Kiliseye dönüştürülen camiler

Ayasofya'nın Danıştay kararıyla cami olarak yeniden ibadete açılması, özellikle Hristiyan aleminde büyük bir yankı uyandırdı. Hristiyan dünyasının lideri Papa Francis, Ayasofya'nın statü değişikliğinden ötürü 'derin bir acı' duyduğunu ifade etti, Ayasofya böylece bir kez daha tartışmaların odağı haline geldi. Fakat Ayasofya tarih boyunca hüviyeti değiştirilen tek mabet miydi? Hükümdarların fethettikleri bölgelerin en önemli ibadethanelerini kendi inançlarına göre değiştirmesinin tarihte pek çok örneği vardı. Endülüs İslam döneminden Osmanlı'ya kadar yüzlerce cami kiliseye dönüştürüldü. Endüslüs-İslam döneminde camiden kiliseye çevrilen pek çok yapı mevcuttu. 7 asır boyunca Müslümanların ibadet ettiği Kurtuba Camii, Endülüs Müslümanlarının bıraktığı en büyük mimari miraslardandı. İspanya'nın Cordoba/Kurtuba şehrinde inşa edilen bu cami, boyutları bakımından bütün İslam âleminde Samarra Ulu Camii ile Ebû Dülef Camii'nden sonra üçüncü sırada yer alıyordu. Yaklaşık 7 asır boyunca Müslüman yurdu olan Endülüs, 13'üncü yüzyılda işgale uğramaya başladı. 1236 yılında Kurtuba şehri, Hristiyanların eline geçti ve Kurtuba Camii de kiliseye çevrildi. 3 asır boyunca ana yapısı aynen muhafaza edilerek kullanılan bu yapının orta bölümüne 16'ncı yüzyılda Rönesans üslûbunda bir katedral eklendi. Kurtuba Camii ne zaman ve kim tarafından inşa edildi? 2006 yılında İspanya'daki yasal boşlukları kullanan Katolik Kilisesi, yapının mülkiyet hakkını üzerine geçirdi. 2014 yılı sonunda tarihi yapıdaki 'cami' ibaresini tüm turistik kataloglardan çıkartıp 'Kurtuba Katedrali' olarak adlandırılması için girişim başlattı. Bunun üzerine 'cami' ibaresi daha önce olduğu gibi kataloglarda tekrar kullanılmaya başlandı. Günümüz İspanyasında Müslümanların ibadetine yasak olan Kurtuba Camii/Katedrali'nde Katolikler için sadece özel günlerde ibadet yapılıyor. Tarihe yön veren medeniyet: Endülüs İber Yarımadası'nda birçok bölge 712 yılından 1492 yılına kadar Endülüs-İslam hükümranlıkları tarafından idare edildi. Bu bölgeler içinde özellikle Sevilla, dünya kent tarihi açısından önemli bir yere sahipti. Kentlerin isimleri de dönüşümlere tabi tutuldu. Roma döneminde Hispalis, İslam döneminde İşbiliye, Hıristiyan döneminde Sevilla olarak adlandırıldı. Sevilla, Roma döneminden itibaren dini, ekonomik, politik, coğrafi ve kent tarihi açısından oldukça kıymetli bir bölgeydi. 712 yılında Halep'e bağlı Emevi Halifeliği tarafından ele geçirilen kent, daha sonra Kurtuba Emevileri, taife krallıkları, Abbâdîler, Murabıtlar ve Muvahhidler tarafından idare edilerek yaklaşık 500 yıllık İslam hakimiyetinde kaldı. İslami dönemde İşbiliye olarak adlandırılan kent, zengin bir kültürel miras bıraktı. 1248'de III. Fernando İşbiliye'yi ele geçirdiğinde, kentteki sayıca fazla olan camileri kiliseye çevirdi. Kent ele geçirildiğinde Müslümanlara ne yazık ki Yahudilere davranıldığı gibi müsamahalı davranılmamıştı. Hatta öyle ki kentte kalan Müslümanlar için ibadetlerini yerine getirebilecek bir yer de verilmedi. Kurtuba ve diğer Endülüs kentlerine göre İşbiliye en fazla camiye sahip olan yerdi. İslam hükümranlığı olan Muvahhidler döneminde toplam 28 cami tespit edildiği kaynaklara geçti. Bazı kaynaklara göre ise 72 cami vardı. Bu camilerin yönleri değiştirilmiş, İslam inancına ait nesneler kaldırılmıştı. Kiliseye çevrilen camilerden biri İşbiliye Ulu Camii'ydi. 13. yüzyılın ikinci yarısında, dönemin en büyük ulu camileri arasında sayılan Muvahhidler dönemi İşbiliye Ulu Camii'ne Kraliyet Şapel'i eklendi. Daha önce İşbiliye Ulu Camii'ne ait olan Giralda minaresi, Hıristiyan krallar için zaferin sembolü oldu. Hıristiyanlar Sevilla'ya girdiğinde, buradaki Müslümanların X. Alfonso'nun camiyi ve minarenin yıkılmasına gözyaşı döktükleri için yalvardıkları, ancak Alfonso'nun onların bu isteklerini reddettiği ve camiden tek bir tuğla alınırsa Müslümanları ölümle tehdit ettiği de belirtilmektedir. 