Osmanlı'dan Avrupa'ya gönderilen kız öğrenciler

İkinci Meşrutiyet döneminde kadınları da kapsayan yenileşme siyasetiyle Osmanlı kadını, iktisadi ve sosyal hayatta aktif olarak görülmeye başladı. Kadınların sosyalleşmesini hızlandıran etken ise Balkan Savaşları'nın yıkıcı etkisi ile dayanışmacı kadınların kurdukları ve bilfiil çalıştıkları kadın dernekleridir. Bu yıllarda Fatma Aliye, Emine Semiye, Halide Edip gibi eğitimli kadınların öncülüğünde başlayan cemiyetleşme hareketleri hızlanmış; sosyal yardım, eğitim, kültür konularında çalışan ve kadınları meslek edindirme amacı güden birçok kadın derneği kurulmuştu. Sosyal alandaki hareketlilik yayın hayatına da aksetti. Kadın yazarların yer aldığı ve kadınlara yönelik dergiler hem sayı hem de içerik olarak zenginleşti. Mehasin (1908-1910), Demet (1908-1910), Kadın (1908-1910), Kadınlar Alemi (1914-1915), Kadınlık ( 1915-1916), Kadınlar Dünyası ( 1915-1916) dönemin en bilinen kadın dergileriydi. Çalışma hayatının ilkleri de bu yıllarda yaşandı. Bedra Osman öncülüğünde İstanbul Telefon Şirketi'nde ilk Müslüman kadın memurlar ve Posta Nezareti'nde çalışmaya başlayan Feride Yaver hemcinslerine emsal olarak öne çıkan kişilerdi. Feride Yaver'in her gün çalışırken kendisini merakla izleyen küçük kalabalıkların oluştuğunu söylemesi, gerçekten toplumun kadınları çalışma hayatında görmeye alışkın olmadığını gözler önüne sermektedir. Tanzimat döneminden itibaren kızların eğitimine yönelik önemli gelişmeler kaydedildi. 1869 yılındaki Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile erkek çocuklarında 6-10, kız çocuklarında 7-11 yaşa kadar eğitime devam mecburiyeti getirildi. Eğer bir mahallede iki okul varsa birinin kız diğerinin erkek çocuklarına tahsis edilmesine karar verildi. Kız öğrenciler ilk kez ilköğretim seviyesinin üzerinde eğitim imkanını 1859 yılında Cevri Kalfa İnas Rüştiyesi'nin açılmasıyla buldular. Rüştiyelerde mümkün olduğu kadar kadın öğretmen istihdamının tercih edilmesi ancak yeterli sayıda muallime bulunmaması kız okullarına öğretmen yetiştirecek bir kuruma olan ihtiyacı gündeme getirdi. İlk yıllarda kız rüştiyeleri için yeterli sayıda ve nitelikte kadın öğretmen bulunamadığından yaşlı ve iyi ahlak sahibi erkek öğretmenler görevlendirildi. Kadın öğretmen yetiştirecek olan Kız Öğretmen Okulu Darülmuallimat'ın ilki 26 Nisan 1870'te Maarif Nazırı Savfet Paşa'nın da hazır bulunduğu bir törenle Ayasofya'da açıldı. Öğrenci sayısı 45 olan Darülmuallimat'ta biri müdür, üç erkek muallim ve resim dersleri için de ikisi yabancı üç kadın öğretmen tayin edildi. Sultan İkinci Abdülhamid döneminde, ders programlarının düzenlenmesi, eğitim kadrolarında ağırlıklı kadın öğretmen istihdam edilmesi gibi düzenlemeler yapıldı. Tanzimat Dönemi'nde kıların eğitimi adına yaşanan önemli gelişmelerden biri de kızlara mesleki eğitim vermeyi amaçlayan Kız Sanayi Mektepleri'nin açılmasıydı. İlki 1869'da Yedikule'de açılan ve gördüğü rağbet üzerine hem yatılı hem de gündüzlü eğitim vermeye başlayan Leylî ve Neharî Kız Sanayi Mektebi'nden sonra, Dersaadet Nehari Kız Sanayi Mektebi (1884), Üsküdar Nehari Kız Sanayi Mektebi (1890) açıldı. 