On yedinci yüzyıl biliminin İstanbul'daki temel kitabı: El-Fevaidü'l-Hakkaniyye

El-Fevaidu'l-Hakaniyye, on yedinci yüzyılda İstanbul'da dönemin bilim ve düşünce hayatını yansıtan telif bir eser olması bakımından önem taşır. Şirvanî ilimleri tarif ettikten sonra o ilimde önemli gördüğü konuları meseleler halinde inceler. Meseleleri sadece ilgili literatürden nakillerle ele almaz, önemli ölçüde konunun kendi açısından incelemesini de yapar. Eserinde ele aldığı ilimler ve meseleler dikkate alındığında tahkik ehli bir âlim olduğu kolaylıkla tahmin edilebilir. Bu eserden ilahiyat, Arap edebiyatı, düşünce tarihi, bilim tarihi alanında çalışan araştırmacıların istifade edebileceği söylenebilir. Zira hemen her bilim dalına ait önemli denilebilecek meseleler ortaya konmuş ve incelemesi yapılmıştır. Bu itibarla tarih biliminin herhangi bir alanında araştırma yapan biri, on yedinci yüzyıldaki bilgi birikimini bu eserden hareketle ortaya koyabilir. Şirvanî, eserlerinden anlaşıldığı kadarıyla nahiv, mantık, kelam ve felsefe sahasında yoğunlaşmış bir âlimdi. Fakat el-Fevaidu'l-Hakaniyye adlı eseri incelenince onun diğer ilimlerin meseleleri hakkında bilgi sahibi olduğu ve onlar hakkında yazacak kadar konuya vâkıf olduğu anlaşılır. Nitekim onun İstanbul'a geldiği tarihlerde yaptığı ilmî sohbetlerde hazır bulunan Kadızade Rumî Efendi, daha önceden değişik ilimlerden hazırladığı otuz kadar soruyu sormuş; o da herhangi bir kitaba başvurmadan hemen cevaplamıştır. Kadızade ve orada bulunanlar, Şirvanî'nin telaşa kapılmadan doyurucu cevaplar vermesini takdirle karşılamışlardır. Bu olay, Şirvanî'nin ilimler hakkındaki dirayetini ortaya koymaktadır. Bununla beraber eser de aynı durumu gözler önüne serer. Müellif nüshası olma ihtimali kuvvetli olan bir eser doksan iki varak olarak Süleymaniye Kütüphanesi Amcazade 321 numarada kayıtlıdır. Aynı ciltte el-Fevaid ile birlikte Nebzetun minel-Hakaik bulunur. El-Fevaid'in tamamlandığı kayıt yerinde müsveddenin Çarşamba günü 8 Safer 1023 hicride (20 Mart 1614) bittiği kaydı vardır. Bir yaprak sonra diğer eser başlamakta ve onun bitiminde de 'müellifi Muhammed Emin İbn Sadr Şirvanî'nin eliyle tamamlandı' ibaresi bulunmaktadır. İki nüshanın aynı ciltte bir araya getirilmesi, yazı karakterlerinin (talik) ve satır sayılarının (27 satır) aynı olması, el-Fevaid müellifinin hayatta olduğu 1023 tarihinde müsveddenin bitmesi, Nebze'nin de müellifinin eliyle tamamlandığına dair kayıtlar, elimizdeki nüshanın müellif nüshası olma ihtimalini oldukça güçlendirmektedir. Şirvanî'nin Arapça yazdığı bu eseri çeşitli kütüphanelerde yazma halinde bulunur. İlk eser müellif hattı olduğu tahmin edilen bir nüsha 92 varak olup, İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazade Hüseyin Paşa, nr. 321/1'de kayıtlıdır. Bir diğer nüsha 110 varak olup, İstanbul Köprülü Kütüphanesi, Mehmet Asım Bey, nr. 469; bir diğer nüsha da 179 varak