Osmanlı şiirinde kullanılan kelimeler

📚 Berg: Yaprak 📌 Divan edebiyatında yaprak özellikle de gül yaprağı sıklıkla kullanılan kelimelerden biridir. Berg-i gül sevgilinin yanağı ve yüzüne benzetilir. Ağaç yaprağının ise rüzgârla titremesi, rüzgârın önünden sürüklenmesi halleriyle, ayrılık önündeki aşığı temsil eder. Çınar yaprağının ele benzetilmesinden dolayı cömertliği andırır. 📌 Beng ü bar yaprak ve meyvedir. Berg kelimesi bazen Arapça karşılığı olan varak şeklinde de kullanıldı. Nam-ı nişane kalmadı fasl-ı bahardan 📚 Beraat-i istihal: Güzel başlangıç 📌 Bir şiir, kitap ve yazının başında içindekiler hakkında toplu fikir verecek şekilde güzel sözler kullanmak divan şairleri tarafından bir hüner, sanat sayılırdı. Bu bölümün güzel oluşu ve konuyla yakın ilgisi sanata yol açarak okuyucunun konuya ısınmasını ve kendini eserin içerisinde bulmasını sağlardı. 📌 Fuzuli meşhur mesnevisi Leyla ile Mecnun'da şu ön sözle başlar: 'İlahi Leyl-i saray-ı hakikat, sera perde-i vahdetden zuhur edip tecelli-i cemaliyle feza-yı sureti müzeyyen etdikde ve Mecnun ruhu sergeşte-i badiye-i gaflet iken ol şa'şa-i cemali görüp inann-ı ihtiyarı elden gitdikde…' 📚 Bimar: Hasta 📌 Divân edebiyatında âşık bazen de sevilen kişi hastaya benzetilir. Aşık, ki genelde şairdir, aşk hastasıdır. Sevgilinin gözü bağın baktığı için hastaya benzetilir. Hastaları arayıp-sorma âdeti ile âşık-maşûk yan yana getirilir. Âşığın hastalığının asıl nedeni sevgilisinin ayrılığıdır. Âşık bu yüzden bir hasta gibi geceleri ağlayıp inleyerek sabahlar. Kamu bîmârına canan devâ-yı derd eder ihsan 📚 Buhur-ı Meryem: Meryemana eli denilen çiçek 📌 Eski tıpta safradan başı ağrıyan, gözleri kararan, midesi bulanan kişilere bu çiçeğin kökünü bal ve sirkeyle karıştırarak ilaç diye verilirdi. Çiçek aynı zamanda günlük ve tütsü olarak da kullanılırdı. Efsaneye göre çiçek şöyle meydana geldi: Hz. Meryem, İsa Peygamber'i doğururken zorlanmış ve bir çiçeği tutmuştur. Çiçek sonradan el şeklinde belirmiştir. Ebeler kolay doğum olması için bu çiçekten yararlanırdı. Erişdi hâkten bûy-i buhûr-ı Meryem eflâke 📚 Misk: Doğu Türkistan'da yaşayan bir çeşit ceylanın göbeğindeki ur 📌 Erkek ceylanlarda bulunan bu ur, hayvanı rahatsız eder. Bundan dolayı da hayvan sürtünerek bu uru düşürürdü. Misk avcıları sahralara kazık çakar ve ceylanların bu kazığa sürtünerek misk urunu düşürmelerini sağlardı. Öz haldeki bu siyah renkli ur düştükten sonra etrafa kokusu yayılır ve yerini belli ederdi. Bu maddeden şişelerce koku elde etmek mümkündü. Günümüzde kullanılan misklerin çoğu sunidir. 