İslam'ın dünyaya kazandırdığı çocuk hakları

Mezkûr Beyannamenin Batılılar tarafından ortaya konmuş olması sebebiyle, meselenin İslam tarihinde ihmal edildiğine dair zihne gelebilecek bir kanaatin yanlışlığı söz konusudur. Hatta her çeşit mübalağadan uzak olarak : 'Çocuk ve hak' kelimelerinden oluşan 'çocuk hakkı'' tabiri ve bu tabirin zihinlerde uyandırdığı mana ve mefhum, insanlık tarihinde, ilk defa Peygamber Efendimiz tarafından meydana getirildi. Bu mesele, yakın zamanlarda konuya dahil olan Batı'nın geçmiş tarihinde ise hiçbir zaman mevzubahis edilmemişti. Çocuğun hukuk mevzusu edilerek 'çocuk hukuku' ve 'çocuğu himayeye yönelik kanun ve müesseseler'in ileri sürülmesi Batı milletlerinin sisteminde çok yeniydi. Batı'nın menşeini teşkil eden Yunan-ı Kadim ve Roma'da çocukla ilgili koruyucu kanuna rastlanmaz. Eski Yunanistan'da çocuk devletindir. Babanın sınırlı bir mülkiyet hakkı vardır. Rüştüne erince, çocuk üzerindeki velayeti kalkar. Eski Roma'da aile ve çocuğa baba hâkimdir, devletin hiçbir müdahale hakkı yoktur. Babanın çocuk üzerindeki hakkı hudutsuzdur, çocuğunu terk edebilir, satabilir, bir uzvunu kesebilir ve hatta öldürebilirdi. Çocuk üzerinde kullandığı bu yetkilerden dolayı babanın devlet ve kanuna karşı hiçbir mesuliyeti yoktu, sorumluluğu yalnız kendi vicdanına ve tanrısına karşıydı. Çocuğun eski Germen hukukundaki yeri az farkla Roma'dakinin tıpkısı idi, orada da aile reisi çocuğu terk edebilir ve öldürebilirdi ve bu davranış sebebiyle kimseye hesap vermezdi. Batı'nın çocuk mevzusundaki geriliğini ve bir kısım yanlışlıkları çözmede işe yarayacak mühim bir nokta, ·onların çocuk hakkındaki bir anlayışlarıdır. Bu anlayış İslam ile Batı arasındaki pek ciddi Öyle ki 8-12 yaşlarındaki bir çocuğun işlediği bir cinayetin cezası idam ise çocuk idam edilmişti. Konuyu tahlil eden hukukçular, bu halin 19. asrın sonuna kadar bütün Avrupa devletleri ve Amerika'da aynen tatbik edildiğini belirtti. Son zamanlarda gazetelerde çıkan bazı haberlerden anladığımız kadarıyla, ABD'nin bazı eyaletlerinde kanunlar, günümüzde bile çocukların idamına hükmedebilmektir. Batı dünyasında çocuk mevzusunda gelişen fikirler 1899 yılında, Amerika'nın İllinois eyaletinde müstakil çocuk mahkemeleri şeklinde kristalize olur. Bu durum oradan Avrupa'ya sıçrar. 1908'de İngiltere ve Almanya'da 1912'de Fransa ve Belçika'da 1914'de İtalya'da Çocuk Mahkemeleri kurulur. Çıkarılan kanunlarla çocuklar belli yaşına kadar suçsuz sayılmış, belli yaşlara kadar da suçu hafifletilmiştir. Suçsuzluk yaş sınırı kimisinde 8, kimisinde 9, 10. 