Modern hayattaki hızın edebiyata yansıması: Kısa öykü

20. yüzyılın sonlarında edebiyat dünyasında yerini alan 'küçürek' olarak adlandırılan kısa öykü, hikayenin bir alt türü olarak görülmekteydi. Öykü türünün kuralları olduğunu ilk kez söyleyen ve bu düşüncelerini sistemleştiren isim, aynı zamanda kısa öykünün kurucusu olarak da bilenen Edgar Allan Poe'ydu. Öykünün okuyucuda bir etki bırakması gerektiğini düşünen Poe, ortaya attığı kuramlarda öyküdeki kısalık ve dilindeki şiirselliğin altını çizdi. 10 soruda Edgar Allan Poe Modern öykü Avrupa'da Edgar Allan Poe ile başlarken bizde modern Türk öyküsünün ilk örnekleri Sami Paşazade Sezaî'nin 1892'de yayımladığı Küçük Şeyler adlı kitabıyla verildi. Sami Paşazade Sezai, kitabının başında aynı zamanda öyküye dair görüşlerini de aktardı. Bu görüşler ekseninde bakıldığında mukaddimede küçük şeylerin de öyküsünün yazılabileceğini söyleyerek Sezai, asrının çok önünde 'modern' bir çıkış yaptı. 'Dünyada bir zerre yoktur ki güzel yazılmak şartıyla bir mevzu-i mühim addedilmesin. Âlem-i şemsin ahvalini tasvir etmekle bir hurdebînî böceğin kalbini teşrih eylemek edebiyatça müsavidir. En mufassal, en mükemmel kitaplarda bazı küçük şeylerin edebiyatça ehemmiyeti pek büyüktür.' Öyküdeki konu kısıtlamasını kaldıran Sezai, 'güzel yazılmak şartıyla' en küçük şeylerin bile edebiyatta mühim bir yer tutacağını dile getirdi. Sezai, divan edebiyatında hikâye türünün yerine gelebilecek mesnevilerimizde, halk hikayelerinde ya da geleneksel hikayeciliğimizde olduğu gibi konu sınırlamalarından uzaklaşması gerektiğini düşündü. Eser pek çok açıdan Poe'nun sistemleştirdiği öykü türüne yaklaştı. Ömer Seyfettin'in Türk hikayeciliğine yaptığı katkılar nelerdi? Sami Paşazade Sezai'den sonra Ömer Seyfettin, Sait Faik Abasıyanık, Memduh Şevket Esendal, Refik Halit Karay, Sabahattin Ali, öykünün Türk edebiyatında bir edebî tür olarak yerleşmesinde yoğun emek sarf etmişler ve kısa öykünün yaygınlaşmasına zemin hazırlamışlardı. Sait Faik'i iyi bir hikayeci yapan nelerdi? Peki kısa öykü türü tam olarak ne anlama geliyordu? Öyküden ayrılan yönleri nelerdi? Dünya edebiyatında 'flash fiction' veya 'short-short story' tanımlanan küçük-kısa öykü, Türk edebiyatında 'küçürek öykü', 'minimal öykü', 'çok kısa öykü', 'öykücük', kısa kısa öykü' olarak adlandırıldı. Prof. Dr. Ramazan Korkmaz, bu tanımlamalar için ayrıca yeni bir kelime türetmiş ve bu tür öyküleri 'küçürek öykü' olarak adlandırmıştı. Kısa öyküde farklı tanımlamalar ekseninde adlandırmalar ortaya atılmış olsa da bu türün az sözcük içermesinde görüş birliği sağlanıyordu. Kısa öykü tür olarak romandan ziyade anlam ve dil bakımından şiire daha yakındı. Öykünün bu forma ulaşmasının altında başka sebepler de yatıyordu. Kısa öykünün hangi motivasyonlarla yazıldığı araştırmacıların da irdelediği konulardan biriydi. Modernizmin getirilerinden biri olan 'hızlı' yaşam, uzun metinlere mesafeli yaklaşmaya da sebebiyet verdi. Pek çok farklı alanla çepeçevre kuşatılmış olan 20. yüzyıl insanının kimi zaman uzun romanlar, araştırma metinleri okumaya