Tefekkür nedir, nasıl yapılır? Tefekkürle ilgili ayetler…

İnsan ve onun yaratılışı, çevresindeki varlıklar, ölüm ve ölüm ötesi hayat… Bütün bunlar ancak iman ve tevhid inancıyla süslenmiş bir ömürle anlam kazanabilir. Bu değerlendirmeyi yapabilen akl-ı selim sahipleri, tevhid uğrunda çekilecek sıkıntıları bir zahmet değil, kendilerinin ebedi menfaati için bir rahmet olarak görür. Kur'ân-ı Kerîm'in çeşitli kelimelerle ifade ettiği ve çok sayıda ayette teşvikte bulunduğu düşünme eylemi tefekkür, İslâm kültür tarihindeki entelektüel geleneklere hayat veren ve bu gelenekler içinde çeşitli açıklamaların konusunu teşkil eden insanî bir çabadır. Tefekkür, Arapça'da f-k-r kökünden gelir. Lügatte derinliğine düşünmek, fikir yürütmek, üretmek, için çaba sarf etmek manalarındadır. Istılahta ise, ilmin elde ettiği sonuçlardan iman esaslarını takviye edecek deliller bulmak demektir. Arapça'da düşünmeyi ifade eden kelimelerin başında nazar, tefekkür, tedebbür, i'tibâr ve taakkul (akl) gelir. Asıl anlamı 'gözle bakmak' olan nazar, 'kalp gözüyle bakmak, düşünmek' mânasında kullanıldığı gibi 'bir şey hakkında tefekküre dalmak, nazarî araştırmalarda bulunmak' anlamına da gelir. Fikr kökünden türeyen tefekkür de aynı anlamdadır. Düşünme, geleceğe değil de geçmişe yönelikse tezekkür adını alır ve 'hatırlama, anma' anlamına gelir. Zikir ve tezekkür sözlükte aynı anlamdadır ve 'hem lisan ile anma hem de kalp ile hatırlama, akıldan geçirme' demektir. Burada asıl vurgulanması gereken şey Kur'an'ın, düşünmeye verdiği önemin yanı sıra düşünmenin biçimi, hareket noktaları ve gayesi hakkındaki telkinleridir. İnsanı düşünmeye sevk ve teşvik eden çok sayıda ayete topluca bakıldığında düşünmenin önemli bir kulluk görevi, bir ibadet olduğu sonucuna varılabilir. Düşünmenin konusu ise başta bizâtihi Kur'an'ın mesajı olmak üzere bu mesajın aydınlatıcı ve yol gösterici ışığı altında Allah-âlem, âlem-insan, Allah-insan ilişkisidir. Allah Kur'an'da çeşitli konularda aklî deliller getirmekte ve düşünmeyi teşvik etmektedir. Yaratılanlar yaratana delil olduğuna ve yaratılışta birçok hikmet bulunduğuna göre düşünmek gerekli bir eylemdir. Nesnelerin duyu ötesi gerçekliği düşünmeyle kavranabilir. Kaldı ki nazarî düşünmenin bilgi sağlayıcı fonksiyonu olmadığını ispat etmek bile ancak nazarî düşünmeyle kabildir (Kitâbü't-Tevḥîd, s. 9-11). Rahman'ın nazargâhı olan müminin kalbi, dünyevi kederlerle hastalanmaz. Tam tersine o kalp, Rabb'ini tefekkür ettiği her an, O'nun kelamını okuduğu her vakit, şifa bulur. Böylece Mevla'mızın, 'Ey insanlar! İşte size, Rabbinizden bir öğüt, kalplere bir şifâ ve müminler için yol gösterici bir rehber ve rahmet (olan Kur'an) geldi.' (Yunus 10/57) ayetinin hikmeti gerçekleşmiş olur. Rabbimiz, bizlerden, Kur'ân'daki öğütlerin sahibi kimdir diye düşünmemizi istemektedir. Dinî yaşantımızda samimiyet, ancak Rabbimizin birliğini ve yüceliğini kalben tefekkür etmekle başlayabilir. Dinin başı tevhiddir. Tevhidle başlamalıdır tefekküre. Ve tevhidle mana kazandırılmalıdır bütün olup bitenlere. Allah'ın elçisi Hz. Muhammed Mustafâ (s.a.s) davete başladığında bir cahiliye devri yaşanıyordu. Dinî kavramların içini boşaltarak hakikatten uzaklaşan bir kısım insanlar, sahte ilahlarla oyalanıyor ve 'kendilerine, 'Allah'tan başka hiçbir ilah yoktur' denildiği zaman inanmıyor büyüklük taslıyorlardı.