11, 12, 13, 14 ve hatta 16'dır. Çoğunlukla 18 yaşına kadar da ceza hafifletilmesi esas alınmıştır. Çocuk meselesindeki bir gelişmeyi 1919'da Washington'da toplanan Milletlerarası İş Konferansı takip eder. Burada çocukların çalışma şartları bazı prensiplere bağlanmıştır. Diğer bir gelişme olarak 10 Aralık 1948 yılında Birleşmiş Milletler 'de ilan edilen İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi zikredilebilir. Zira bunun bazı maddelerini (20'nci, 25'inci ve 26'ncı maddeler) çocuklar ile ilgilidir. Ardından 1959 yılı 20 Kasım'ında Birleşmiş Milletler 'in Genel Kurulu'nda Çocuk Beyannamesi adı altında 10 maddelik bir beyanname metni kabul edilmiştir. I.Madde: Beyannamede tespit edilen haklar, hiçbir ayrım yapılmadan bütün dünya çocuklarına tatbik edilmelidir. Çocuk hakları, İslam'da, tarih olarak Kur'an ve hadisle başlar. Hatta insanlığın gündemine 'çocuk hakları' mefhumunu müstakil bir konu olarak İslam getirmiştir, denilebilir. Çünkü bizzat Resûlullah'ın hadislerinde 'çocuğun hakkı' diye başlayan ve bir kısım meseleleri beyan eden açık naslar vardır. Keza, Kur'an-ı Kerim'de de 'hak' olarak yorumlanabilecek çocuklarla ilgili birçok ayet de mevcuttur. Öyleyse çocuk haklarıyla ilgili İslami (verileri) iki kısma ayırabiliriz: Kur'an menşeli olanlar, hadis menşeli olanlar. Kur'an-ı Kerim, dinimizin anayasası olması haysiyetiyle, orda yer alan meseleler hangi sahaya girerse girsin daha ehemmiyetlidir, daha hayatidir, daha çok üzerinde durulmaya layıktır. Kur'an-ı Kerim, bazı ayetlerde müşriklerin kız çocuğu doğduğu zaman yüzleri simsiyah kesilecek şekilde üzüldüklerini belirtir (Nahl / 58-60, Zuhruf / 17). Kur'an'a kızı da de veren Allah'tır (Şura 49), erkek kadın için, kadın da erkek için bir libas durumundadır (Bakara 1 üstelik hangisinin kişiye daha faydalı olacağı bilinemez (Nisa 11). Resûlullah aleyhisselatü vesselam, kız erkek ayrımı yapmadan, doğan her çocuğu, 'teksir-i Sevad-ı İslam'a sebep olduğu için' Cenab-ı Hakk'ın bir lütfu bilerek sürur izhar etmeyi sünnet kılmış, doğumun haftasında akika kurbanı kesmeyi, ayrıca ziyafet vermeyi teşri buyurmuştur. Erkek çocuk için iki koyun ve kız çocuk için de bir koyun olmak üzere akika kurban etmek doğan çocuğun hakkıdır. Birçok ayette çocukların öldürülmesi yasaklanmakta ve bunu sorumluluğu dile getirilmektedir (En'am 151, İsra 31, En'am 137, 140, 151, Saff 12, Tekvir 8-9, Bakara 49, A'raf 127, İbrahim 6, Kasas 4, Mü'min 25). Kur'an-ı Kerim bu ayetlerin bir kısmında ar düşüncesiyle, bir kısmında fakirlik düşüncesiyle (iktisadi endişeyle), bir kısmında siyası düşünceyle, bir kısmında da mutlak olarak (yani hangi düşünce ile olursa olsun) çocuk öldürmeyi yasaklamaktadır. 'Fakirlik korkusuyla Firavunların, Yahudilere uyguladığı ve erkek çocuğu öldürüp, kızları sağ bırakma şeklinde cereyan eden çocuk katliamı örneğinden mükerreren bahsederek siyasi maksatlı çocuk öldürme hadisesini reddeder. Buna temas eden ayet çoktur (Bakara 49, A'raf 127, İbrahim 6, Kasas 4, Mü'min 25). Resûlullah aleyhisselatu vesselamın hadislerinde çocuk öldürme yasağı umumidir: Kafir çocuğu da olsa, savaş sırasında bile öldürülmesi yasaklanmıştır. Hatta askeri sefere çıkan komutanlara verdiği talimatlardan biri kadınların ve çocukların öldürülememesidir. Çocuk lehine olarak 'Hak' kelimesiyle ifade de edilen hususlardan biri de onun rızkıdır. 