Söyleyişteki basitlik ve kapsamlı anlatım: Sehl-i mümteni

Sözlükte 'kolay' anlamına gelen sehl ile 'gerçekleşmesi mümkün olmayan' manasındaki mümteni' kelimelerinden meydana gelen terkibin sözlük anlamı 'elde edilmesi hemen hemen imkânsız kolaylık' demektir. Bir edebî terim olarak kolayca söylenmiş gibi görünen, ancak benzerinin söylenmesi çok güç olan özlü söz ve ifadeyi belirtir. Sehl-i mümteninin en belirgin özelliği doğallık, kısa anlatım ve anlaşılır olmaktır. Benzerinin yapılmasındaki zorluk da doğallığı ve vecizliğiyle ilgilidir. Sehl-i mümteniyi 'kısa, sade, tabii bir ifadeyle yoğun ve özlü anlatım' şeklinde de tanımlamak mümkündür. Ziyâ Paşa, Harâbât'ta Süleyman Çelebi'nin Mevlid'ini sehl-i mümteni örneği diye gösterip onu överken şöyle der: 'Sûrette egerçi sâde düzdür Sahaflar Şeyhizâde Esad Efendi'ye göre ise bu özellikteki ifadelerde Arapça ve Farsça kelimelerin yerine Türkçe kelimeler kullanılarak dilin sade olmasına çalışılmalı, kolay ve özlü bir anlatımla halkın anlayabileceği ibare ve ifadeler ortaya konmalıdır; bu tür eserlere sehl-i mümteni denilebilir. Burada sehl-i mümteninin çoğunluk tarafından anlaşılabilme özelliği öne çıkarılmakta ve bir bakıma dildeki sadeleşme ve edebiyattaki mahallîleşme akımının uzantısı olarak gösterilmektedir. Sürûrî de Bahrü'l-maârif adlı eserinde Türkî-i basît akımının temsilcilerinden Tatavlalı Mahremî'den sehl-i mümteni örneği olarak, 'Gördüm segirdir ol ala gözlü geyik gibi Kaynaklarda şiirlerinden sehl-i mümteni örnekleri verilen Yûnus'un Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî'nin Messnevî'sini gördükten sonra onu uzun bularak söylediği, 'Ete kemiğe büründüm Ayrıca onun, 'Söz ola kese savaşı söz ola kestire başı / Söz ola ağulu aşı bal ile yağ ede bir söz' ile 'Bu dünyada bir nesneye yanar içim göynür özüm / Yiğit iken ölenlere gök ekini biçmiş gibi' beyitleri de tanınmış sehl-i mümteni örneklerindendir. 'Bu dünyada bir nesneye yanar içim göynür özüm Muallim Nâci, Istılâhât-ı Edebiyye'de Nâbî'nin bazı beyitlerini anlaşılmalarındaki güçlüğe rağmen sehl-i mümteni niteliğinde kabul eder: 'Şöhreti mâl iledir ma'bed-i İslâm'ın da 'Evliyâ-yı niamın âdet-i di-rînesidir Burada sehl-i mümteninin aslî özelliği olarak beyitteki vecizlik öne çıkmaktadır. Hüseyin Kâzım Kadri de Türk Lugatı'nda sehl-i mümteni için Nâbî'den şu örneği vermektedir: 'Yok bî-garaz muâmele ehl-i zamânede Bu örneklere göre sehl-i mümteni için ön planda düşünülmesi gereken özellik dilin sadeliği olmayıp söyleyişin veciz ve anlamın düşündürücü, ders verici olmasıdır. Bu durumda bazan dilin kullanımı, bazan da anlamın düşündürücü olması sehl-i mümtenide öne çıkmaktadır. Anlamın önem kazanması halinde dilin sade olmasından çok kelime seçimi ve kelimelerin yerli yerinde kullanımıyla veciz söyleyiş ve etkileyicilik amaçlanmaktadır. Bu bağlamda Muallim Nâci sehl-i mümteni için külfetsiz olma şartından söz etmektedir. Burada külfetsizlikten maksat belâgatta haşiv diye anılan gereksiz kelime kullanımından kaçınmak ve dikkatle seçilmiş kelimeleri uygun biçimde düzenlemektir. Sehl-i mümteni şiirde ustalık gerektiren önemli bir husus kabul edilir. Kısa ve özlü anlatım şiirin esas unsurlarından sayıldığı için sehl-i mümteni daha ziyade şiirle bağlantılı düşünülmüş ve kaynaklarda daha çok manzum örnekler verilmiştir: 'Hangi büttür bilmezem îmânımı gāret kılan 'Ders-i aşkın müşkilin Yahyâ nice halleylesin Fars edebiyatında Sa'dî'den başka Hâfız-ı Şîrâzî'nin gazellerinde, Ferruhî-yi Sîstânî'nin kasidelerinde, Târîḫ-i Beyhaḳī'de, Nizâmülmülk'ün Siyâsetnâme'sinde ve Ḳābûsnâme'de sehl-i mümteni örnekleri olduğu kabul edilmektedir. (Kaynak:TDV İslâm Ansiklopedisi, sehl-i mümteni, Müellif: Mine Mengi) 'Mende Mecnûn'dan füzûn âşıklık isti'dâdı var 'Allâh adın zikredelim evvela 'Belâ dildendir ol dildâr elinden dâdımız yoktur. 'Zannetme ki şöyle böyle bir söz Beni bende demen bende değilim ' Lâl olsun dillerin söyleme yalan 'Bu dünyada bir nesneye yanar içim göynür özüm 'Kınamayın bizi Hakkı sevenler, 'Nush ile uslanmayanı etmeli tekdir; tekdir ileuslanmayanın hakkı kötektir.'

Söyleyişteki basitlik ve kapsamlı anlatım: Sehl-i mümteni

SÖZLÜKTE SEHL-İ MÜMTENİ