halinde Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi nr.600'de kayıtlıdır. Diğer nüshalar: Konya Karatay Yusufağa Kütüphanesi, 374/6: Manisa İl Halk Kütüphanesi, 8340; Kütahya Vahid Paşa Kütüphanesi, 2371; İstanbul Köprülü Kütüphanesi, 469/1 numarada kayıtlıdır. Şirvanî'nin, bu eserini Şirvan'da iken yazmaya planladığı anlaşılır. Eserin girişinde birçok ilimle yoğun bir şekilde meşgul olduğunu, Allah'ın kendisini muvaffak kılıncaya dek bu işe devam ettiğini, eski metin ve şerhlerdeki nadir bilgileri edindiğini belirterek bunun şükrünü temel ilimleri ve önemli fenleri içine alan bir kitap tertip etmekle eda etmeye karar verdiğini söyler. Şirvan'daki fitne sebebiyle oradan göç etmesi, evlat ve dostlardan ayrılması gibi engellerin buna mani olduğunu, birçok diyar gezip İstanbul'a gelince güzelliğinden ve ulemadan dolayı oraya yerleşmeye ve niyetlendiği kitap işini orada tamamlamaya karar verdiğini ifade eder. Çeşitli engeller olmakla birlikte her bir ilimdeki ince meseleleri ve değerli konuları yazmaya başladığını söyler. Orada tedavüldeki eserlerde mevcut olmayan tahkik ve tetkiklere işaret ettiğini ve birçok konuda kendi kanaatini de eklediğini belirtir. Birçok övgünün ardından Sultan Birinci Ahmed'e bu çalışmasını takdim eder. İlerleyen sayfalarda bu eseri yazmaktaki amacını 'maksadım öğrencilere bilgi vermek ve arkadaşlara benden bir hatıra' diyerek ifade eder. Şirvanî eserini, ilimlerin konuları ve meseleleri hakkında hazırladığından eserin giriş kısmında okuyucuyu literatürden de kısmen haberdar etmektedir. Her ne kadar tamamını yazmamışsa da bunlar, önemli gördüğü eserlerdir. Bunlar hakkında verdiği bilgiler şöyledir: Fahreddin Razî'nin (ö.606/1210) Hadaiku'l-Envar fi Hakaiki'l-Esrar adlı eseri olup, Şirvanî bunun, altmış ilimden bahsettiğini kaydeder. Bir fazilet erbabı, Razî'nin eserine kırk ilim daha eklemiş ve toplam yüz ilim içeren Enmuzecu'l-İlm adlı eseri yazmıştır. Devvanî'nin (ö.908/1502) on ilmi içeren Enmuzec adlı eseridir. Şirvanî, bunlardan başka, birçok kitap daha telif edildiğini, kiminin ilimlerin sayısını artırdığını kiminin de eksilttiğini kaydeder. Eserinde elli üç ilimden bahsettiği için, sayı hakkında bir açıklama yapma gereği duyar. Her ne kadar ilimler hakkındaki bilgisi bundan daha fazla ise de eserini Sultan Birinci Ahmed'e takdim ettiği için, Sultanın ismindeki harflerin ebced hesabıyla ortaya çıkan elli üç sayısına uygun gelmesi için böyle hazırladığını belirtir. Yine, eserinin bölümlerini de sultanın ordusunun tertibine uygun gelecek şekilde ayarladığını ifade eder. Bununla birlikte Şirvanî eserinin tertibinde ve ilimleri sıralanmasında uyduğu kural hakkında bilgi vermez. Eserinin tertibi ve konu başlıkları kısaca şöyledir: Mukaddime: İlmin mahiyeti, bu mahiyete ilişkin konular ve ilmin türlere taksimi. İlk/Kalb bölümünde ele aldığı ilk ilim tefsir ilmi olup, hakkında belirttiği konular kısaca şöyledir: Tefsir ilmi, nicelik itibariyle şer'î ilimlerin