Adaletin kapısı Hz. Ömer’in fıkıh alanındaki icraatları

◾ Tüm dünya için 'adaletin kapısı' olarak bilinen Hz. Ömer, Ebubekir'in vefatının ardından ikinci halife oldu. Cennetle müjdelenen on kişiden biri olan Hz. Ömer, aynı zamanda vahiy kâtiplerinden ve Resûlullah'a en yakın sahabilerdendi. Peygamber Efendimiz (sav) ile yakın bir dostluğu vardı. ◾ Hz. Ömer, Peygamberimizin fıkhî konulardaki söz ve davranışlarını dikkatle izleyip hükümlerin maksat ve hikmetlerini öğrenme fırsatını elde etmesi sebebiyle fıkıh tarihinde önemli bir yere sahiptir. ◾ Şûra meclislerinde ileri sürdüğü isabetli görüşleriyle dikkatleri üzerinde toplamış ve Hz. Peygamber'in iltifatlarına mazhar olmuştur. 20'ye yakın meselede vahyin onun görüşlerine uygun biçimde geldiğini belirtmek üzere kullanılan 'muvâfakâtü Ömer' tabiri teşrîin ruhunu kavrama hususundaki özelliğini vurgulama amacı taşır. ◾ Fıkhın gelişme çağı olan sahabe devrinde en çok fetva vermekle meşhur yedi sahâbînin başında bulunduğu, Hz. Ebû Bekir'in hilâfet makamına gelince yargı işlerini yürütmekle onu görevlendirdiği dikkate alındığında Hz. Ömer'in fıkıh tarihindeki yeri daha iyi anlaşılır. ◾ Hz. Ömer hüküm verirken önce Kur'an'a, ardından sünnete, sonra da re'ye başvururdu. Haber-i vâhid şeklinde rivayet edilmiş olsa da sünnete aykırı olduğunu sonradan öğrendiği konularda kendi görüşünü terk ederek sünnetle amel etmiştir. ◾ Hadisin sağlamlığının tespitine özel itina göstermiş, bunu temin için değişik tedbirlere başvurmuştur. Bu bağlamda bazen râviden, rivayet ettiği hadisi Hz. Peygamber'den (sav) duyduğuna dair şahit getirmesini istemiş, daha güçlü bulduğu bir delile aykırı gördüğü, bu yüzden sıhhatine güvenmediği hadisleri kabul etmemiştir. (x)Hz. Ömer kimdir? Hz. Ömer nasıl Müslüman oldu? ◾ Hz. Ömer, sünneti ikinci teşrî' kaynağı olarak kabul edip hüküm konusunda ona başvurmasına rağmen çok hadis rivayet edilmesine taraftar olmamış, değişik bölgelere gönderdiği irşat heyetlerine Kur'an eğitimine öncelik verip çok hadis rivayet etmemelerini telkin etmiş, bu arada çok hadis rivayet eden bazı sahabeleri uyarmıştır. ◾ Hz. Ömer'in bu telkin ve uygulamaları, sünneti hüküm kaynağı olarak kabul etmediği şeklinde bazı aşırı yorumlara dayanak yapılmaya çalışılmışsa da onun bu davranışının râvileri hadis rivayeti konusunda dikkatli olmaya sevk etmek, kötü niyetli kişilerin hadis uydurma teşebbüslerini önlemek, Kur'an eğitiminin yerleşmesini sağlamak ve Kur'an ile sünnetin birbirine karıştırılmasını önlemek gibi gerekçelere dayandığı açıktır. ◾ Hz. Ömer çoğu fıkhî meselelerle ilgili olmak üzere 500'ün üzerinde hadis rivayet etmiş, kendisinden başta Hz. Ali, Abdullah bin Mes'ûd, Abdullah bin Abbas ve Abdullah bin Ömer olmak üzere birçok sahabe yanında Saîd bin Müseyyeb, Kâdî Şüreyh, Esved bin Yezîd ve Kays bin Ebû Hâzim gibi pek çok tâbiî rivayette bulunmuştur. ◾ Hz. Ömer'in rivayet ettiği