Ayet ve hadislerin ışığında İslam'da ticaret ahlakı

📌 Yüce Allah'ın insanlara yol göstermesi için gönderdiği peygamberlerin her biri, nübüvvet işlerinin yanında dünyevi işlerle meşgul olarak meslek edindiler. Hem başkalarında faydalı meslek öğrettiler hem de onları boyun eğmekten kurtardılar. Örneğin, Hz. Nuh (as) marangoz, Hz. İdris (as) terzi, Hz. Davud (as) ise demirci ve zırh ustasıydı. Yine bu peygamberlerin hemen hepsi hayatlarının belirli dönemlerinde bir süre çobanlık da yapmışlardı. 🔹Son Peygamber Hz. Muhammed'e (sav) ise küçüklüğünde çobanlık yaptı, gençliğinde ticaretle meşgul oldu. Hatta kendisine ticaret ve tabii yaşamındaki dürüstlüğüne istinaden 'el-Emin' yani güvenilir kimse dendi. 📌 Mekke, Arap Yarımadası'nın merkezi konumunda olduğu için burada değişik zamanlarda panayırlar kurulur ve canlı bir ticaret hayatı sürdürülürdü. Dolayısıyla bu yörede yaşayan birçok insanın en önemli geçim kaynaklarından biri ticaret idi. 🔹Peygamber Efendimize (sav) risalet görevi verilmeden önce başarılı bir ticaret hayatı sürdürdü, Hz. Hatice'nin mallarını Şam'da, oradan getirdiği malları ise Mekke'de sattı. Allah Resulü (sav), ticarette dürüstlük ve pazarlıkta açıklık hakkında sarf ettiği sözleriyle, Kur'an'ın ışığında alışverişte usulü düzenledi. 📌 Peygamber Efendimizin (sav) insanları ticarete teşvik ederdi. Bu sayede Asr-ı Saadet'te Medineli hanım sahabilerden Kayle, Müleyke, Esma ve Havle (ra) tüccarlıkları ile ünlendi. Munkiz isimli konuşma özürlü bir sahabiye sağlanan ayrıcalıklarla ticaret imkânı sunuldu. 🔹Allah Resulü (sav), teşvik ediciliğine dair bir diğer güzel örnek ise Hz. Abdullah'a (ra) yaptığı duadır. Hz. Cafer'in yetim kalan on yaşlarındaki oğlu Abdullah'ı pazarda satış yaparken görmesi üzerine tezgâhına gidip tebrik ve teşvik etmiş, ellerini açarak bereket duasında bulunmuştur. (x) Ticaret ile ilgili ayetler 📌 Hz. Peygamber (sav), 'Rızkın onda dokuzu ticarettedir.' (Camlu's- Sagîr) diyerek herkesin ticarî faaliyet içinde bulunabileceğini beyan etti. 🔹Bir Müslümanın başkasına muhtaç olmadan hayatını sürdürmesi dinimize göre esastır. Bu maksatla helal ve meşru yoldan kazanç temin etmek, ticaret hayatının içinde bulunmak övgüye lâyık bir durumdur. 🔹İslam, tüm insanlığa güvenli ve dengeli bir hayatın yol haritasını çizer. Bundan dolayı da alışveriş ve ticaret ahlâkına dair de birtakım ilkeler koyar👇 📌Hz. Peygamber'e (sav) 'En faziletli kazanç hangisidir?' diye sorulduğunda O (sav), 'Helâl/ makbûl bir alışveriş ve kişinin el emeğiyle kazandığıdır.' diyerek cevap vermiştir. (x)(İbn Hanbel, III, 467) 📌Ticaret ahlakın en önemli ilkesi, kazancın helâl olmasıdır. Bir Müslüman dünya için çalışırken ahiretini unutmamalıdır. Bundan dolayı da kazancına haram bulaştırmamaya özen göstermeli, helal olmayan yollardan servet edinmemelidir. 