📌 Misk, divan edebiyatında oldukça sıklıkla kullanılır. Kokusu ve siyah rengi ile sevgilinin kokusu, ayva tüyleri, beni, kaşı, saçları; gece, mürekkeb vs. miske benzerler. Çin, Hıta, Huten kelimeleri, miskin çıktığı yeri; âhû da misk keçisini bildirir. Pahalı bir koku oluşu, , her yeri kaplaması, elde edilişi şiirlerde tevriyeli olarak ele alınır. Özellikle sevgilinin saçları misk ile doludur. Sevgili ölürse onun mezarında biten otlar, misk kokulu saç gibi kokar Çün demem ol gurreden açdı girih 📚 Ebr-i nisan: Nisan bulutu 📌 Nisanda yağan yağmurun sadefin karnına düşünce inci, yılanın ağzına düşünce zehir olduğuna inanılır. Yılan ve sadef bu ayda toprak üstüne çıkıp gıdalanırlar. Allah'ın hikmeti olarak aynı yağmur tanesi birinin karnında zehir, diğerininkinde inci oluşturur, Nisan bulutunun bereketi de böylece kendini göster. 📌 Aynı zamanda nisan bulutu doğanın yeniden canlanmasına neden olur. Ey Necâtî kilk-i gevher-bârına kıymet mi var 📚 Hab: Uyku, rüya 📌 Divan edebiyatında hab, gaflet ve habersizlik durumunu anlatır. Sevgili naz uykusunda gibidir, aşığını görmezden gelir. Ayrıca rüya yerine de hayâl-i hâb deyimi çok kullanılır. Sevgilinin aksine aşık çektiği aşk ıstırabından dolayı devamlı uykusuzdur. Sevgilinin uykudan yeni uyanmış hali ve mahmurluğu ise övülecek bir meziyettir. Âşığın bahtı ise devamlı bir uykudadır. Hâb-ı gafletden uyanmaz zahidi gördüm dahî 📚 Ferrâş: Döşeyen, döşemeci, süpürücü, hizmetçi 📌 Eskiden cami, imaret gibi müesseselerin temizliğini temin edenlere denilirdi. Kâ'be'yi temizleyip süpürenlere de ferraş adı verilir. 📌 Divan şiirinde ferraş, daha çok sabahleyin işini gördüğünden dolayı, sabah ile birlikte kullanılır. Bu nedenle sabâ yeli, sevgilinin saçı, âşığın âhı ve gözüne teşbih olunur. Saka ile birlikte kullanılması ise sulayıp-süpürmekten dolayıdır. Saray-ı sîne-i rindân ki şâh-ı aşka menzildir 📚 Fürkat: Ayrılık 📌 Fürkat, divan edebiyatında daha çok firâk, hasret, hecr ve hicrân gibi eş anlamlı kelimeleriyle kullanılır. Âşığın en belirgin özelliği fürkat içinde olmasıdır. Bu hal aşığa büyük ızdırap verir. Sevgilinin rakiplerle ilgilenmesi, fürkat acısının çoğalma nedenidir. Şairlerin ayrılığın acısından o derece zayıflar ki artık beli kıl gibi incelir. 📌 Fürkat nedeniyle âşık kan yutar, ölümcül hasta olur, toprağa döner, geceleri sabahlara dek yanar, ağlar, âh eder, daima kanlı gözyaşları döker, beli bükülür, gam ve keder içinde kalır. Fürkat dünümde dün gice tenhâ vü zâr idim 📚 Pervane: Geceleyin ışığın çevresinde görülen küçük kelebek 📌 Pervane, klasik şiirimizde aşığı temsil eder. Sembol sanatında pervane, şem yani muma aşık olarak kabul edilir. Eskiden dönemlerde geceleyin mum ışığında iş görülürdü. Şairler de mum ışığında şiir yazarken hemen yakınlarında bulunan bu kelebekleri şiirlerine konu edindiler. Pervane, mum ışığının çevresinde döner ve öyle bir an gelir ki kendisini mumun alevine bırakır. 