hadisleri Ebû Bekir en-Neccâd Müsnedü Ömer bin el-Hattâb ve İbn Şeybe Müsnedü emîri'l-müʾminîn Ömer bin el-Hattâb adlarıyla bir araya getirmiştir. ◾ Kur'an ve Sünnet'te hükmü bulunmayan meseleleri re'ye başvurarak hükme bağlayan Hz. Ömer, Ebû Mûsâ el-Eş'arî'ye ve Kâdî Şüreyh'e gönderdiği mektuplarda onları da re'y ile ictihada teşvik etmiştir. ◾ O devirde re'y, 'Kitap ve Sünnet'te hükmü açıklanmayan meselelerin naslardan çıkarılan prensipler ışığında çözüme kavuşturulması' anlamında kullanılıyordu. Re'ye verdiği önem sebebiyle Hz. Ömer'in 'ehl-i re'y' adıyla bilinen fıkıh ekolünün oluşmasında çok etkili olduğu kabul edilir. Irak'ta ortaya çıkan bu ekole Hz. Ömer'in etkisi, onun en yakın müşavirlerinden Hz. Ali ve Abdullah b. Mes'ûd vasıtasıyla olmuştur. Hz. Ömer'in veba salgını karşısındaki tutumu neydi? ◾ Onun, hükmünü Kur'an ve Sünnet'te bulamadığı meselelerde Hz. Ebû Bekir'in görüşünü araştırdığı, bununla birlikte her zaman onunla aynı görüşü paylaşmadığı bilinir. Nitekim Hz. Ebû Bekir, kendisinden sonra hilâfet makamına gelecek şahsı veliaht tayin etmek suretiyle belirlemeyi uygun gördüğü halde Hz. Ömer hilâfet işini şûra meclisine havale etmiştir. ◾ Re'y ile ulaştığı içtihatlarından gerektiğinde dönmekten çekinmeyen Hz. Ömer bu hususu Ebû Mûsâ el-Eş'arî'ye gönderdiği mektupta şu sözlerle teyit etmiştir: 'Bugün verdiğin, daha sonra tekrar düşünüp yanlış olduğunu anladığın bir hüküm seni hakka dönmekten alıkoymasın.' ◾ Hz. Ömer de Ebû Bekir gibi içtihatlarını çok defa şûra usulüyle yapmıştır. Onun başta Hz. Ali olmak üzere, Osman, Abdurrahman bin Avf, Muâz bin Cebel, Übey bin Kâ'b ve Zeyd bin Sâbit gibi sahabenin ileri gelenlerinden oluşan bir istişare meclisi bulunmaktaydı. Şûra ictihadı yoluyla ortaya çıkan ihtilafsız hükümler bütün Müslümanların uyduğu hükümler olarak kabul görmüştür. ◾ Görüş ve uygulamalarından anlaşıldığına göre Hz. Ömer'in re'y içtihadında kıyas metoduyla maslahat ve sedd-i zerâi' ilkeleri ağırlıklı bir yer tutardı. Onun Ebû Mûsâ el-Eş'arî'ye yazdığı mektupta geçen şu ifade önemlidir: 'Kitap ve Sünnet'te bulunmadığı için hakkında tereddüde düştüğün hükümleri dikkatli bir şekilde incele; sonra benzerlikleri bul, ona göre kıyas yap ve Allah'ın emrine en yakın olanı ve doğruya en çok benzeyeni seç.' Hz. Ömer'in ulaştığı birçok hükümde kıyas metodunu kullandığı görüldüğünden bazı âlimler onu genellikle Hanefilere nisbet edilen kıyasa dayalı fıkıh ekolünün esas kurucusu kabul etmiştir. ◾ Genel olarak faydanın elde edilmesi ve zararın giderilmesini ifade eden maslahatla 'kötülüğe götüren vasıtaların yasaklanması' anlamındaki sedd-i zerâi' Hz. Ömer'in içtihatlarında dikkat ettiği önemli prensiplerdendir. ◾ Onun müellefe-i kulûbun zekât hissesiyle ilgili tutumu, fethedilen toprakları fethe katılanlar arasında bölüştürmeyip haraç mukabili eski sahiplerine bırakması, bir kıtlık yılında açlık sebebiyle