🔹Kul hakkının ve helal-haram hassasiyetinin gözetilmediği her türlü alışveriş dinimizce yasaklanmıştır. Bir Müslüman haksız kazançtan, faizden, karaborsacılıktan, kamu malına el uzatmaktan ve vergi kaçırmaktan uzak durur. Ötekini yok eden, rakibini ortadan kaldırmaya çalışan tekelci ve fırsatçı bir anlayışı asla kabul etmez. (x) Helal kazanç hakkında 40 hadis 📌 Peygamber Efendimiz (sav) ticarete erken saatlerde başlanılmasını tavsiye ederdi. 'Allah'ım! Ümmetimden sabahın erken vakitlerinde işe koyulanlara bereket ver.' diye dua ederdi ve bir askerî birlik göndereceğinde onları günün ilk saatlerinde gönderirdi. (x)(Dârimî, Siyer, 1) 🔹 Hz. Osman'ın naklettiği bir hadiste, 'Sabah uykusu, rızkın azalmasına sebep olur.' buyrularak özellikle sabah namazından sonra uyumak uygun bulunmamıştır. (x) (İbn Hanbel, I, 73) (x) İslam uygarlığında ticaret nasıl yapılırdı? 'Rüşdüne erişinceye kadar yetimin malına, onun iyiliğine olmadıkça el sürmeyin. Ölçü ve tartıyı adaletle yapın. Biz herkese ancak gücünün yettiği kadarını yükleriz. Söz söylediğiniz zaman, yakınlarınız hakkında bile olsa, adaletli olun. Allah'a verdiğiniz sözü eksiksiz yerine getirin. İşte düşünüp öğüt alasınız diye Allah size bunları emretti.' (En'âm suresi, 152. ayet) (x) En'âm suresi 152. ayetin tefsiri 📕 ve meali 🔊 (x) En'âm suresini dinle🔊 🔹 İnsanlar arasındaki en yoğun ilişkilerden biri alışveriştir. Ölçü ve tartılarda yapılan haksızlıklar dönemin illetidir. Bundan dolayı da Kur'an-ı Kerim'de bu duruma dikkat çekilerek, tüccarların da müşterinin de adaleti gözetmeleri emredilmiştir. 💠 'Eksik ölçüp tartanların vay haline! Onlar, insanlardan ölçerek bir şey aldıklarında tam ölçerler. Kendileri başkalarına vermek için ölçüp tarttıklarında ise haksızlık ederler (eksiltirler). Onlar, o büyük gün için -insanların âlemlerin rabbinin huzuruna çıkacakları gün için- diriltileceklerini akıllarına getirmiyorlar mı?' (Mutaffifîn suresi, 1-6. ayet) (x) Mutaffifîn suresi 1-6. ayetin tefsiri 📕 ve meali 🔊 (x) Mutaffifîn suresini dinle🔊 💠 📌Kur'an-ı Kerim'de ölçüde eksiklik yapanlar şiddetle kınandı. Böylesine çirkin bir işe kalkışanların âhirette cezalandırılacağına dikkat çekilir. 🔹 Esasında ayet-i kerimede ölçü ve tartı örnek verilen bir işlemdi. Genel olarak insanların, kendi haklarını gözettikleri kadar sorumluluklarını da özenle yerine getirmeleri gerektiği vurgulanır. 'Ölçtüğünüz zaman tastamam ölçün ve doğru terazi ile tartın. Bu hem daha iyidir hem de sonucu daha güzeldir.' (İsrâ suresi, 35. ayet) (x) İsrâ suresi 35. ayetin tefsiri 📕 ve meali 🔊 (x) İsra suresini dinle🔊 💠 📌 Mal ve servet edinmenin en önemli vasıtası ve servet edinmenin en önemli vasıtası olan ticarette ana hedef, tarafların yaptıkları alışverişten memnun olmalarıdır. Peygamberimizin (sav), 'Alışveriş yapanlar birbirlerinden memnun olarak ayrılsınlar.' tavsiyesi bu gerçeği dile getirir. ➡ Fahreddin er-Razi'ye göre ölçü ve tartıyı tam yapmanın iyi olması, bunu yapanın gerek Allah gerekse insanlar katında sevilmesidir; akıbetinin güzel olması ise dünyada kendisine yarar sağlaması, ahirette de sevap kazandırmasıdır. 