en büyüğü (a'zam); değer itibariyle en yükseğidir. Hatta şer'î ilimlerin başı ve başkanı; şer'in kaidelerinin temeli (mebna) ve esasıdır. Zira bu ilim, beşerî takat ölçüsünde Allah Teâlâ'nın muradını göstermesi itibariyle onun kelamını inceler. Kalb: Şer'î ilimler ve asıllarından on kadarının belirtilmesi. Bunlar Tefsir, Kıraat, Hadis, Usul-u Hadis, Kelam, Usul-u Fıkıh, Fıkıh, Feraiz, Tasavvuf, Hilaf olarak sıralanır. Meymene: Edebî ilimler olup, Lügat, Sarf, İştikak, Nahiv, Meani, Beyan, Bedii, Aruz, Kafiye, Hat, Karzu'ş-Şiir, İnşau'n-nesir şeklinde on iki adet olarak sıralanır. Bunda Zemahşerî'ye (ö.539/1144) bağlı kaldığını belirtir. Meysere: Aklî ilimler olup, temellerinden otuz kadarı belirtilmiştir. Bunlar da Mantık, Adabu'l-bahis, Hikmetu'l-İşrak, El-Hikmetu't-Tabiiyye, El-Hikmetu'lİlahiyye, Heyet, Havassu'l-Ekalim, Hendese, Hesap, Cebir ve Mukabele, Aritmatik, Mesaha, El-Eb'ad Ve'l-Ecram, Musiki, Es-Sema Vel-Alem, Üker, Teşrih, Tıp, Manzar, Nücum, Usturlab, Ta'bir, Firaset, Mizaciyyat, El-San'at'l-İksiriyye, el-Kevn ve'l-Fesad, Asar-ı Ulviyye ve Süfliyye, Ahlak, Tedbir-i Menzil, Siyaset olarak sıralanır. Saka: Adabu'l-muluk (hükümdarlık sanatı) olup, burası hazreti saltanata hediyedir. Bu ilim, devletlerin düzeni, saltanatın devamı için, kralların edinmesi gereken meleke ve huyların bilgisinden oluşur. Şirvanî, adalet ve ihlâs ile yapılan saltanat ve halifeliğin ibadetlerin en değerlisi olduğunu hadislerden de örnekler vererek açıklar. Şirvanî Mukaddime'de ilim teriminin epistemolojik (bilimsel) analizi ile meşgul olur. İncelediği ilk sorun, bilmenin ne olduğudur. Daha sonra bilginin nitelik (keyfiyet), edilgi (infial) veya ilişki (izafet) kategorilerinden hangisine ait olduğunu inceler ve kendi tercihini nitelik kategorisinden yana kullanır. Ardından zihnî varlık konusundaki tartışmalara girer. Şirvanî'nin gündeme getirdiği bir diğer konu, bilginin mahiyetini tasavvur etmenin zarurî olup olmadığı hakkında olup, ardından tahkik ehli filozoflar ile bir mütekellim nazarındaki bilginin en sahih tanımını 'bir şeyden hâsıl olan akıldaki suret' olarak, gerekçesiyle birlikte açıklar. Şirvanî, eserinin içeriği ile de ilgili olan yöne de dikkat çekerek ilim teriminin nahiv, sarf ve fıkıh ilmi gibi, tedvin edilen ilimlerin adlarıyla eş anlamlı olarak; bazen özel meseleler için; bazen bu meselelerin delillerden çıkarılan hükümleri onaylamak için; bazen de bu hükümlerin tekerrüründen meydana gelen meleke için kullanıldığını belirtir. İlim teriminin idrak manasına gelmesi sebebiyle malum manasında; bazen meseleler, tasavvurun ilkeleri ve hükmün/tasdik ilkeleri hakkında kullanıldığını ve ilmin üç öğeden meydana geldiği anlayışının buradan kaynaklandığını kaydeder. İlimlerin taksimi konusunda iki meşhur taksim bulunduğunu belirtir. İlk taksim şöyledir: Nazari ilimler: Bunlar, bir amelin keyfiyetine ilişkin değildir. Ameli ilimler: Bunlar, bir amelin keyfiyetine