📌 Şair sevgilisini mum ışığına; kendisini de pervaneye benzeterek onun uğruna can vermeye hazır olduğunu söyler. Bazen pervanenin aşkını başkalarına örnek gösterir, bazen da pervanenin, âşıklığı kendisinden öğrendiğini söyleyerek övünür. 📌Pervane sessizce ve gürültü etmeden can veren sadık bir âşıktır. Tek bir ışık etrafında döner ve kendini yakıp yok eder. Vahdet yolundaki dervişin yok oluşu da buna benzer. Aşk odu evvel düşer m a'şûka andan âşıka 📚 Şem: Mum 📌 Divan şiirinde mum, çok zaman yanması ve ışık kaynağı olması ile işlenir, sık sık pervane ile birlikte anılır. Âşık pervane olunca sevgilinin yüzü ve yanağı mum olur. Âşık yanarken mum gibi yanıp erir. Mumun yanışı, baştan ayağa doğru olur. Mumun bazen başı kesilir. Bundan başka yer yer lâle, ay, güneş, âşık, gam, sîne, göz, can, boyun, sevgili, sevgilinin yanağı ve yüzü, vuslatı ve güzelliği de muma benzetilir. Aydınlatma araçları içinde önemli bir yer tutuyor oluşu da mumun önemini artırır. Divân şiirinde Şem ü Pervane mesnevileri de ayrı bir yere sahiptir. Şem-i meclis gerin olup öykündüğiyçün yüzüne 📚 Peyk: Haber veya mektup getirip götüren 📌 Osmanlıların ilk zamanlarında postacı ve muhafızlara peyk denirdi. Peyk ve peykbaşı rütbeleri ile ayrı bir teşkilât olarak asırlarca hizmet görmüştür. Vücutça çevik ve zayıf kişilerden seçilirler. Az yerlerdi. Çok hızlı koşabilen bu kişiler meselâ Edirne-İstanbul arasını iki günde kat edebilirlerdi. Kelimenin uydu anlamı da zaman zaman şiirlerde kullanılmaktadır. On sekiz bin âlemi seyreyledik uçtan uca 📚 Seb'a'l-mesâni: Yedi ayetten meydana gelen ve Kur'ân-ı Kerîm'in ilk suresi olan Fatiha'ya verilen ad 📌 Seb'a'l-mesâni, kelime olarak 'tekrarlanan yedi (âyet)' anlamına gelir. Kur'ân-ı Kerîm'de Fatiha için bu ad kullanılmıştır (Hicr/87). Bu hususta tefsirlerde çeşitli rivayetler vardır. Önce Mekke, sonra Medine'de indirilmesi, Allah ile kul arasında tekrar edilmesi, her namazda okunması bunlardandır. Hatta yedi kat göğe karşılık Fatiha'da yedi ayet olduğunu söyleyen âlimler de vardır Zülf ü ruhsârını görmeklik için leyl ü nehâr 📚 Ürd-i behişt: Cennet gibi, cennete benzer 📌 Nisan ayında tabiat yeniden canlanıp güzelleştiği için bu aya ürd-i behişt denir. Nisan ayı, İran'ın kullandığı güneş takviminin ikinci ayıdır. Her ayın ikinci gününe ürd-i behişt denilir. Erdi yine ürd-i behişt oldu hevâ anber-sirişt 📚 Âfitâb: Güneş 📌 Divân şiirinde daha çok ışığı, parlaklığı, ısısı ve ısıtması ile ele alınır. Hem benzeyen hem de benzetilen durumundadır. Işık ve parlaklık daima onunla birlikte bulunur ve bu nedenle birçok tamlamalar kurar. Yüzüne bakılamayışı ve gözleri yaşartması da sanatlara yol açar. Güneş, renk bakımından sarıdır. Bu yüzden korkmak ve kıskanmak fiillerini beraberinde getirir. Dil cânı-ı meyle, nukre-i zer gibi sâf ulur 📚 Ahfeş: Yalnız gece