📌Kur'an-ı Kerim'de, Medyen halkına gönderilen Şuayb (as) ticarette, ölçü ve tartıda hile yapmayı alışkanlık hâline getiren kavmini bundan vazgeçmeleri yönünde tavsiye verdiği bildirilir. 🔹 Medyen halkı bolluk içinde, müreffeh bir hayat yaşıyordu; yani onların böyle ahlâk dışı davranışlara sapmaları yoksulluktan kaynaklanmıyordu. Hz. Şuayb, bu konu üzerinde çok durdu; ölçüyü, tartıyı eksik tutmamalarını, adaletle ve düzgün ölçüp tartmalarını, kendi çıkarları uğruna insanların mallarının değerini düşürmemelerini ve yeryüzünde fesat çıkararak ülke düzenini bozmamalarını emretti. Böylece hak dinin tevhid ve adalet ilkelerini toplumda yerleştirmeye çalıştı. Özellikle dürüstlük ilkesi üzerinde durdu. Kişinin insan ilişkileri alanında dürüst olmadıkça Allah'a karşı da dürüst olamayacağını anlattı. (x) Hz. Şuayb kimdir? Eyke ve Medyen halkının helak edilmesi... 💠 'Ölçüyü tam tutun, eksik verenlerden olmayın. Doğru terazi ile tartın. İnsanların hakkı olan şeyleri kısmayın, bozgunculuk yaparak yeryüzünde karışıklık çıkarmayın.' (Şuarâ suresi, 181-183. ayetler) (x) Şuarâ suresi 181-183. ayetin tefsiri 📕 ve meali 🔊 (x) Şuarâ suresini dinle🔊 🔹 Medyen halkının Hz. Şuayb'in emirlerini dinlememesi helak olmalarına neden oldu. Tıpkı Medyen halkı gibi Kureyşliler de ticarette hile yapıyor, eksik ölçüp tartıyorlardı. Halkın belini bükseler de önem verdikleri nokta daha fazla para kazanmaktı. Kur'an-ı Kerim'de de bu yanlış davranışlar önceki toplumları helak ettiği ve böyle davrananların sonu onlar gibi olacağı hatırlatılır. 📌Peygamberimiz (sav) hadisinde ölçü ve tartıyı doğru olarak yapmayanların dünyada da kuraklık ve kıtlık ile cezalandırılacağı bildirilir. (x)(İbn Mâce, 'Fiten', 22) 🔹 Ölçüyü tam yaprak hileden uzaklaşmak insanların birbirine olan güven duymalarına vesile olur. Bu emirler, adalet ve insanlar arasındaki güven ilişkisinin toplumsal önemini gösterir. (x) Ticareti karlı çıkan sahabi: Suheyb bin Rumi 📌 Resulullah (sav) paranın ticarî hayat içinde olması, yani hapsedilmeyerek tedavülde bulunmasını tavsiye ederdi. 💠 'Kim bir akar veya ev satıp da parasını benzeri bir şeye yatırmazsa, onun bereketini göremez.' 🔹 Aynı şekilde, malın piyasaya sürülmesini ve pazara çıkarılmasını tavsiye ederken karaborsacılık yapmayı da kesin bir dille yasaklamıştır. 📌 Bir müminin özelliği doğru sözlü ve güvenilir olmasıdır. Alışverişte açık sözlü ve şeffaf olmak, yalan, hile ve aldatmadan kaçınmaktır. Öyle ki 'Doğru sözlü ve güvenilir tacir (ahirette) peygamberler, sıddîklar ve şehitlerle beraber bulunacaktır.' (x)(Tirmizî, 'Büyû',4; İbn Mâce; 'Ticârât',1) hadisleriyle de doğru sözlü ve güvenilir tüccarı övülmüşlerdir. 