Mütefekkir şair Nabi kimdir? Nabi'den alıntı ve öğütler...

Hikemî tarzın öncüsü olan Nabi, 17. yüzyılda yaşayan divan şairiydi. Şanlıurfa'da 1642 yılında dünyaya gelen şairin babasının adı Seyyid Mustafa, dedesi Seyyid Mahmud, dedesinin babası Seyyid Muhammed Bâkır ve onun babası Şeyh Ahmed-i Nakşibendî'dir. Nabi'nin çocukluğu, yokluk ve sefalet içerisinde geçse de burada iyi bir eğitim aldı, Arapça ve Farsça öğrendi. Osmanlı klasik şiirinin kurucu şairleri Nabi, 24 yaşında İstanbul'a giderek eğitimine burada devam etti. İstanbul'a gelişi ile ilgili farklı rivayetler bulunur. Bir rivayete göre erginlik yaşlarında iken Yâkub Halife adında bir şeyhe intisap ederek tasavvufa yöneldi. Bir süre çobanlığını yaptığı bu şeyh onu İstanbul'a gitmesi için teşvik etti. Bir başka rivayete göre ise Urfa'da arzuhalcilikle meşgulken mutasarrıfın dikkatini çekerek onun telkiniyle 1666 İstanbul'a gitti. Şiire yatkın olan Nabi, kısa süre içerisinde payitahtta nam saldı. Osmanlı'yı anlamak için bilmeniz gereken 33 terim Usta şair, önceleri İstanbul'da aradığını bulamamaktan dolayı hayal kırıklığına uğradı. Fakat daha sonra Sultan IV. Mehmed'in musâhibi Damad Mustafa Paşa ile tanışmasından sonra rahat bir hayata kavuştu. Bir ara ikinci vezirlik payesine kadar yükselen paşa ile olan dostluğu onun ölümüne kadar sürdü. Paşanın Nabi'yi kendisine divan kâtibi seçmesinden sonra Nâilî gibi çağının büyük şairleri tarafından tanınmaya ve şiirleri takdir edilmeye başlandı. Eski edebiyat gerçekten 'eski' midir? Damat Mustafa Paşa, Padişah IV. Mehmet'in sürekli yakın çevresinde bulunduğundan şair Nabi'nin şiirdeki ustalığı da zamanla kulaktan kulağa yayıldı. Nâilî gibi çağının büyük şairleri tarafından tanınmaya ve şiirleri takdir edilmeye başlandı. IV. Mehmed'in yakın çevresine girdiği bu dönemde Musâhip Mustafa Paşa'nın maiyetinde Lehistan seferine katıldı ve Kamaniçe'nin fethi üzerine iki tarih düşürdü. Nabi, Sultan IV. Mehmet'in şehzadeleri için Edirne'de düzenlenen sünnet şenliklerini anlattığı ilk yapıtı 'Surname' adlı mesneviyi ise 1675 yılında hazırladı. Nabi'nin bu eserinde, on beş gün devam eden bu şenlikleri âdeta bir belge niteliğinde anlattı. Osmanlı'nın şair sultanları Ardından kutsal topraklara hac farizası için giden şair, bu beldelerdeki izlenimlerini ise 1678 yılında yazdığı 'Tuhfetül Harameyn' adlı eserinde aktardı. Urfa yoluyla Medîne-i Münevvere'ye varan Nâbî'nin, 'Sakın terk-i edebden kûy-ı mahbûb-ı Hudâ'dır bu' mısraıyla başlayan ünlü naatını bu sırada kaleme aldı. Edebiyatımızdaki en ünlü tezkireler Sultan IV. Mehmed zamanında hacca giden Nabi, Medine-i Münevvere'ye yaklaşıldığı bir sırada insanlık icabı hafif uykuya daldı. Peygamber Efendimizin bu kadar yakınında uyumanın edebe aykırı olduğunu düşünen Nabi, irticalen yüksek sesle beş beyti terennüm etti. Sakın terk-i edebden, kûy-i mahbûb-i Hudâ'dır bu! Rivayete göre Nabi, şehre girince acayip bir hadise yaşandı. Onun irticalen yüksek sesle söylediği şiiri, müezzinler tarafından minarelerden okundu. Bulduğu müezzine işin sırrını ve hikmetini sorsa da cevap alamadı. En son, ser müezzini bulan şair, kendisini de tanıtıp aynı soruyu sordu. Bunun üzerine ser-müezzin der ki: 'Arkadaşlarımız ketum davranmakta haklıdırlar; çünkü mesele sırdır. Ancak siz Nâbî iseniz, sizden de gizli değil tabiî. Efendimiz (sav) bu gece her birimizin rüyasını teşrif ederek bu şiiri ta'lîm edip emrettiler: –Ümmetimden Nâbî şehre geliyor; sabah