gören; zayıf bakışlı Arap âlimlerinden üç kişi bu lakapla anılır. Ebülhattab Abdülhamîd, Said b. Mes'âde ve Ali b. Süleyman 📌 Hangisi olduğu bilinmemekle birlikte bunlardan birisi ders takrir ederken ve kitap okurken devamlı yanındaki keçisiyle ilgilenir ve âdeta dersini ona anlatırmış. Her bölümden sonra da 'öyle değil mi?' manasına keçinin yularını çekerek anlattıklarını tasdik ettirirdi. Yuları çekildikçe başını sallayan keçi bir müddet sonra şartlı reflekse girip her cümlenin sonunda başını sallar oldu. Bunun içindir ki bir şeyi anlamadan başını sallayanlar Ahfeş'in keçisine benzetilir. Şâirler bu imajı genellikle zâhid ve sofular için kullanmışlardır. Deme koyun gibi mazlumdur mürâîye 📚 Âl-i abâ: Ehl-i beyt 📌 Kur'an-ı Kerim'de 'Ey ehl-i beyt! Allah, sizden kiri ve günahları gidermek ve sizi tertemiz yapmak ister (Ahzâb/33).' buyurulmuştur. Âyette geçen 'ehl-i beyt'in al-i abâ olduğu söylenir. Buradan yola çıkılarak 'abâ altına alınanlar' anlamında Peygamberimiz, Hz. Ali, Fâtıma, Hasan ve Hüseyin'den müteşekkil 5 kişiye al-i abâ denilmiştir. Eskiden hattatlar bu beş ismin geçtiği hatlarına 'bende-i al-i abâ' diye imza koyarlarmış. Âl-i abâ bütün Müslümanlar tarafından saygıyla anılmış ve edebiyata yansımıştır. Çün Şîr-i Hudâ âl-i abâ kân-ı sehâdır 📚 Karun: Kur'an-ı Kerîm'de adı Firavun ve Hâmân ile birlikte anılır (Mü'min/24) 📌 Bir rivayete göre Firavunun nâzırı, bir rivayete göre ise Hz. Musânın kavminden ve hatta akrabalarından olup çok zengin, ama cimri ve zalim bir kişiydi. Allah kendisine çok büyük bir servet verdiği halde zekât vermeyip servetiyle kibirlenirdi. Sonunda Hz. Musa'nın duası vasıtasıyla, servetiyle birlikte yere geçti. 📌 Önceleri fakir biriydi. Hz. Musa ona ilm-i kimyâyı öğrettikten sonra zengin oldu. Edebiyatta zenginlik ve cimrilik sembolü olarak kullanılır. Karun'un hazinelerine 'Genc-i Revân' denilirdi. Karûnları müflis etdi bu reng 📚 Levlâk: Hadis-i kutsiden alınmış bir söz 📌 Bir hadis-i kutsiden (Levlâke levlâk, lem mâ halaktül-eflak) alınmışa bir söz olup tamamında Allah, 'Sen olmasaydın, sen olm saydın (ya Muhammed) eflâki (yeri göğü ) yaratmazdım ' buyurmaktadır. Sana mahsûs lûtfudur Hakk'ın 📚 Mürg: Kuş 📌 Divân şiirinde sevgiliye, âşığa ait bazı özellikler kuş ile ilgili gösterilir. Âşığı gözü, bakışı, gönlü ve canı birer kuş olur. Bazan güneş, altın kanatlı bir kuş olarak düşünülür. Ötüşü, uçmaları, tuzağa düşmesi, yuva yapması, avlanması, yeşilliklerde bulunması, kafese konulması, kolunun kanadının kırılması vs. yönlerden ele alman kuşlar için divan şiiri en çok bülbül, tûtî, şahin, keklik, karga, bıldırcın, makiyan, Simurg, Hüma, Kaknus, musikar gibi kuşları söz konusu etmiştir. Âşiyân-ı mürg-i dil ziilf-i perîşânındadır

Osmanlı şiirinde kullanılan kelimeler

BERG