ilişkindir. İkinci taksim ise şöyledir: Başka bir şeyin tahsiline alet olmayıp, bizzat amaç olan ilimler. Başka bir şeyin tahsiline alet olan ilimler. Bunlara alet ilimleri denir. Şirvanî, her iki taksimin konularının/maddelerinin aynı olduğunu belirtir. Şirvanî, nazarî ve amelî terimlerinin üç anlamda kullanılışına dikkat çekerek muhtemel karışıklıkların önüne geçmek ister. Bu terimler, şu taksimlerde kullanılır: Mutlak manada ilimlerin taksiminde kullanılır. Bu durumda mantık, amelî hikmet, amelî tıp, amelî ilme girer. Hikmetin taksiminde kullanılır. Zira hikmet, beşeri takat ölçüsünce varlıkların ayınlarını oldukları üzere bilmekten ibarettir. 'Ayınlar'25 terimi varlığı bizim gücümüz ve ihtiyarımıza bağlı olan amel ve fiiller ile varlığı bize bağlı olmayan şeylerdir. İlk manadaki ayınları bilmek amelî hikmet diye isimlendirilir. İkincisini bilmek de nazarî hikmet diye isimlendirilir. Sanatın taksiminde kullanılır. Şöyle ki, bu sanatın meydana gelmesi belli bir amelin uygulaması yönüyle amelî olur veya uygulamaması yönüyle nazarî olur. Bu son mana dikkate alındığında fıkıh, nahiv, mantık, amelî hikmet, amelî tıp 'amelî' teriminin dışında kalır. Çünkü bunların meydana gelişinde, terzilik ilminde olduğu gibi bir amelin sürekli yapılmasına gerek yoktur. Şirvanî üçüncü bir ilimler taksimine daha işaret eder; belki de bunu, kitabının muhtevasıyla ilgisi görmüş de olabilir. Bu taksim şöyledir: Hikmete ilişkin ilimler. Bu gruptaki ilimler, zaman ve mekanın değişmesiyle değişmez, heyet ilmi böyledir. Bunlara hakikî ilim de denir. Hikmete ilişkin olmayan ilimler. Bu da bir öncekinin dışında kalan ilimlerdir. Bunlar, Dinî ilimler: Doğrudan vahye dayanır ve peygamberden alınır; şer'î ilimler de denir. Dinî olmayan ilimler. Bu da dinî ilimlerin dışındakiler olup, dünyevî iyiliğe yönelik ilimlerdir. Şirvanî yapılan bu değerlendirmenin gayeye nispetle olduğunu hatırlatır. Ona göre hangisi olursa olsun, ilim olması itibariyle her bir ilim bir erdemdir. Bu, inkâr edilemez. Her bir şeyi bilmek, cehline nispetle daha önceliklidir. Şirvanî, bu önemli hatırlatmayı yaptıktan sonra 'Cahillerden olma sakın!' diyerek kanaatini de ortaya koymuş olur. Ne var ki eserinin tertibinde yaptığı ilimler taksiminden biriyle uyumlu olmadığı da anlaşılır. El-Fevaid'in etkisi hakkında belki de ilk somut örnek Katip Çelebi'dir. Meşhur eseri Keşfu'z-Zunun mukaddimesinde İbn Sadreddin nazarında ilmin en sahih tanımını verirken; ilimlerin taksiminde el-Fevaidu'l-Hakaniye'ye atıfta bulunurken; ahlak ilminden ve Adabu'l-Bahs ilminden söz ederken; küreler ilminin, inşa ilminin, bedi' ilminin, beyan ilminin, teşrih ilminin, cebir ilminin, hesap ilminin tanımlarında; tefsir ilminin değerini belirtirken; hikmet maddesini açıklarken; hat ilmi, hilaf ilmi, aruz ilmi ve kafiye ilmini tanımlarken; ilimlerin konularından bahsederken el-Fevaidu'l-Hakaniyye'ye açıkça atıfta bulunmuş ve oradan nakiller yapmıştır. El- Fevaid