ezanından sonra bunu okuyarak kendisini karşılayınız!' Nâbî tekrar sordu: 'Ümmetimden Nâbî dedi mi?' Evet cevabını alıp, yeminle te'yîd ettirdi. Yemini üç kez tekrarlattı ve sevincinden bayıldı. Nabi, adeta hayatının değişmesine vesile olan ve kendisini kollayan Damat Mustafa Paşa'nın 1686'da vefatı üzerine Halep'e yerleşti. Yaklaşık 25 yıl Halep'te yaşayan Nabi, eserlerinin birçoğunu da bu ilham dolu kentte kaleme aldı. Nabi, II. Süleyman'ın ve II. Ahmed'in tahta çıkışına sessiz kalmasına rağmen 1695 padişah olan II. Mustafa'ya ve 1703 tahta oturan III. Ahmed'e birer cülûs kasidesi yolladı, III. Ahmed de eskiden beri tanıyıp sevdiği Nâbî'ye armağanlar gönderdi. Ancak Çorlulu Ali Paşa sadarete getirilince, paşa onun malikanesi elinden alıp ve aylığı kesilmişse de bu durum çok uzun sürmedi. 'Bâğ-ı dehrin hem hazânın hem bahârın görmüşüz' mısraı ile başlayan gazelini bu günlerde yazdı. Burada oğlu Ebulhayr nazarında, dönemin gençlerine öğütlerini kapsayan üçüncü eseri 'Hayriyye' adlı ünlü mesneviyi yayınladı. Hayriyye, sekiz yaşındaki bir çocuğun anlayabileceği üsluptan ve içerikten oldukça uzak, sosyal eleştiriler barındıran bir kitaptı. Mesnevide oğluna, hayatta karşılaşacağı hemen her konuda öğütler veren Nâbî, aile konusunda da tavsiyelerde bulundu; evlilik, eş seçimi, aile hayatı ve çocuk sahibi olmak gibi meselelere oldukça geniş bir yer ayırdı. Nabi'nin, Hayriyye adlı mesneviyi yazmasının nedeni oğlunun hayata hazır olması, mutluluğu yakalayabilmesi ve sıkıntılardan uzak kalabilmesi için ona birtakım öğütler vermekti. Bu eserde aynı zamanda döneminin çok ciddi ve sert bir sosyal eleştiri yer alır. Taşranın cahilliği, ekonominin bozulması, liyakat ilkesinin çiğnenmesi, ilim adamının hak ettiği değeri görmemesi gibi konularda yaptığı eleştirilerle Nâbî, toplum ve devlet hakkında düşünen ve fikir sancısı çeken, kötüye giden topluma uyarıda bulunma sorumluluğunu üstlenmek ihtiyacı içinde olan bir münevver olduğunu gösterir. Kazım Karabekir'in çocuk eğitimi ile ilgili kitapları Hayriyye, kültür tarihimizde çocuk edebiyatı ve eğitimi alanında yazılan ilk eserlerden biridir. Nabi devrinin göze batan kusurlarını ve toplumdaki aksaklıkları da eleştirdi. Ülkedeki genel çöküş üzerinde durduğu gibi insanlardaki ahlak düşüklüğünü, idarecilerin zayıflığı, mahkemelerin bozulması, halkın ezilmişliği ve ulemanın cahilliği hakkında da tenkitte bulundu. Nasihat hakkında kitaplar Halep Valisi Baltacı Mehmet Paşa sadrazam olunca Nabi'yi de yanına aldı. Bu dönemlerde şair Nabi, darphane eminliği, baş eğitmenlik gibi görevlerde bulundu. Nabi, son İstanbul devresinde özellikle şiir ve kültür çevrelerince zamanın şeyhü'ş-şuarâsı olarak kabul edildi ve büyük bir takdir gördü. Nitekim Sâbit ve Seyyid Vehbî gibi çağın önemli şairleri Nâbî'nin İstanbul'a gelişini memnuniyetle karşıladılar. Nabi'nin diğer eserleri arasında ise Türkçe Divan, Farsça Divan, Hayrabad, Terceme-i Hadis-i Erbain, Fetihname-i Kamaniçe, Zeyl-i Siyer-i Veysi ve Münşeat yer alıyor. Halep valisi iken 1710 yılında ikinci defa sadrazamlığa getirilen Baltacı Mehmed Paşa, İstanbul'a giderken Nabi'yi de beraberinde götürdü. Bu vesile ile şairin yazdığı methiye, şairin İstanbul hasretini başarılı bir şekilde dile getirir. 'Bende yok sabr-ı sükûn, sende vefadan zerre, 1712 baharında ağır şekilde hastalanan Nâbî Farsça bir tarih kıtası yazdı. Ölümüne işaret eden bu kıta bazılarınca onun ermişliğine yorumlandı. 