( Sâffât 37/35-36.) Bir süre sonra ortaya çıkan diğer bir grup ise, sözde iman etmiş gibi gözüküyor ancak sabır gerektiren zorlu işlerde, imanın gereğini yerine getirmiyordu. Örneğin, namazı kılıyor, zekatı veriyorlar fakat Allah'ın dinini aziz kılmak için can pahasına savaşmaları emredildiğinde, 'Rabbimiz! Niçin bize savaş yazdın? Bizi yakın bir zamana kadar erteleseydin ya!' (Nisa 4/77.) diyerek, Allah'ın buyruklarından bazısını taşınmaz bir yük olarak görüyorlardı. Geçici menfaatleri için göze aldıkları meşakkati, ebedi kurtuluşları için göze alamayan bu tür kimselerin idrak ve tefekkür algıları harekete geçsin diye Allah Azze ve Celle şöyle buyurdu: 'Tâ, Hâ! (Ey Muhammed!) Biz Kur'an'ı sana sıkıntı çekesin diye değil, ancak (Allah'ın azabından) korkacaklara bir öğüt (bir uyarı) olsun diye indirdik. (O) yüksek gökleri yaratanın katından peyderpey indirilmiştir. Rahmân, Arş'a kurulmuştur. Göklerdeki, yerdeki, bu ikisi arasındaki ve toprağın altındaki her şey, yalnızca O'nundur. Sen sözü açığa vursan da, gizlesen de Allah için birdir. Çünkü O, gizliyi de bilir, ondan daha gizli olanı da. Allah, kendisinden başka hiçbir ilah bulunmayandır. En güzel isimler O'nundur.' Tâhâ 20/1-8. 'Göklerin ve yerin melekûtu hakkında düşünmezler mi?' (el-A'râf 7/185); 'Bakmıyorlar mı deveye, nasıl yaratılmış!' (el-Gāşiye 88/17) meâlindeki âyetlerde 'bir şey hakkında düşünmek' ve 'bir şey hakkında gözlemde bulunmak' anlamları ile nazarî çabanın önemi açıkça vurgulanır. Kur'an'da düşünmenin anlamına en çok yaklaşan terimler tefekkür ve akıldır. 'Muhakkak ki göklerin ve yerin yaratılışında, gündüzle gecenin art arda gelişinde akıl sahipleri için alâmetler vardır. Onlar ayakta, otururken ve yaslanmışken Allah'ı zikredip göklerin ve yerin yaratılışı hakkında tefekkür ederler.' (Âl-i İmrân 3/190-191) meâlindeki âyette akıl sahipleri, Allah inancıyla fikrî araştırmayı bir arada götüren, entelektüel faaliyetlerini tezekkür ve tefekkürün birbirini takip ettiği ve bütünlediği bir aklî yapıyla gerçekleştiren insanlardır. 'Yeryüzünü enine boyuna uzatan, onda sabit dağlar ve ırmaklar meydana getiren, orada meyvelerin her birinden çifter çifter yaratan O'dur. Geceyi de gündüzün üzerine O bürüyüp örtüyor. Düşünen insanlar için şüphesiz bütün bunlarda ibretler vardır.' Ra'd Sûresi 3 'Gökten su indiren O'dur. Ondan hem kendiniz için içecek su hem de hayvanlarınıza yedireceğiniz bitkiler verir. Allah o su ile size ekin, zeytin, hurma, üzüm ve daha türlü türlü ürünler de bitirir. İşte bunda düşünen bir topluluk için büyük ibret vardır.' Nahl Suresi - 10-11 'Şefaatim sayesinde kıyamet günü insanların en mutlusu olacak kişi, (dünyada iken) samimiyetle ve tüm kalbiyle 'Allah'tan başka ilah yoktur' diyebilen kimsedir.' Buhârî, 'İlim', 33. 'Ve rabbin bal arısına şöyle ilham etti: 'Dağlardan, ağaçlardan ve insanların kurdukları çardaklardan kendine yuvalar edin. Sonra her türlü besleyici ürünlerden ye; rabbinin koyduğu kanunlara boyun eğerek çizdiği yollardan git!' Onların karınlarından, farklı renk ve çeşitlerde şerbet (kıvamından bir sıvı) çıkar ki onda insanlara şifa vardır. İşte bunda da düşünen bir topluluk için açık delil bulunmaktadır.' Nahl Suresi - 68-69