'Çocuğun baba üzerindeki haklarından biri de onu yalnızca temiz şeyler rızıklandırmasıdır.' Kur'an-ı Kerim, çocukların gelişmesinde mühim bir safha olan süt devresini iki ayı ayette verir ve annelerin yavrularını tam iki yıl emzirmelerini irşad eder: 'Anneler, çocuklarını, emzirmeyi tamamlamak isteyenler için- anneler çocuklarını tam iki yıl emzirirler' (el-Bakara 233). Anne emzirmek istediği takdirde baba, çocuğu bir başka kadın veremez, emzirmek istemediği tedbirde bir sütanne bulması, ayetin devamında ifade edilir. Rasûlullah'ın iki yılı doldurmadan ölen oğlu İbrahim için: 'Onun Cennette bir sütannesi var, geri kalan sütünü emzirecek (iki yıla) tamamlayacak' buyurmuş olması, çocuğun 'süt emme' hadisesinin bir hak derecesinde ehemmiyet taşıdığını gösterir. İslam'ın çocukla ilgili olarak getirdiği diğer bir hak, terbiyesinin annesi tarafından yapılma hakkıdır. Bunda temel sebep, annenin babaya ve diğer yakınlara nazaran daha şefkatli olmasıdır. Çocuk da ilk yaşlarında her şeyden önce sınırsız bir şefkate muhtaçtır ve bu fıtridir ve onun gelişmesinde ekmek ve sudan daha mühim olan bu ihtiyacı ancak annesinin fıtri olan şefkati karşılayabilir. Hz. Ebu Bekir, anne şefkatinin, çocuk için her çeşit maddi konfordan daha üstün olduğuna dair İslam'ın görüşünü, bir ihtilafı çözme amacında olduğunu Hz. Ömer' e sarf ettiği şu cümlede ifade eder: 'Ey Ömer... Annesinin tükürüğü ona, senin yanındaki, şekerden ve baldan daha hayırlıdır.' Çocuğun istiğna yaşı denen yeme, içme, giyinme gibi işlerini kendi kendine yapabilme çağına kadar annesinin terbiyesinde olması bir prensiptir. Boşanma hali gibi bir kısım ihtilaflarda, bu yaşa gelmemiş olan çocuk hep anneye verilir. Çocuğun terbiyesindeki bu ilk devreye hidane denir ve hidane hakkı İslam hukukunda anneye aittir. Annenin yokluğu halinde, anne tarafı esas olmak üzere kadınlara aittir. Hatta Hz. Peygamber aleyhisselatu vesselam, harpte esir alınmış olan kadınların, şayet beraberlerinde çocuklan varsa satış vs. suretleriyle çocukların annelerinden ayrılmasını da kesinlikle yasaklamıştı. Annesi tarafından terbiye edilme hakkı, tabii olarak çocuğun aile içerisinde terbiye edilmesini de ifade eder. Ancak bu durum normal hallerde böyledir. Halbuki annesi olmayan veya bakma hakkına sahip annesi veya kadın bir yakını bulunmayan yetimler veya hiçbir nesebi yakın olmayan buluntu çocuklar vardır. Kur'an-ı Kerim, bu durumdaki çocukların da, imkan nisbetinde, aile ortamında himaye edilmesini irşad buyurur: 'Sana yetimleri sorarlar, de ki: 'Onların işlerini düzeltmek hayırlıdır. Eğer onlarla bir arada yaşarsanız, artık onlar sizin kardeşlerinizdir… ' (el-Bakara 220). Resûlulllah aleyisselatü vesselam da birçok hadislerinde yetim bulunan aile sahiplerini övmek, mukafatlarının yüceliğini tebşir etmek suretiyle, yetimlerin aile ortamında, iyi bir muamele ile yetiştirilmelerini irşad buyurtır'. İslam'ın hakkıyla hayata intikal ettiği devrelerde yetimhanelerin darulacezelerin