane düşünülen icatların mucidi olmuş ve Avrupa biliminin çok ötesine geçerek tarihe imza atmışlardır.

AKADEMİK

İLAHİYAT

Kur'an

TARİH

EDEBİYAT

SİNEMA

MÜZİK

EĞİTİM

FELSEFE

SOSYOLOJİ

PSİKOLOJİ

GALERİ

LİSTELER

FİKRİYAT TV

ESMA-İ HÜSNA

İSLAM

MÜZİK

FİKRİYAT AKADEMİ

El-Cezerî’nin Meşhur Filli Su Saati nasıl çalışıyordu?