'Nâbî be huzûr âmed' adlı beyti; vefat kastedilerek 'Nâbî huzûra geldi' demek olduğu gibi, ebced hesabı ile şairin vefat tarihi verir. 13 Nisan 1712 tarihinde vefat eden Şair Nabi, Üsküdar'da Karacaahmet Mezarlığı'na defnedildi. Zamanla tahrip olan Nabi'nin mezarı ise dönemin padişahları II. Mahmut ve II. Abdülhamid Han tarafından da tamir ettirildi. Osmanlı'nın duraklama devrinde yaşayan Nabi, toplumdaki bozukluklara şahit olduğu için daha çok didaktik şiirler yazdı. Nabi, yaşadığı devrin sorunlarına, özellikle mesnevi tarzında yazdığı manzumeler aracılığıyla dinin, şeriatın, ahlakın ve faziletin gereği çerçevesinde çözüm bulunması konusunda yaptığı yararlı önerilerle edebiyatta farklı ve etkili bir yol çizdi. 17. yüzyıl klasik Türk edebiyatının önemli şairlerinden biri olan Nabi, edebiyata 'tefekkür anlayışını' getiren şairdir. Hoşsohbet, kültürlü, zeki, çok güzel konuşan Nabi,şiire hikemî tarz kazandırdı. Anlamı ön planda tuttuğu manzumelerinde hem düşünen hem düşünmeye sevk eden ifadelere sahip bulunduğundan Türk şiirindeki hikemî tarzın temsilcisi olarak görüldü. Usta şair, Türkçe divanının mukaddimesinde bazı manzumelerinin tamamlanmadığını, beyitler üzerinde sık sık düşünüp çalıştığını ve düzeltmeler yaptığını, bu yüzden bazı şiirlerinin diğerlerinden daha güzel olduğunu vurgular. Nâbî'nin didaktik nitelikli şiirlerinde mevcut dünya ve hayat görüşü, ondan sonra bu tarzda şiir yazanların çoğalmasına ve Nabi okulu diye adlandırılabilecek hikemî bir şiir okulunun doğmasını sağladı. Bu çerçevede şiir yazanlar arasında Râmi Mehmed Paşa, Nedîm, Mustafa Sâmi Bey, Seyyid Vehbî, Hâmî-i Âmidî, Münif Paşa ve Koca Râgıb Paşa kaydedilebilir. Şeyh Galib dışında Şinâsi'ye kadar gelen belli başlı klasik şairlerde Nâbî okulunun tesir ve nüfuzu açıktır. Sebki Hindî'nin en başarılı mümessillerinden biri olan Nabi, kişiliğini ve sanat kudretini koruyabilen şairlerin de önemlilerindendir. Kendisinden öncekilerde ancak izleri hissedilen mahallîleşme cereyanı onun manzumelerinde daha açık şekilde görülür. Hemen bütün eserlerinde vuzuh göze çarpan sanatçı divan edebiyatının tefekkür şairi olarak kabul edilebilir. İşte hikmet şairi Nabi'den öğütler... Kimseye kötüleyip dedikodusunu yapma. Bunu yapmak akıllı kişiler için ayıptır. Dedikoduculuk ve başkasını kötülemenin lüzumu ve lezzeti yok. Üstelik günahı diğer suçlardan da fazladır. Bunları yaparsan dostların senden emin olamazlar ve adın anılmadıkça senden nefret ederler. Dedikodu ve başkasını kötülemek, onu yapan kişiyi de kötü andırır. Zaten bu tip kişilerin de nasibi de yoktur. Allah seni bu tür işlerden koruya. Temiz kalpli ve rahat canlı olasın! Kimseye sertlikle cevap verme, bilakis lütuf ve yücelikle hitap et. Kimsenin ayıbını yüzüne vurma; bir kişi ayıplı da olsa onun sözünü sonuna kadar dinle. Asla cahillikle suçlayıp da Allah'ın yarattığı bir insanı ayıplama. Aman ha! Kimseyi ayıbıyla ayıplama! Böyle bir şeyin sonucu ebedi bir tasa olur. Cefa ve sitem işini terk et. Aman ha! Kerem et de kötü bir iş olan kalp kırıcılığı yapma. Cancağızım! Hele ne yaparsan yap da, tek kalp kırıcı ve keskin dilli olma. Hatır yıkmak günahların en büyüklerindendir, hatta bütün günahların en kötüsüdür. Bunu yerine kalpleri kazanmaya, hatır yapmaya çalış da Allah'ın arşını harap etme. Ey ümit geliniyle yüz-yüzelik süren oğul! İşlerinde acele etme, sabret. Sabır kapı üzerinde duran sıkıntılardan sonraki sevinç anahtarıdır. Sabır ile düşmanlar dost; yol kesiciler