Postmodernizm edebiyatta hangi yeniliklere kapı açtı?

Postmodernizm kavramını anlayabilmemiz için öncelikle modernizmin ilkelerine göz atmamız gerekir. Modern, kelime kökeni olarak Latince 'modernus'tan türeyerek 'şimdi' anlamını ifade etmektedir. Modernizm kavramının tam anlamıyla keskin bir tanımlaması yapılamasa da genel hatlarıyla içerdiği çağdaşlık ve yenilik anlamlarının da katkılarıyla modern; köklü ve radikal değişimin kuramı olarak gelenekten kopuşu ve geçmiş-şimdi çatışmasını simgeler. 'Her şey zıttı ile bilinir.' sözünden yola çıkarak postmodernizme, modernizm üzerinden bir bakış açısı geliştirmek konunun mahiyetine daha uygundur. Bu sebeple postmodern edebiyat açılımlarındaki yeniliğini anlayabilmemiz için modernizm sanat ilkeleriyle birlikte karşılaştırmalı bir okumaya başvurmak gerekir. Tıpkı modernizm tanımında olduğu gibi postmodernizmde de kesin ve bütüncül bir tanım ortaya konamamıştır. Postmodernizm, modernizmin sonrası ve ötesi anlamında bir tanımlama olarak kullanılmaktadır ve modern düşünceye ve kültüre ait temel kavram ve perspektiflerin sorunsallaştırılmasıyla yürütülmektedir. 20. Yüzyılın ortalarında ortaya çıkan postmodernizm; mimari, felsefe, edebiyat, resim gibi alanlarda kendini göstermiştir. Edebi eserler, içinde doğduğu kültürün, tarihi, felsefi ve sosyolojik süreçlerini yansıtır. Bu yansıtma dilinden olay örgüsüne kullanılan tekniğinden üslubuna kadar bir edebi metin içerisinde rol oynar. Edebi metinler içerisinde en geniş kurgusal alana sahip alan olması sebebiyle, postmodernizmin izinin sürüleceği elverişli tür romandır. Antik çağlardan modern zamanlara, modern zamanlardan postmodern zamana geçiş sürecinde insanlığın yaşadığı kültürel kodlardaki pek çok değişiklik ve deformasyonlar, kurgu dünyasındaki gerçeklik algısının dönüşerek romanda ifade bulmasına sebep olmuştur. Modern zamanların bir ifadesi olan roman, modernizmin özelliklerinden sıyrılarak lineer tarihin yaşadığı bu değişim sebebiyle postmodern bir hal alır. Modernizmle beraber bireye dayatılan 'akılcılık' ve 'keskin gerçeklik algısı' postmodernizmde kırılmaya başlanmıştır. Çünkü modern birey aklı aracılığıyla yaptığı eylemlerin kendisine mutluluk sağlamadığını en acılı şekilde görmüştür. Savaş bu dönemde en etkin faktör olmuştur. Sezai Karakoç Edebiyat Yazıları 2 kitabında, Albert Camus ve Sartre gibi varoluşçu yazarların içinde geliştirdikleri felsefe temellerini savaşta aramıştır. ' Sartre'ın da, Camus'nün de, bütün yaptıkları, sürekli olarak savaşın, tam ölümün önüne götürüp orada bir uçuruma, daha fenası, dosdoğru üstüne gelen bir çığa baktırdığı insanı çizmek, anlatmak, yaşatmaktır. Hepsinde bu korkuyu doğran savaştır.' Dönemin bireye dayattığı gerçeklikle mutlu olamadığını idrak eden birey, kendisine empoze edilen gerçek ve doğru düşünceleri reddeder, bilginin doğruluğu ile ilgilenmez, derin anlama yönelirken metafizik bir düzlem oluşturur Postmodernizmin gerçekliği, fizik veya metafiziki bir gerçeklik değildir. Sanal dünyayı referans alan sanal bir gerçekliktir. Genel kabul edilebilir bir gerçeklik anlayışı olmadığı için metin bir oyun havasına bürünür. Postmodernizm konusunda çalışmaları olan Profesör Yıldız Ecevit'in tabiri ile okur, romansıl bir oyun içinde olup romancının oyun arkadaşıdır. Oğuz Atay'ın Tehlikeli Oyunlar eserinde oyun izleğinin örneğini görebiliriz: 'Yeter Hikmet! Oyunumuza dönelim.' Hikmet'in gözleri parladı: 'Dönelim, albayım. Oyunumuzu kanımızla yazalım. Istırabımızı sanatımıza gömelim. Sanat bizim için ekmek parası değil, sanat bizim için bir ustalık meselesi değil, sanat bizim için... sanat bizim için nedir albayım?' 