15. yüzyılda İşbiliye Ulu Camii yerine günümüzdeki Sevilla Katedrali'nin yapılmasına başlandı. İşbiliye Ulu Camii büyüklüğünde yapılan ve 16. yüzyılda tamamlanan bu katedral, Hıristiyan dünyasında üçüncü ve Gotik Kilise olarak en büyük Avrupa katedrali sayılmaktadır. Cuma Camisi olarak bilinen İbn Adabbas Camii yerine de Salvador Kilisesi inşa edildi. Dr. Fatma Yıldız'ın, Kilise ve Sinagoga Dönüştürülen Endülüs-İslam Dönemi Camilerinin Geç Ortaçağ Hıristiyan Kent Yapılaşmasına Etkileri isimli çalışmasında naklettiğine göre camiden kiliseye çevrilen eserler şunlardır: 'Santa María Katedrali ve Manastırı, Sevilla Katedrali, Santa Marina, Omnium Sanctorum Kilisesi San Marcos , San Román, San Pedro, San Juan de Palma, San Julián, Santa Catalina, Salvador Kilisesi, San Andrés, San Bartolomé, San Estaban, San Gil, San Ildefonso, San Isidoro, San Lorenzo, San Vicente, San Martín, San Miguel, San Nicolás, Santa Lucía, Santa María Magdalena, ve Santiago kiliseleridir.' Yıldız, Endülüs-İslam döneminde İşbiliye'de 70'den fazla cami olduğunu, bu camilerin birçoğunun 1248'de Hıristiyanların kenti ele geçirmelerinden sonra kiliselere çevrildiği araştırmalar sonucu ortaya çıkarıldığını ifade eder. Bir zamanlar Osmanlı'nın hakim olduğu topraklardaki camiler de aynı kaderden payını aldı. Kiliseye çevrilen Türk mimari eserlerinin izine düşen Mimar Mehmet Emin Yılmaz, 18 ülkede cami, mescit, tekke, türbe gibi 329 Türk mimari eserinin kiliseye dönüştürüldüğünü tespit etti. Eserleri kendi yerinde incelemek isteyen Yılmaz, öncelikle Osmanlı'nın uzun yıllar hüküm sürdüğü Balkanlardan başladı.. Anadolu Ajansına verdiği röportajda Macaristan, Bulgaristan ve Yunanistan'a yoğunlaştığını ifade eden Yılmaz, daha sonra Cezayir, Ukrayna, Kırım, Gürcistan, Ermenistan, Bosna Hersek, Güney Kıbrıs, Hırvatistan, Kırım, Kosova, Makedonya, Moldova, Romanya, Sırbistan ve Türkiye ile birlikte toplamda 18 ülkede cami, mescit, tekke, türbe gibi Türk eseri olup da çeşitli tarihlerde kiliseye dönüştürülen toplam 329 mimari yapı tespit ettiğini bildirdi. Kosova'daki Osmanlı eserleri Yüksek mimarın tespitlerine göre kiliseye çevrilen yapılar: Bulgaristan:117 cami, 7 tekke-türbe ve 1 medrese kiliseye, 3 saat kulesi çan kulesine çevrildi. Yılmaz göre Türk eserleri, İslam'ı simgelediği için dini ve siyasi sebeplerden yok edilmesi gereken ilk hedef olarak görülüyordu. Bu sebeple, yeni gelen sistemin varlığını kabul ettirebilmesi adına camiler kimi zaman hazin sonlar yaşıyordu. 1878'de Sofya'da bir gecede dinamitlerle 7 minare yıktırılması, bunun en canlı örneğiydi. Camilerin dönüştürülmesindeki bir diğer sebep de Yılmaz'a göre zorunluluktu. Mübadele yapılan köylerden Türkler boşaltılınca yerine yerleştirilen Ortodoksların kilise ihtiyacı için mevcut camiler kiliseye dönüştürülmüştü. Hüviyeti değişen eserler yalnızca camiler değildi. Yılmaz'ın tespitlerine göre cami dışındaki tekke, türbe, minare, kule, hamam, çeşme, imaret gibi İslami eserler de kiliseye çevrildi. Bu eserler içerisinde en çok dönüşüme tabi tutulan ise camilerdi. Kiliseye çevrilen camiler, Türklerin mabetleri dönüştürürken gösterdikleri hassasiyetten ne yazık ki payını alamadı. Diğer milletler, mimari dönüşümlerde Türklerin gösterdiği saygıyı hiçbir zaman gösteremedi. Nitekim bunun en güzel örneği Ayasofya Camii'ydi. Kilise özelliklerine müdahale edilmeden sadece mihrap, minber ve minare eklenerek bu topraklarda gözü gibi bakılan bir yapıydı. Yılmaz'ın ifade ettiğine göre