ise yol gösterici olur. Her işin düğümünü çözen sabırdır Karanlık gece bile sabreder de sabaha erişir. Es- Sabûr Allah'ın isimlerinden biridir. Sabır sonsuz hikmetlerden bir hikmettir. Hikmetler söylemede şekerler yiyenler: 'Sabır, sıkıntıdan sonra gelen sevincin anahtarıdır' dediler. Ey varlık ve vücut mecmuasının seçkin sühası, ey sıfat aynasının süslü resmi oğul! Bu öğüdümü kulağına küpe eyle: Sakın kimseye fazilet satmaya kalkma. İnsanı hakikate yaklaştıran, Allah yolunda yüce mertebelere ulaştıran kişilerin temiz nefisleri, sözleridir. Eğer devrinde mürşid-i kâmil yoksa sana Kuran mürşid olarak yeter. Ârif ol, sakın ham sofu olma; gayret göster de yakın sırrına, Allah ilmine erenlerden ol. Allah seni kendisini bilmen için ve on kulluk etme için yarattı. Ey edep çimenliğini süsleyen fidan! Gece gündüz şerefli mukaddes ilimlere çalış ve hayvan gibi cahil kalma da ilim öğrenen ol. İlim Allah'ın sıfatlarındandır ve dolayısıyla tüm sıfatların en yücesi ilim sıfatıdır. İlim her şeyin üstündedir. İlim öğrenmeye çalış ve bilgililerin bilgisi ol. Resul-i Ekrem Efendimiz ilim öğrenmenin farz olduğunu söyledi. Öyle bir ilim şehrini arayıp bul ki, kapısı Peygamberin damadı Hz. Ali olsun. İlim ilahi bir sofradır. İlim, sahili olmayan bir denizdir ki; onun içinde âlim geçinenler gerçekten de cahildirler. Çeşitli ilimlerle kendini donat, zihnini doldur. Belki bir gün ona ihtiyacın olur da kullanman gerekir. Halka yumuşaklık ve alçakgönüllükle selam ver, onlarla buluş. Ve sakın onlara ayağa kalkma külfetini yükleme. Utanma duygusunu ve edep sende mevcut iken elbette bunlar senin saygınlığına sebeptir. Utanma duygusu iman nurunun süsüdür. Utanmazlık ise dünya ve ahirette ne yaman şeydir. Edep insanın süsüdür. Edepsizlik ise şeytanın arkasından giden kişidir. Allah hazır ve nâzır, her yerde daima mevcut ver şeyi görücü iken, sakın ona karşı edebini terk etme. Peygamber sözüne uyup 'Basit de olsa her kişinin yüzüne gül. 'Peygamber mesleğini kabul ki, Peygamberimiz böyle yapmakla emr olunmuştu. Ey denizin incisinin soyundan gelen oğul! Şu söyleyeceğim inciler kulağına küpe olsun: Asla oyun ve oynaşa rağbet etme ki gaflet elinde oyuncak olmasın. Onlarla boş vakit geçirmek yerine, insan gibi şöyle Allah'ın huzurunda işe yarayacak şeylerle meşgul ol. Allah'ın insanlara gerçek bir lütfu olan nefes hazinesi âdi hevesler uğruna harcanırsa yazıklar olsun. İrfanın varsa anla ki, dostların, 'vakit nakittir' diye söyledikleri işte budur. Sakın ha gaflete düşüp de söz taşıyıcılık yapma ve koğucunun sözüne postacı olma. Kulak kesesine giren sözleri tellallık yaparcasına ona buna satma. O mana sultanı Peygamber Efendimiz 'Lüzumsuz ve malayani söz söylemeyi terk etmek dinin güzelliğidir.' buyurdu. Evine gelen misafir kim olursa olsun elinde bulunan şeylerle sofranı donat. Misafire kıymeti ölçüsünde tazim göster ve misafirliğin şanına yakışır ikramlarda bulun. Misafir kaba saba bir kişi bile olsa sabır göster ve tatlı dille hürmet et. Komşularına eğri bakışlarla bakma! Mahrum ve düşkünlere iltifatta bulun! Konu komşuyla iyi geçinerek onların hakkını gözet. Kimse senden incinmesin. Tek başına bir lokmaya ağız açma, yediklerinden onları da faydalandır. Sana ihtiyaçları oldukça onlara yardım et, civarını düşkünlerin sığınacakları bir yer haline getir. Kötü iş için adımını atma ve bir elin daima hayır ve hasenatta olsun.

Mütefekkir şair Nabi kimdir? Nabi'den alıntı ve öğütler...

NABİ KİMDİR?