1912 yılında İstanbul'da 13 kız rüştiyesi mevcuttu. Bu tarihten önce vilayetlerde bulunan kız rüştiye sayısı ise 61 idi. Meşrutiyet yıllarında sultani seviyesinde eğitim, tek kız idadisinin 1913-1914 öğretim yılında on yıllık sultani haline getirilmesiyle başladı. Bu okul önce İstanbul İnas Sultanisi daha sonra da Bezmialem Valide İnas Sultanisi adını aldı. 1915'te Selçuk Hatun, Çamlıca ve Adile Sultan İnas Sultanileri, bir yıl sonrada Erenköy İnas Sultanisi eğitime başladı. Kızların üniversiteye kavuşmaları 1913-1914 öğretim yılının ikinci yarısında Darülfünun'da kadınlara konferanslar şeklinde başlamıştı. Bu derslerde Darülmüallimin ve Darülfünun muallimleri tarafından kadın hakları, ev bilgileri, ilk yardım, kadın sağlığı, malumat-ı fenniye, tarih ve pedagojiye ait konular anlatılmaktaydı. Avrupa'da eğitim konusu, askeri alanda başlayan Osmanlı modernleşmesinin eğitimde modernizasyonunu zorunlu kılmasıyla gündeme geldi. Avrupa'ya öğrenci gönderilmesi, İkinci Mahmud zamanında 1830 yılında Serasker Hüsrev Paşa'nın himayesinde 4 öğrencinin Fransa'ya gönderilmesiyle başladı. Osmanlı Devleti, Avrupa'da eğitim konusunda başından beri millet farkı gözetmemiş; Ermeni, Rum, Yahudi, Bulgar gayrimüslim cemaat mensuplarını eğitim için yurtdışına gönderilmişti. Kız öğrencilerin Avrupa'da eğitimi, ihtiyaçtan doğan bir zorunluluktu. Yani, Maarif Nezareti'nin Avrupa'ya kız öğrenci göndermedeki amacı, eğitim kurumlarının modernleşmesiyle farklılaşan müfredata göre eğitim vermek üzere istihdam edilebilecek uzman eğitmenler yetiştirmek ve halihazırda görev yapan öğretmenlerin niteliğini artırmaktı. Yeni açılan okullarla birlikte artan kadın öğretmen ihtiyacı özellikle kızlara yönelik en yüksek eğitim veren ve diğer kız okullarına öğretmen yetiştiren Darülmullimat'ta hissedilmekteydi. Avrupa okulları, nitelikli öğretmen yetiştirmek veya öğretmenlerin eğitimlerini tamamlamaları için çözüm olarak görünen adresti. Kadın öğretmenler için Avrupa'da uzmanlık gerektiren ve ihtiyaç hissedilen öncelikli branşlar Fransızca, piyano, resim gibi Batı kaynaklı derslerdi. Kız öğrenciler ilk yıllarda tıp, diş hekimliği eğitimi için gönderilmemiş ancak öğrenci kendi imkanlarıyla bu branşlarda Avrupa tahsiline başlayıp sonradan nezaretin yardımını talep etmişse desteklenmişti. Bu dönemde Maarif Nezareti yabancı ülkelere gönderileceği öğrencileri branşlara göre ayrı ayrı düzenleyerek gazetelerde ilan ettiği sınavlarla belirlemekteydi. Bu şekilde ilan edilerek yapılan kız adaylarına yönelik tek sınav vardı. Erkek adaylardan farklı olarak kızların mezuniyet notlarına, yeteneğine veya okul yönetiminin görüşlerine bakılarak ehliyetli olup olmadıklarına karar verilebilmekteydi. Kız öğrenciler ilk yıllarda Avrupa'ya ağırlıklı olarak Fransızca, resim, piyano ve kadınların yatkın olduğu öngörülen ev idaresi, terzilik, pedagoji gibi yetenek veya mezuniyet notlarına bakılarak değerlendirilebilecek alanlarda gönderildiler. Görüldüğü üzere, Avrupa'ya gönderilen kız öğrenciler sınavla belirlenmese de en azından bir şekilde değerlendirmeye tabi tutuldular. Maarif Nezareti Avrupa'daki öğrencilerine aylık 100-130 frank civarında geri ödemeli bir burs vermekteydi. Nezaret, bursun geri ödenmesini garanti altına almak için yurtdışındaki eğitimini desteklediği öğrencilerden, taahhütname talep etmekteydi. Buna göre öğrenci, döndüğünde devletin belirleyeceği görevi 5-10 yıl süreyle yürütecek ve borcunu taksitler halinde ödeyecekti. Geçerli bir sebep olmaksızın kendisine verilen görevi yürütmeyenler, harıcahlar dâhil aldıkları tüm parayı faiziyle geri ödemek durumundaydılar. Taahhütname üzerinde bir de kefilin imzaladığı kefaletname metni bulunmaktaydı ki öğrenci, okulu bırakır veya yurda dönmezse