'Eğer yazabilirsekiyi bir oyun,' diye homurdandı Emekli Albay Hüsamettin Tambay/....Uzatma Hikmet, denir ona gerçek hayatta. Oyunda ise denmez. Oyunda, tiyatronun kurallarına uygun olan güzel sözler söylenir. Bütün tanımlar parantez içinde verilir. Kimse o sözleri söylemez sahnede. Hikmet'in soldan girdiği görülür sadece. Sahnede, hayattaki gibi öyle aptalca gülümsemek olmaz. İnsan evindeki gibi de olmaz orada, evindeki biçimde canı sıkılmaz. Bazen seyirciyle konuşur oyuncu; ama herkes bilir onun gerçekten konuşmadığını: Can sıkıcı karşılıklar vermezler ona. Oyun yazarının canı konuşmak istemiştir o sırada. Herkes bunu anlar onu hoş görür. Hayata dayanamayan her insan gibi yapılır oyunda: Mış gibi yapılır.' Tek bir gerçekliğin kırılmasının sonucu olarak metinlerdeki çoğulculuk göze çarpmaya başlar. Bu çoğulculuk karakterlerde, olayda, gerçeklikte meydana gelen çeşitli bir düzlemdedir. Yine Ecevit'e göre postmodern çoğulculuk düşüncesinin kökeninde bireyin toplumdaki hızlı gelişmeler karşısındaki umarsızlığı ve bir boyun eğişi vardır. Örneğin; Turgut'un tüm metinleri bir araya getirerek oluşturduğu Tutunamayanlar adlı kitap, romanda seslerin ve kişilerin iç içe geçtiği çok sesli ve çoğulcu bir dünyayı imler: 'Günahlarımın ağırlığına dayanamıyorum Olric. Neden beni uyarmadın? Buna hakkım yoktu efendimiz. Öyle güzel gürlüyordunuz ki. Size kapılmamaya imkan yoktu. Çevrenizde ki bütün sahtelikleri öyle güzel aydınlatıyordunuz ki. Bir daha göremeyecekler sizin gibi bir devi efendimiz.' Postmodernizmin edebiyata getirdiği yeniliklerden bir diğeri de 'üst kurmaca'dır. Üst kurmaca, postmodern edebiyat anlayışı ile ortaya çıkmış bir anlatım tekniğidir. Üstkurmaca, yazarlar tarafından roman dünyası ile gerçek dünya arasına bir katman eklemek ve böylece romanın kurgusunu daha 'karmaşık', daha derin hale getirmek için kullanılır. Hasan Ali Toptaş'ın Gölgesiziler eserinde üst kurmaca örneğine rastlarız. Romanın ilk bölümünde anlatıcı, kentte bir berber dükkanından içeri girer ve bir roman yazdığını ifade eder. Burada yazar kimliğini belirginleştirerek eserle arasına mesafe koyar; ama aynı zamanda kurmacanın içine kendini ekleyerek kurmaca içinde kurmaca olduğunun haberini verir. Klasik ve modernist metinlerde pasif/edilgen olan yani yazar veya anlatıcının kendisine verdikleriyle yetinen okur, postmodern metinlerde aktif/etken bir rol üstlenir. Artık okur da eserde faal ve söz sahibidir. Postmodern romanlarda yazarlar kimi zaman okurun zihninde dolanır ve söz gelimi okurun zihnini ayakta tutmak için metinde büyük boşluklar bırakır. Örneğin; Orhan Pamuk Kara Kitap ve Yeni Hayat'ta okuyucuya birtakım sorular yöneltir ya da okuyucuyu metne dahil eder: 'Okuyucu, ey okuyucu, baştan beri anlatıcıyla kahramanları, köşe yazılarıyla, olayların anlatıldığı sayfaları pek de başarılı olamadan da olsa, titizlikle birbirinden ayırmaya çalıştığım kitabımın bu noktasında, yani senin de belki fark ettiğin onca iyi niyetli çabadan sonra, izin ver de şu satırları dizgiciye yollamadan önce bir kere olsun araya gireyim. Hani kimi kitaplarda sayfalar vardır, yazarın hüneri yüzünden değil de, 'sanki kendiliğinden' kurulmuş hikâyenin 'sanki kendiliğinden' akışı yüzünden içimize öyle bir işlerler ki, bir türlü unutamayız onları. O sayfalar, aklımızda, kalbimizde-ne derseniz deyin işte meslek erbabı yazarın kalemiyle harikalar yarattığı sayfalar olarak değil, kendi hayatımızda kimi cennet saatleri gibi, kimi cehennem satırları gibi, her ikisi gibi ve daha çok her ikisi dışında, yıllarca hatırlayacağımız dokunaklı, içler acısı ve göz yaşartıcı bir anı gibi içimizde kalır.' Sonuç olarak modernizmin ifade ettiği değerler sisteminden kopuşu niteleyen postmodernizm; çoğulculuk, oyun kavramı, gerçekliğin kırılması, üst kurmaca, yazar ve okurun değişen konumu hususunda edebiyatta yeniliklere kapı aralamıştır.

Postmodernizm edebiyatta hangi yeniliklere kapı açtı?

Postmodernizmin çıkış noktası