🔹 Helal kazanç uğruna ter dökerken, attığı her adımda ibadet bilinci taşımalıdır. 📌Allah Resûlü (sav) ihtiyaçlarını temin etmek için zaman zaman Medine pazarına giderdi. Orada alışveriş yapan insanları izleyerek onlarla sohbet ederdi. (x) Müslümanların ilk ticaret merkezi: Suku'l İslam 📌 Medine pazarında dolaştığı zamanların birinde buğday satıcısı dikkatini çekti. Kuru görünen buğday yığınına elini daldırdı. Ancak çuvalın altı göründüğü gibi değildi. Parmakları ıslanan Peygamberimiz, satıcıya bu ıslaklığın sebebini sordu. Adam buğdayların yağmurdan ıslandığını söyledi. Bunun üzerine Hz. Peygamber (sav) 'Öyleyse insanların görmeleri için ıslak olan kısmı üste koyman gerekmez miydi?' buyurdu ve şöyle uyardı: 'Bizi aldatan, bizden değildir.' (x) (Müslim, İman, 164; Darimî, Büyû', 10) 📌 Peygamber Efendimiz (sav) bir hadislerinde de şöyle buyurur: 'Kusurlu bir malı, ayıbını söylemeden satmak bir Müslüman'a helâl olmaz.' (x) (Müslim, 'İman', 43, 164; İbn Mâce, 'Ticârât', 45) 💠 📌 Bir malın kusurunu gizlemek, hem alışverişin bereketini hem de insanlarını birbirine olan güvenini yok eder. Her ne kadar kısa vadede kâr etmiş gibi görünse de aslında sonuç hüsrandır. Aldatıcı reklamlar ve haksız rekabetlerle piyasayı bozmak Müslümanın şahsiyetine uymaz. 🔹Bir mümin, kâr elde etmek için her yolu mubah görmez; geçici dünya malına kalıcı ahiret saadetini değişmez. 📌 Resulullah (sav) 'Alıcı ve satıcı doğru söyler, her şeyi açıkça ortaya koyarlarsa, alışverişleri helâl ve mübarek (bereketli) olur.' (x) (Buharî, 'Büyû', 19) buyurur. Eğer varsa malın kusurunu söylemenin ve tarafların birbirlerine karşı dürüst davranmalarının alışverişin helal ve bereketli olmasının en önemli şartlarından biri olduğunu belirtir. 'Satarken, satın alırken, alacağını isterken veya borcunu öderken kolaylık gösteren kimseye Allah da merhametiyle muamele etsin.' (x)(Buhârî, 'Büyû'', 16; İbn Mâce, 'Ticârât', 28) 💠 📌 Mal ve servet edinmenin en önemli vasıtası olan ticarette ana hedef tarafların yaptıkları alışverişten memnun olmalarıdır. Peygamberimizin (sav), 'Alışveriş yapanlar birbirlerinden memnun olarak ayrılsınlar.' tavsiyesi bu gerçeği dile getirir. 📌 Hz. Peygamber, kurdurduğu Medine çarşısında sermayenin tekelleşmesini önlemek için sabit dükkanlar yerine seyyar dükkanları teşvik etti. Efendimiz şöyle buyurdu 'İşte sizin çarşınız! Burada hiç kimse rahatsız edilmeyecek ve kimseden herhangi bir işgaliye de alınmayacaktır… Burada sürekli ve sabit yerler edinmeyin, kim erkenden gelmişse istediği yeri tutsun.' (x)(İbn Mâce, Ticaret, 40) 📌 Bu anlayış tatlı bir rekabet oluşturmuş ve Müslümanların sabah erkenden (x) Ticari hayata dair en çok sorulan 15 dini soru 🔹 Peygamber Efendimiz, tefeci ve faizcilerin ticari imkânları kötüye kullanmalarını yasakladı. İslam, ödünç verilen