öğrencinin borcu bu kefile ait olacaktı. Memâlik-i Ecnebiyyeye Gönderilecek Talebe Hakkında Nizamname ile yurtdışına gönderilecek öğrenci seçimi, teftişi gibi konuları ve geri ödemelerle ilgili kuralları belirledi. Nizamnameye göre yabancı ülkelere gidecek öğrencilerde şu şartlar aranmaktaydı: Osmanlı vatandaşı olmak, yüksekokul diploması veya Darülfünun'a girecek talebelerin girdiği sınavda verilen başarı belgesine sahip olmak, cinayet veya namus suçu işlememiş olmak, eğitim görmesine engel bir hastalığı bulunmamak. Maarif Nezareti hangi bölümler için kaç kişi göndereceğini ve sınav tarihlerini gazeteler vasıtasıyla ilan edecekti. Bu nizamname ile öğrenciler verilen bursu devletin belirlediği bir memuriyete devamla 8 yıl süreyle maaşlarının yüzde onunu terk ederek ödeyeceklerdi. Gidecekleri ülkenin dilini bilmeyenlere dil eğitimi için iki yıla kadar süre tanınacaktı. Çok iyi derecede mezun olanların doktora eğitimi yapmalarına izin verilecekti. Maarif Nezareti, yeni aday göndermeden önce kendi imkanlarıyla Avrupa okullarında okuyan gayrimüslim Osmanlı kızlarına maddi destek verdi. Eğitim süresinin belli bir kısmını tamamlamış öğrencileri destekleyerek mezun olmalarını sağlamak, daha kısa zamanda ve daha az bütçe ile t-yetişmiş kadın öğretmeni maarife kazandırmak demekti. Ancak eğitimine yüzlerce frank harcadığı bu öğrencileri ve okudukları bölümü asli öğrencilerdeki gibi nezaretin seçmemiş olması bu uygulamanın dezavantajlı yönü olarak değerlendirilebilir. 1910-1911 öğretim yılı, Osmanlı'nın ilk defa asli olarak Avrupa'ya kız öğrenci gönderdiği yıldır. Pera Esayan mezunu Aznif Mehderyan, tespit edilen belgelere göre devlet desteğiyle Avrupa'ya gönderilen ilk Osmanlı kızıdır. Resim tahsili için Paris'te Montparnasse civarında bir resim atölyesine devam eden ve Sorbonne'da özel dersler aldığını söyleyen Aznif Hanım, döndüğünde henüz açılmış olan İnas Sanayi-i Nefise Mektebi kadrosunda 800 kuruş maaşla resim öğretmenliğine tayin edildi. Ayrıca buradaki görevinin hafif ve vaktinin müsait olması sebebiyle Maarif Nezareti'ne bağlı numune ve iptidai kız okullarında resim derslerinin teftişi ile görevlendirildi. Aynı tarihlerde Bezmialem İnas Sultanisi'ne bağlı resim atölyesinde de öğretmenliğe başladı. Maarif Nezareti, yeni ders yılı olan 1911-1912'de burs vereceği kız öğrencilerin bilgi ve mesleki yatkınlığını sınayarak ve bağlı okullarındaki öncelikli ihtiyaca göre yetiştirmek üzere yeni bir politika geliştirdi. Bu amaçla Avrupa'ya göndereceği adayların belirlenebilmesi için bir sınav düzenledi. Gazete ilanında başvuracak adaylarda aranan şartlar şöyle sıralanmıştı: Başvuracak adayların, Gazetelerdeki sınav ilanı üzerine Ermeni cemaatinden 12, Rum cemaatinden 4, Musevi cemaatinden bir kişi sınava girmek üzere başvurdu. 1911'de Versailles'a gönderilen bu isimler devlet desteğiyle ve sınavla seçilerek yurtdışında öğrenim gören ilk Osmanlı kızlarıdır. Belgelere göre devlet yardımı alan son gayrimüslim kız ise 1912 yılında başvuru yapan Iskohi Kavonozyan'dır. Maarif Nezareti, gayrimüslim kızlara hitap eden bir sınav ilanı vermiş ve yaptığı sınav ile belirlediği kız öğrencileri Fransa'ya göndermişti. Osmanlı Devleti'nin Ermeni, Rum, Yahudi, Bulgar öğrencileri eğitim için yurtdışına gönderdiği, bu konuda millet ayrımı yapmadığı bilinir. Söz konusu kadınlar olduğunda da böyle bir ayrım gözetilmemiş hatta öncelik azınlık toplumlarına verilmişti. Bunu başlıca