bulunmayışı, onlara düşecek, sahipsizlerin yokluğundandır. Dindar cemiyet, Rasûlullah aleyisselatü vessalam çocuğun babası üzerindeki haklarını sayarken 'Yerini güzel Rasûlullah aleyisselatü vessalamın hadislerinde 'hakk' kelimesiyle açıkça ifade edilen haklardan biri çocuğun isminin güzel olmasıdır: Rasûlullah umumi bir prensip bulmadığı pek çok ismi değiştirmiş, çocuklann isminin güzel olması hususunda hassasiyetle durmuştur. İslam'da her çocuğun, 'terbiye, nefis ve malından sorumlu bir veliye sahip olma hakkı vardır. bunlara fıkıh kitaplarında 'Velayetü't Terbiye', 'Velayetü'n-Nefs' ve 'Velayetü'l-Mal' denir. Normal hallerde bunları garantileyecek veli babadır. Babanın yokluğu durumunda dededir, dede de yoksa annesidir. Bunlar da yoksa veraset hakkına göre yakınıdır. Cami avlusu veya kırda bulunan çocuk misalinde olduğu gibi hiçbir yakını olmayan çocuğun velisi de devlettir. Veli, çocuğa temel eğitimi sağlama, hayatını ve –varsa- malını korumaktan sorumludur. Çocuk, veraset gibi bir kısım mühim haklarını neseble elde edebilir. Bu sebeple onun neseb hakkı vardır ve yeterli delillerle nesebi sübut bulduktan sonra nefyedilemez. buluntu çocuklara da bulundukları yere göre milliyet hakkı tanınır. Dolayısıyla çocuk, kilisede bulunmuşsa Hristiyan, camide bulunmuşsa Müslüman addedilir. İslam dini, İbrahim'le başladığı belirtilen sünnet olma hadisesini teşri' etmiş ve bazı müelliflerimiz çocuğun mendub hakları meyanında zikretmiştir. Çocuk doğumunun ilk haftası içerisinde başlamak Alimlere rahmet olan Resul-i Ekrem aleyisselatü vesselam Efendimiz, küçüklükte çocuğun ağlamalarının anne ve babası için Allah katında ebevyn malan sebebiyle onlara öfkelenmemesi gerektiğini teşri buyurarak çocuklar hakkında mühim bir rahmete vesile olmuştur. Nitekim, İslam alimleri, 'altı yaşından önce çocuklar söz vs. ile ta'dib edilir, ta'dibleri caiz değildir' şeklindeki hükümlerinde 'Çocuğun ağlaması Allah 'tan başka ilah olmadığına şehadettir, dördüncü ayın sonuna Allah'a tevekkül, sonuna anne ve babası için istiğfardır.', ''Henüz tıfl olan (yani temyize ulaşmayan) çocuklarınızı dövmeyin. Zira onların ağlamaları şeytan sebebiyledir… gibi hadislere dayanmışlardır. Bir kısım alimler, bu çeşit rivayetleri değerlendirerek, çocuklan, altı yaşından (yani temyizden) önce dövmenin caiz olmadığına hükmetmiştir. Terbiye çok geniş bir mefhumdur. İçerisinde çocukla ilgili birçok hukuk girer. 'Çocuğun babası üzerindeki haklarından biri de ismini ve edebini güzel kılmasıdır.' Bazı hadislerde ilim öğrenmenin kadın ve erkek her Müslümana farz olduğu belirtilir. Farz olan bu ilimden ne kast edildiği ihtilaf konusu olmuşsa da esas itibarıyla günümüzde temel eğitim tabiriyle ifade edilen ve bilinmesi gereken her çeşit bilgiler anlaşılmıştır. Çocuğun temel eğitim hakkına sahip olduğu, bu eğitimin mecburi ve parasız olması lazım geldiği ve devletin bu işten sorumlu olduğu unutulmamalıdır. Hadislerde sarih olarak zikri geçen haklardan