vakti yoktu. Ve dikkatlerinin dağıldığı büyük bir gerçekti. Kısa öykünün dünya edebiyatında önde gelen isimleri Julio Cortázar, Dino Buzzati, Franz Kafka, Eduardo Galeano, Max Jacob'dı.Kısa öykülerin popülaritesi yeni yeni artmaya başladıysa da E. A. Poe, Franz Kafka, Anton Çehov, William Faulkner gibi öncü sayılabilecek yazarlar da kısa öyküler kaleme almışlardı. Bilhassa Kafka'nın 'Yola Düşmek' isimli öyküsü bu türe verilebilecek en nitelikli örneklerdendi. 'Derhal ahırdan atımı getirmelerini emrettim. Uşak emirlerimi anlamadı. Bu yüzden ahıra ben kendim gittim, eyeri atın üzerine attım ve bağladım. Uzaktan bir trompet sesi duyuluyordu, uşağa bu sesin ne manaya geldiğini sordum. Uşak hiçbir şey bilmiyordu, zaten hiçbir şey de duymuyordu. Tam bahçe kapısında yolumu kesti ve: – Nereye gidiyorsunuz patron?, diye sordu. – Bilmiyorum, -dedim- yalnızca buradan dışarı çıkmak istiyorum, yalnızca buradan dışarıya. Yeter ki, buradan dışarı olsun, amacıma ulaşmamın tek yolu bu. – Yani amacınızın ne olduğunu biliyor musunuz?, diye sordu. – Evet, -diye yanıtladım- az önce söyledim ya. Buradan dışarı çıkmak, amacım bu.' Hemingway'in dünyanın en kısa öyküsü olarak geçen 'Satılık Bebek Patikleri: Hiç Giyilmemiş' hikayesi de bu türün çarpıcı örnekleri arasında yer alır. Ayrıca Hemingway'in, altı kelimelik kısa öyküsü için 'yazdığım en iyi öykü' cümlesini kurmuş olduğu da bilinir. Öykünün amacı ile kısa öykünün amacı benzerlik gösterir. Çarpıcı olması ve büyük etki uyandırması bu türü en cazip kılan unsurlardan biridir. Bu noktada Hemingway'in bu kısacık öyküsü, çarpıcılık açısından uzun öykülerin yükünü tek başına omuzlar. Hemingway'in yazdığı dünyanın en kısa ve hüzünlü öyküsü Türk edebiyatında ise kısa öykü denildiğinde Ferit Edgü, Sevim Burak, Rasim Özdenören, Necati Tosuner, Refik Algan, Hulki Aktunç, Hürriyet Yaşar, Taner Karakoç, Sadık Yalsızuçanlar, Cemal Şakar ve Mehmet Harmancı akla ilk gelen isimlerdi. Bu türün edebiyatımızdaki en önemli isimlerinden biri olan Ferit Edgü, Çok Kısa Öyküler…Öykücükler isimli eserinde bu türü, 'Minimal öykü, az ve sıradan sözcüklerden oluşur. Başı ve sonu yoktur. Başı ve sonu okura bırakılır. Okurun düş gücüne, bu açıdan, kışkırtıcıdır.(…) zenginleştirilmiş değil, yoksullaştırılmış bir sözcük dağarcığının ürünleridir.' şeklinde tanımlar. Ferit Edgü'nün Binbir Hece, Doğu Öyküleri, İşte Deniz, Maria ve Do Sesi adlı kitaplarında topladığı birçok küçürek öyküsü vardır. Ferit Edgü'nün küçürek öyküleri, şiirsel düz yazı görünümündedir. Edgü, yoğun bir şekilde diyaloglarla anlatımı tercih eder. İz, oldukça kısa bir öyküdür. Hem öykü hem de şiir öğelerini barındırmaktadır. 