sebeplerinden bir tanesi gayrimüslim kızların yabancı okullardan veya gayrimüslim okullarından mezun olmalarıydı. Bu kızlar, Avrupa'da eğitim için şart olan yabancı dil konusunda ayrıca bir hazırlık dönemine ihtiyaç duymayacaklar ve daha kısa sürede yetişmiş muallime olarak geri döneceklerdi. Ayrıca Avrupa toplumuna kültürel ve dini anlamda yakın olan gayrimüslim kızların Müslüman kızlara göre daha az uyum sorunu yaşayacağı öngörülmüş olmalıdır. Bunu diğer bir önemli sebebi de Müslüman Osmanlı kızlarının yalnız başına Avrupa'ya gönderilmesine o günün toplumunsa pek sıcak bakılmamasıdır. Müslüman kızların Avrupa tahsili, 1913-1914 öğretim yılında başladı. Avrupa'ya devlet tarafından asli öğrenci olarak gönderilen ilk Müslüman Osmanlı kızları: Mukbile Reşad, Emine Müzeyyen, Zehra Hakkı ve Refika Refik'tir. İlk gönderilen Müslüman kız öğrenciler; biçki-dikiş, ütücülük, kolacılık, leke çıkarma gibi alt başlıkları kapsayan Avrupa'da öğrenilmesi zorunlu olmayan bir dalda gönderilmesi hayli ilginçti. Bunun da birkaç sebebi vardı. Kadınlar için Avrupa'da eğitim konularından diğerleri de güzel sanatlar ve pedagojiydi. Darülmuallimat'ta kız okullarının müfredatında bulunması nezaretin ihtisaslı muallime yetiştimek amacıyla örtüşür. Ayrıca her alanda olduğu gibi modada da yaşanan Batılılaşma, biçki-dikiş için Barı tarzı eğitimi tercih edilir kılmıştı. İkinci Abdülhamid döneminde Ermeni ve Rum cemaatlerinin açtığı sanat okullarından mezun olanlar, bugünkü anlamda hazır giyim sektörünün olmadığı o yıllarda en basit çeyiz eşyasından detaylı bir elbiseye kadar her türlü dikiş işinin sipariş edildiği terziler haline gelmişlerdi. Terziliğin artık geçim sıkıntısı yaşayan Müslüman Osmanlı kadınları için de geçerli meslek olması ve modada giderek Avrupai tarzın yaygınlaşması kadınların hem eğitim hem de çalışma hayatını etkilemişti. Bu anlamda terzilik mesleği için Avrupa'ya öğrenci gönderilmesi anlaşılabilirdir. Birinci Dünya Savaşı'ndaki Osmanlı- Alman ittifakı Avrupa'da eğitim adına yeni bir dönem başlattı. İtilaf devletleri topraklarından bulunan öğrencilerin büyük kısmı eğitimine ara vermek durumunda kamış, bir kısmı da Cenevre veya Almanya'ya giderek eğitimlerine devam etmişlerdi. Ağustos 1913'te Almanya'da tıp, matematik, mimarlık, kimya, güzel sanatlar gibi bölümlerde okuyan 29 erkek Osmanlı öğrencisi vardı. Henüz kız öğrenci yoktu. 1918'e gelindiğinde Almanya'da devlet bursuyla okuyan 57 erkek öğrenciye karşılık, Berlin'de Fazıla Fazlı, Mediha Süleyman ve Belkıs Mustafa; Münih'te Bedriye Şükrü Kamil; Hamburg'ta Şükran Kemal; Würzburg'da Safiye Ali olmak üzere altı kız öğrenci vardı. Devlet bursu dışında kendi imkanlarıyla okuyan kız öğrenciler de sayıldığında bu sayı otuza ulaşmaktadır. Türkiye'nin ilk kadın doktorları arasına girmek ve memlekete hizmet etmek arzusuyla dolu bir avuç idealist kız, başta Maarif Nezareti'nin desteği ile Avrupa'nın çeşitli ülkelerinde tıp eğitimi aldılar. Yabancı bir ülkede, yabancı bir dilde zorlu tıp eğitimini göze alan bu Türk kızları döndüklerinde Türkiye'nin ilk kadın doktorları arasına girerek tarihe mal oldular. Safiye Ali, Bedriye Veysi, Namiye Neşe, Şükran Kemal, Semiramis Tezel Almanya; Havva Hayrünnisa İngiltere; Saada Emin ve Suat Mahmut İsviçre; Fatma Reşit ise Amerika'da tıp eğitimi gördüler. Almanya'dan üç, İsviçre'den iki ve Amerika'dan birer Türk kızı doktor olarak mezun oldu. (Avrupa'da Osmanlı Kızları - Güldane Çolak)