kiliseye çevrilen eserlerin neredeyse hepsinde ise Türk mimarisine ait kubbe, kemer, silme gibi unsurların bilinçli bir şekilde yok edilmiş, eserlerin mimari özellikleri tanınmayacak şekilde değiştirilmişti. Fakat ne kadar değişim ve dönüşüme tabi tutulsa da 'beden duvarı' diye adlandırılan bölüm kıbleye baktığı için ve yönü değişemediği için kiliseler bu şekilde tespit edilebiliyordu. BOSNALI MEHMET PAŞA CAMİİ Bosnalı Mehmet Paşa, Sofya'da günümüzde kilise olarak kullanılan Mimar Sinan'ın eseri bir camiidir. Sûfî veya Sofu lakaplarıyla da anılan Derviş Mehmed Paşa tarafından inşa ettirildi. Sinan'ın eserlerinin listesini veren tezkirelerde Bosnalı Mehmed Paşa Camii adıyla zikredildi. Cami, 17. yüzyılın ünlü seyyahlarından Evliya Çelebi'nin de kalemine yansıdı. 1652 yılında Sofya'ya gelen Evliya Çelebi buradaki camileri sayarken yapıdan Koca Derviş Mehmed Paşa Camii adıyla bahsederek hakkında etraflı bilgi verdi: 'Buna İmaret Camii de derler. Bir ibâdetgâh-ı rûşendir; selâtin camii gibi âlî bir kubbesi var; enderun ve bîrunu gayet müzeyyendir; gayet vâsi haremi (avlusu) vardır' dedikten sonra revaklarının sütunlu, üzerlerindeki kubbelerin kurşun kaplanmış olduğunu; minaresinin de yüksek ve ince olduğunu söyledi. Ayrıca caminin Mimar Koca Sinan'ın yapısı olduğunu da ekledi. İstanbul'daki Mimar Sinan camileri Bulgaristan'ın Osmanlı Devleti'nden ayrılması ve Sofya'nın Türk idaresinden 1878'de çıkmasının ardından Mehmed Paşa Camii Bulgarlar tarafından bir süre depo ve cephanelik olarak kullanıldı. Bu yüzden halk arasında buraya Kara Cami denildiği ileri sürülürse de bazılarına göre bu ad yapısında kullanılan taşların rengi sebebiyleydi. Sultan II. Abdülhamid'in camiye dokunulmaması hususundaki uyarısına rağmen Bulgarlarca 1901'de dış mimarisi tamamen değiştirildi. Cami âdeta bir kılıf içine alınmak suretiyle yeni bir biçime sokuldu, 'Sveti Sedmočislenitsi' adıyla bütün azizlere ithaf edilen bir kiliseye çevrildi. 27 Temmuz 1903'te kullanıma açıldı. Kiliseye çevrilirken son cemaat yeri de yıktırılan caminin etrafındaki külliyeye ait diğer binalar ise 1878'den sonra ortadan kaldırıldı. Yalnız külliyenin medresesi 1928'de yıktırılıncaya kadar hapishane olarak kullanıldı. Mimar Sinan'ın Bulgaristan'daki tek camisi olan Bosnalı Mehmed Paşa Camii, bugün şehrin kalabalık bir semtinde iki ana cadde arasında bulunmaktadır. 160 yıllık Osmanlı hakimiyetinde bugünkü Macaristan sınırları içerisinde yer alan Budin'de birçok cami, medrese, mescit, tekke-türbe, kaplıca gibi eserler inşa edildi. Budin'deki 72 camiden yalnızca Toygun Paşa Camii ile Mustafa Paşa Camileri kilise olarak günümüze ulaştı. Makbul Mustafa Paşa, 1578'de Budin'in Tabakhane bölgesine Mimar Sinan'a bir camii inşa ettirdi. Evliya Çelebi, caminin kalabalık bir cemaate sahip, uzun minareli ve kurşun kaplı olduğunu bildirmekteydi. Mustafa Paşa Mimar Sinan'ın Macaristan'daki tek eseri olma özelliğini de taşıyordu. Mimar Sinan eseri 5 külliye Budin'in elden çıkmasından sonra, Osmanlı hakimiyetindeki diğer Macar toprakları da bir bir Avusturya'nın işgaline uğradı. Macaristan'ın merkezinin kaybı, Osmanlılar için son derece acı bir duygu idi ve şairler Budin'i konu alan destanlar kaleme aldılar. İşte, bu destanlardan biri şöyledir: 'Ötme bülbül ötme, yaz bahar oldu Cami şehirdeki Osmanlı hakimiyetinin ardından Toygun Paşa Cami gibi kiliseye çevrildi. Eski camiden iz kalmayan kilisenin giriş kapısı kıble yönündedir. Bu da cami olduğunun en büyük kanıtıdır. Eser günümüzde ise Aziz Katalin Kilisesi olarak kullanılmaktadır. Kaynaklar: Anadolu Ajansı - '18 ülkede 329 Türk mimari eserini kiliseye çevirdiler'

Kiliseye dönüştürülen camiler

AYAFOSYA TARİH BOYUNCA DÖNÜŞTÜRÜLEN TEK MABED Mİ?