paraya faiz işletilmesini kesinlikle yasakladı. Öyle ki Veda Hutbesi'nde Peygamberimizin ashabına verdiği mesajlardan biri de faizdi. Veda Hutbesi'nde, 'Anaparalarınız sizindir. Böylece ne haksızlık etmiş ne de haksızlığa uğramış olursunuz.' Bakara suresi 279. ayetini okuduktan sonra, '…İyi bilin ki Cahiliye dönemi faizi kesinlikle kaldırılmıştır! İlk kaldırdığım faiz de (amcam) Abbas b. Abdulmuttalib'in faizidir.' buyurdu. 📌 İslam, ticari hayatta dair bazı yasakları belirledi. Bunlardan bazıları şunlardır: Satılan malı tekrar satmak, pazarlık üzerine pazarlık yapmak, malı ucuza almak için üreticiyi pazar fiyatını öğrenmeden yolda karşılamak ve üreticinin malını almak, satın almak niyeti olmadığı hâlde piyasayı yükseltmek amacıyla ve başkalarını kandırmak maksadıyla müşteri kızıştırmak. İslam'a göre haram olan şeyleri almak ve satmak, olmayan bir malı satmak, ölçüde ve tartıda hile yaparak haksız kazanç elde etmek de yasaklanmıştır. Satılması yasak mallar listesinde, gerçekte henüz denizden çıkarılmadığı hâlde dalgıcın denize dalarak getireceği inciler de bulunurdu. (x) Faizle ilgili ayetler nelerdir? 🔹Peygamberimiz, malı ederinin üzerinden daha fazla satılmasını yasakladı. Elindeki ürünü ederinden fazla satan kişileri de sert bir şekilde uyardı: 'Stokçu/karaborsacı ne fena bir kuldur; fiyatların düştüğünü öğrenince üzülür, yükseldiğini duyunca sevinir.' (x)(Zebidî, Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi,) 🔹 Yine başka bir hadisinde: 'Uzak yerden bedeller ödeyerek mal getiren tüccar rızıklandırılmış, malı stoklayıp ondan haksızca kazanç elde etmek isteyen ise lanetlenmiştir.' diyerek uyarılarda bulundu. (x)(İbn Mace, Ticârât, 12; Dârimî, Buyû, 12) 📌 Alışverişte müşteri ile satıcı arasında fiyat pazarlığı yapılabilir. Fakat bunun da bir usulü olması gerekir. Kayle Ümmü Benî Enmâr'ın (ra) bu konuda Hz. Peygamber'e (sav) sorduğu soru bu duruma açıklık getirir. Kendisi alım-satan yapan birisi olduğunu, bir mal almak istediği zaman alacağı fiyattan daha aşağı bir teklif verdiğini, istediği fiyata ulaşıncaya kadar da azar azar arttırmaya gittiğini; satmak istediği zaman da arzuladığı fiyattan daha yüksek bir teklifte bulunduğunu peşinden istediği seviyeye gelinceye kadar azar azar indirdiğini söyler. Bunun uygun bir davranış olup olmadığını sorar. Hz. Peygamber (sav) 'Yâ Kayle! Öyle yapma. Müşteri olduğunda doğrudan arzuladığın fiyatı ver. Sana verilsin veya verilmesin. Satıcı durumunda olduğun zaman da satmak istediğin fiyatı söyle. Satılsın veya satılmasın' buyurdu. (x)(İbn Mâce, 'Ticârât', 29) 📌 Peygamber Efendimizin bu hadisi, alışverişte denge olması gerektiğini vurgular. Nitekim bir mala normalinden fazla fiyat istemek ya da düşük fiyat vermek dengeyi bozarak adaletsizliğe neden olur. Aynı zamanda müşteri pazarlık yapmazsa böyle bir alışverişte aldatılmış olur.