hırsızlık yapanlara ceza uygulamaması, Ehl-i kitap kadınlarla evlenmeyi tasvip etmemesi gibi ictihad ve uygulamaları öteden beri değişik yorum ve açıklamalara konu olmuştur. Hz. Ömer nasıl şehit edildi? ◾ Günümüzde 'zamanın değişmesiyle hükümlerin değişeceği' prensibi çerçevesinde yapılan tartışmalarda, değişimin sınırlarını sübûtu ve delâleti kati olan nasların getirdiği hükümleri kapsayacak derecede genişleten ve bu hükümlerin dönemin toplumsal şartlarına bağlı olarak geldiği, bu şartlar ve ortamın değişmesiyle hükümlerin de değişeceği görüşünü savunanlar Hz. Ömer'in yoruma müsait görünen bu içtihat ve uygulamalarına atıfta bulunurlar. ◾ Çoğunluğa göre ise konu derinlemesine incelendiğinde Hz. Ömer'in bu uygulamalarının başka naslara dayandığı veya hükmün uygulanması için var olması gereken illet ve şartların bulunmayışına bağlı olduğu ya da maslahat ve sedd-i zerâi' prensipleri çerçevesinde devlet başkanına tanınan yetki kullanımından ibaret olduğu görülmektedir. ◾ Hz. Ömer'in bu içtihat ve uygulamalarının diğer sahabelerin bilgisi ve onayı dâhilinde olması, fethedilen toprakların statüsü meselesinde olduğu gibi bazı konularda sahabenin icmâının meydana gelmesi de onun naslarla çizilen çerçevenin dışına çıkmadığını gösterir. ◾ Fıkıh tarihinde ehl-i re'y yanında ehl-i hadîs adı verilen ekolün de sahabe nesli müçtehitlerinin başında Hz. Ömer bulunduğu için onun hem kendi döneminde hem de sonraki dönemlerde yaşayan farklı ekollere mensup müçtehitler üzerindeki tesirleri derin olmuştur. ◾ Bazı fakih sahabeler, Hz. Ebû Bekir ile Ömer'in ittifak ettiği görüşleri diğer sahabelerin görüşlerine tercih etmiştir. Fıkıh usulünde de Hz. Ebû Bekir ve Ömer'in görüşlerinin hüccet olup olmadığı üzerinde durulmuş ve farklı görüşler ortaya konmuştur. ◾ İslam tarihinde siyasî ve idarî birçok uygulamayı ilk defa hayata geçiren Hz. Ömer fıkhî görüş ve uygulamaları, Ebû Mûsâ el-Eş'arî'ye gönderdiği İslam hukuku ve yargılama usulüyle ilgili mektubu ve kendisine intikal eden davaları çözmede takip ettiği usulle hukukta birçok yeni prensibin ilk vâzıı olmuş, yargılama usulünün temellerini atmıştır. ◾ Hz. Ömer'in fıkıh, tefsir ve hadis kitaplarında dağınık şekilde bulunan fıkhî görüşlerini Muhammed Revvâs Kal'acî Mevsûʿatü fıkhi Ömer bin el-Hattâb adlı eserinde toplamıştır. Ayrıca ibadetler, aile, ceza ve miras hukukuna dair görüşleri Muhsin Koçak tarafından Hz. Ömer ve Fıkhı adlı doktora çalışmasında bir araya getirilmiş, diğer müçtehitlerin görüşleriyle karşılaştırmalı olarak delilleriyle birlikte verilmiştir. ◾ Ceza hukuku sahasındaki görüşleri Rüvey'î bin Râcih er-Rühaylî incelemiş, teşrî'deki metodu da Muhammed Biltâcî tarafından tahlil edilmiştir. Hz. Ömer'in sadece fıkhî yönünü konu alan çok sayıda tez ve makale bulunmaktadır.

Adaletin kapısı Hz. Ömer’in fıkıh alanındaki icraatları

HZ. ÖMER PEYGAMBERİMİZE EN YAKIN SAHABİLERDENDİ