birisi de kitabettir. Yani okuma ve yazmadır. ''Oku!' emriyle başlayan, bilenlerle bilmeyenler arasında tefrik yapıp bilenleri üstün tutan, 'ilim öğrenmeyi her Müslümana kaçınılmaz bir farz kılan İslam indinde ilmin anahtarı durumunda olan 'yazı'nın öğretilmesi öncelikli bir ehemmiyet taşımalıdır. Resulullah'ın Hicret'in ardından Suffa Mektebi'ni açıp buraya yazı muallimi tayin etmesi, Müslümanlar arasında okur-yazar sayısının artması, çocuklara okuma-yazma öğretilmesi için aldığı pek ciddi tedbirler, onun bu meseleye verdiği ehemmiyeti gösterir. ' Resulullah başka hadislerinde çocuk temyiz yaşına (5-6 yaşlar) erince namazın emredilmesini, 10 (veya 13) yaşında da mecbur edilmesini emreder. Kur'an-ı Kerim de aileye namazın emredilmesini ve bu meselede fütura düşmeden ısrar edilmesini buyurur: : 'Ehline namazı emret. Kendin de ona sabır ile devam et ... ' (Ta-Ha 132). Dinin direği olarak tavsif edilen namaz gibi ana umdeye çocuğun küçükken alıştırılması onun en tabii, en önde gelen bir hakkı olmalıdır, çünkü ebedi hayatı bu alışkanlığa bağlıdır. Aileden sorumlu olan babanın, ayette haber verilen hüsranı, büyük ölçüde namaz meselesindeki ihmal ve gevşekliğinden ileri gelecektir, Kur'an'dan bu anlaşılmaktadır. İslam çocukla ilgili olarak açık ifadelerle yer verdiği bir hak da onun bülı1ğdan önce bir meslek öğrenme hakkıdır. Bu hak, gerçi namaz ve yazı haklarında olduğu üzere, temel eğitim hakkı içinde dâhildir. Ancak günümüz eğitim anlayışında bu husus yeterince açık olmadığı için ayrı bir başlık altında alınması uygun görülür. Meslek öğretmenin vacip bir vazife olması hususu, sadece ulemanın farzı ayn ilimler meselesine getirdiği yorumla ulaşılan bir netice değil, bizzat Kur'an-ı Kerim'in nassına dayanan bir sınırdır. Zira Kur'an-ı Kerim, çocukların, buluğdan önce mesleki formasyonlarının ciddiyetle takip edilmelerini buyurur. Çocuğa öğretilmesi gereken 'hak'lardan biri, bazı hadislerde yüzme' dir. Bir kısım Müslümanlar, yüzme bilmenin kişiyi, boğulmaktan kurtaracak hayati bilgiler arasında telakki etmiş, hatta 'yazı bilmek'ten üstün görmüştür. 'Çünkü derler, insan, kendi namına yazacak birini her zaman bulabilir, fakat tehlike anında kendileri yerine yüzecek birini bulamaz.' 'Kimin çocuğu varsa onunla çocuklaşsın.' hadisiyle ifade edildiği gibi İslam dini çocuğun fıtri olan oyun ve oyuncak ihtiyacını göz ardı etmez. Heykel bütün çeşitleriyle haram edildiği halde, çocukların bebeklerle oynamaları, Peygamber Efendimizden beri caiz ve meşru addedilmiştir. Bunlarla oynamakta terbiyevi açıdan birtakım faydalar kabul edilmiş, kız çocuklarının ev işlerine ve bebeklerle ilgili işlere küçüklüklerinden itibaren alıştırılmaları için gerekli görülmüştür. Peygamber Efendimiz, buluğa eren gencin vakit geçirilmeden evlendirilmesini baba üzerine bir vazife, çocuk için bir hak kılmıştır. (Derlenmiştir.)

İslam'ın dünyaya kazandırdığı çocuk hakları

ÇOCUK HAKLARINI İLK KEZ PEYGAMBER EFENDİMİZ DİLE GETİRDİ