ile Keşf-üz-Zünun mukaddimesinde ele alınan konular mukayese edilirse Keşfu'z-Zunun'daki ilk dört konunun el-Fevaid'dekiler ile hemen hemen aynı olduğu görülür. Gerçi, Kâtip Çelebi aynı sayılabilecek olan konularda eserine ek açıklama ve nakiller de ilave etmiştir. Muhammed Emin İbn Sadreddin Şirvanî, kesin bilgi olmamakla beraber Şirvan'da dünyaya geldi. Zamanında Mollazade diye meşhur olan Muhammed Emin, naklî ve aklî ilimlerin bir kısmını âlim olan babası Sadreddin efendiden aldı. Bunun yanı sıra kelam, tefsir ve astronomi alanındaki bilgisiyle temayüz eden Molla Hüseyin Halhalî'den başta kelam ve mantık olmak üzere birçok ders okudu. Yaşadığı Şirvan bölgesinin Safevîlerin ele geçmesiyle Sünni çevresinde huzursuzluklar yaşanmaya başlamıştı. Şirvanî bu durumu fitne ve mihne dalgası olarak adlandırmaktaydı. Memleketinden göç etme mecburiyetinde kalan Şirvanî, önce Haleb'e sonra da Diyarbakır'a göç etti; oranın beylerbeyi olan Nasuh Paşa onu kendine muallim tayin etti. Diyarbakır'da iken Şafiilikten Hanefi mezhebine geçtiği ifade edilen Şirvanî, Hüsrev Paşa Medresinde müderrislik görevinde bulundu. Hac vazifesi için Mekke'ye; Nasuh Paşa'nın sadrazam olmasıyla 1020/1611 yılında İstanbul'a gitti 1021/1612 yılında İstanbul'da sahn müderrisi oldu. Bir yıl sonra da Edirne Selimiye medresesine tayin edildi. 1024/1625 yılında Halep kadılığına getirilen Şirvanî aynı yıl Mekke payesi ile emekli oldu; iki yıl sonra da Sultan Birinci Ahmet adına yaptırılan Daru'l-Hadîs'e hoca tayin edildi. İstanbul kadılığı emekliliği ile ödüllendirildi. Derslerini üç yüzden fazla talebenin rağbet ettiği ve kazaskerlerin dahi derslerini dinlemeye özen gösterdiği Şirvanî 1036/1626 tarihinde Üsküdar'da vefat etti. Mehmet Süreyya, Şirvanî'nin neslinden birçok molla ve kazaskerin yetiştiğini ve onların Mektubîzade ve Kassamzade şeklinde günümüze kadar geldiğini haber vermektedir. Haşiye Ala Tefsiri'l-Beyzavi Tefsiru Sureti Yasin Tefsiru Sureti'l-Fetih Tefsiru Sureti'l-İhlas İ'rabu Ayeti'l-Kürsi Tefsiru Ayeti'l-Kürsi Haşiye Ala Cüz'i'n-Nebe'i Min Tefsiri'l-Beyzavi Resail Şerhu Hadisi 'İza katele ahadukum fe'lyectenibi'lveche' Şerhu Kavaidi'l-Akaid li'l-Gazali Risale fi Ma'rifeti'l-Mebdei ve'l-Mead Nebzetun Mine'l-Hakaik ve Zübdetun Mine'd-Dekaik Risale Fi Mes'eleti'l-İman Haşiye Ala Dibaceti Şerhi'd-Devvanî li'l-Akaid Tercümanu'l-Ümem Risale fi İşkali Kevni 'Vahdehu' Fi La İlahe İlllallahu Vahdehu La Şerike Leh Şerhu Ala Ciheti'l-Vahdeti li'l-Fenarî Haşiye Ala Haşiyeti'l-Halhali Ale't-Tehzib Haşiye Ala Haşiyeti'l-Hüsamkati Ala İsaguci Haşiye Ala Haşiyeti's-Suğra li's-Seyyid Talika Ala Haşiyeti's-Seyyid Ale'ş-Şemsiyye Haşiye Ale'l-Mutavvel Şerhu Risaleti li'l-Halli Mes'eleti'd-Daireti'l-Hindiyye Şerhu'l-Beyteyni'l-Meşhureteyn 'Ayneyni ayneyni' Risale fi'l-İbade El-Fevaidu'l-Hakaniyye

On yedinci yüzyıl biliminin İstanbul'daki temel kitabı: El-Fevaidü'l-Hakkaniyye

El-Fevâidu’l-Hâkâniyye