'O günlerde sürekli izleniyordum. Bıktım. Ben de beni izleyenleri izlemeye başladım. Böylece onlarla aramda bir eşitlik doğdu. Onlar da ben de hem izleyen, hem izlenen olduk.' Edgü'nün küçürek öykülerinde her simge, insan ve dünyanın yeniden anlamlandırılmasına yönelik bir atılım olarak karşımıza çıkmaktadır. Aynı zamanda kısa öyküleri de olan Türk edebiyatının önemli kalemlerinden ve hikayecilerinden Rasim Özdenören ise, bu türe ait düşüncelerini Yazı, İmge ve Gerçeklik isimli çalışmasında şu şekilde ifade eder: 'Ne kadar kısaysa hedefine isabeti o kadar fazla olur, diye düşünüyorum. Ne kadar kısaysa yazarının ustalığını o kadar ortaya koyar. Ben de kısa yazmak istiyorum' Bu cümleler yazarın kısa öykü karşısındaki duruşunu net biçimde gösterir. Özdenören her şeyden evvel kısa öykünün kendi işlevinin ne olduğunu anlamak gerektiğini düşünür. Verilen kötü örnekler üzerinden bu türü kökten bir kenara atmanın doğru olmayacağını savunur. Yazarın ilk öykü kitabı olan Hastalar ve Işıklar, kısa öykü türünün en güzel örneklerini ihtiva eder. Üstat Sezai Karakoç bu öykü kitabını 'Türk hikâyeciliğinde, toplumumuzun derinliğindeki tarihi-metafizik acıyı yansıtan, yeni bir yön ve alan gösteren, önemli bir hamledir.' şeklinde tanımlar. Rasim Özdenören'in öykü anlayışı nasıldı? '.... Önümdeki bitimsiz yolun ucunda, uykuyla uyanıklığın arasındaki sıcak, korkutucu, belirsiz çizgide konak porselen beyazıyla gitgide yükseliyor. Köşeli çatı, uzayan çam ağaçları, tam da göğün kristalini çatlatan, bir yerinden dörde beşe bölen iğne yapraklara çatının saçaklarının perçemleyen sütlü maviler... Orada bir gök kırışığı... güvercin yuvalarıyla parça parça. Şehrin her yana dağılan uzantılarından biri gelip orada biçimlenmiş, bir boşluk gelip bu uzantıya yerleşmiş, içini oymuş, önce yatay bir çizgiyle, sonra çizginin bu uzantıda yürümesi, keskin br kalıp halinde yukarıya doğru bir basınçla gıcırtısız, ağır ve hantal dikilmesiyle işte bu konak. Kalın, kara akşam şeritleriyle görünmez uzaklıklara doğru ak bir silüet konak. Biraz tepede gibi. Ardında, yayılmış, serpilmiş, ibrişim kubbeler. Çatının sert köşelerine bu kubbelerin bir yerlerinden, oraları parçalayarak dışarı fırlamış, birbirine girmiş geniş kavisli çemberle konak toptan sarıp sarmalanmış. Önümde birden açılan bahçe kapısı, ardından sedef kaplamalı iç kapı. Giriyorum...' Modern öykücülüğümüzün özgün kalemlerinden Sadık Yalsızuçanlar, öykülerinde bilinç akışı tekniğini kullanarak temayı vermeye odaklanır. Kısa öykünün niteliklerinden olan yoğun ve çarpıcı sözler, yazarın öyküsünün bel kemiğini oluşturur. Örtük anlam onun hikayelerinin baş rolüdür. Bu sebeple Yalsızuçanlar, örtük anlatımıyla öne çıkan küçürek öykü yazarlarındandır. 'Dağılmış insanların arasından çıkıp Karadağ'ın ormanlarına süzüldü, güzel ve sessiz bir ata bindi. İçtiğinde güven verici olabilen su gibi dinginken ansızın ürktü, dizgin kayışını kopardı, mareke takıldı ve çifte atarak düşürdü. Bacağındaki sancı gözüne esrik bir tül gerdi. Büyük bir kafile halinde geçmişin derelerinden geçti, varlık çölünde konaklayan her nesne gibi yalnızdı. Şemsiyesine dayanarak kalktı, atın kaçtığı yöne, geleceğin yüksek dağlarına yürüdü. Konuşan, yardım edici bir ruha, kadına rastladı, çeşmeden su içiriyordu atına. Bir parça ekmek uzattı, arzusuna kavuştu, eve döndü, ansızın bir tufanın çıktığını gördü.'

Modern hayattaki hızın edebiyata yansıması: Kısa öykü

EGDAR ALLAN POE'NUN ÖNCÜLÜĞÜNDE GELİŞEN MODERN ÖYKÜ TÜRÜ