Fransız eğitimci İstanbul ve Abdülhamid'i nasıl anlattı?

İstanbul, Müslümanlar tarafından fethedildikten itibaren Batılı yazar, seyyah ve araştırmacıların akınına uğradı. Özellikle seyahat imkanlarının ve matbuatın geliştiği 19'uncu yüzyılda daha da fazla ziyaretçiyi ağırladı. Bu dönemde yabancı ülkelerin İstanbul'a ilgi göstermesinin bir sebebi de siyasal ve ekonomik gücü giderek zayıflayan Osmanlı İmparatorluğu'nu eski gücüne kavuşturmak amacıyla girişilen iyileştirme adımlarını yerinde gözlemleme merakıydı. Tanzimat'tan sonraki seyyah anlatılarına bakıldığında, önceki devirlerdeki masalımsı ve hayali tasvirlerin yerini, devlet ve toplum hayatını somut olarak betimleyen ve ıslahat düşüncesinin meydana getirdiği değişimi sorgulayan gerçekçi bir bakış açısının aldığı görülür. Batılı siyaset ve kültür çevreleri 2. Abdülhamid dönemine özel bir ilgi besliyorlardı. Avrupa'nın Bâbıâli nezdindeki siyasal baskı ve müdahalelerinin arttığı, buna koşut giden etnik ve ayrılıkçı isyanların çoğaldığı, anayasal talepleri dillendiren iç muhalefetin güçlendiği bir ortamda tahta çıkan padişah, bütün bunlarla mücadele etmenin yanında, seleflerinin başlattığı kalkınma ve muasırlaşma ülküsünü hayata geçirmek suretiyle, iç muhalefeti olduğu kadar, gözünü imparatorluğun üzerinden ayırmayan Batı'yı da şaşırtmıştı. Balkanlardan Arap yarımadasına kadar bütün memleketin, bugün dahi aynı veya farklı amaçlarla kullanılmakta olan hükümet konağı, kışla, gar, okul ve hastane binalarıyla donatıldığı, kara ve demir yollarıyla örüldüğü bu devirdeki sosyal ve ekonomik yatırımlar, eğitim alanındaki yenileştirme hamleleriyle taçlandırıldı. 2. Abdülhamid devrinin eğitim reformunun takipçilerinden birisi de Fransız eğitimci Anna Paiz'dir. Paris'te Encouragement au Bien (İyiliğe Teşvik) ve Sociéte d'Instruction et d'Education (Talim ve Terbiye Cemiyeti) adlı sivil toplum kuruluşlarının üyesi olan Matmazel Paiz, İstanbul'daki eğitim kurumlarının yapısını, müfredatını ve işleyişini incelemek amacıyla 1892 yılının sonlarında Türkiye'ye gelir, tanıklıklarını ustalıkla kaleme alarak Paris'teki derneğinin başkanına gönderir. Sabah muhabirinin bir şekilde ele geçirdiği mektup, 1893 yılının ilk haftasında aynı gazetede (Sabah, sayı 1211, 13 Cemâziyelâhir 1310/2 Ocak 1893, s. 3.) yayımlanır. Anna Paiz, mektupta eğitim hakkında ana hatlarıyla üç hususa odaklanır. Birincisi İstanbul'un tasviridir. Doğal manzarayı ve fiziki dokuyu şiirsel bir üslupla yazan Paiz'in bu konudaki yaklaşımı tamamen olumludur. İkinci husus, padişahın siyasî ve özel kişiliğidir. Ermeni Meselesi'nden dolayı Avrupa kamuoyunun pek hoş bakmadığı ve olumsuz bir karakter olarak sunduğu Abdülhamid'i Paiz, öven ifadelerle yüceltir. Paiz'i bu kanaate sevk eden, padişahın eğitim ve aydınlanma konusundaki müşahhas adımları da mektubunun üçüncü kısmını oluşturmaktadır. Anna Paiz, mektubuna 'Mösyö' hitabıyla başlar. Paiz, 'İstanbul' kelimesinin çağrışımı hususunda ilginç bir tahlil yapar. Ona göre İstanbul, Doğu dünyasının yüceliğini ortaya koyan en parlak ve ziyadesiyle etkileyici bir kelimedir. Bunun ardından, İstanbul'un genel bir tasvirini sunar: 'İstanbul, berrak semasıyla, muhteşem Boğaz'ıyla ve minarelerin hâsıl ettiği alımlı manzarasıyla, hayal gücünün tasvir edebileceği en şairane parıltıyı içine alan bir eşsiz bir şehirdir. Burayı ilk defa görenlerin gözlerine ârız olan (gelen) hayret verici temaşanın (seyretmenin) yol açtığı etkiyi bütün yabancılar gibi ben de derinden hissettim.' Vapurumuz İstanbul denizine girdiği gün hava sisliydi. Sis açıklarda seyre mani olmayacak kadar hafif olmakla birlikte, iç kesimlerde gayet yoğun olduğu için binalar zor fark ediliyordu. Vapur ilerledikçe büyük ve güzel binalar, diğer yapılara hâkim olan minareler, minarelerin alemlerine kadar yükselen kubbeler, dükkânlar ve bir buçuk milyon nüfusun yaşadığı evler nazarımıza ilişmeye başladı. Yedi tepe üzerinde kurulmuş olan İstanbul şehri, Haliç'in ve Boğaz'ın çevrelediği Galata ve Beyoğlu ciheti (tarafı) ve denizin öte yakasındaki Üsküdar bölgelerinin her biri ayrı güzelliktedir. Tarihçilerin ve şairlerin asırlarca öve öve bitiremedikleri Boğaz'ın akıntısı boyunca demir atmış Saray gemileri ile türlü devlet ve memleketlerin sancak ve bandıralarını taşıyan vapurlar ve ticaret gemileri, sandallar ve birbirinden şirin kayıkların suyun üzerinde meydana getirdikleri manzarayı dünyanın başka bir yerinde görmek imkânsızdır. İster sahillerde, ister yüksek kesimlerde, hangi yöne baksanız karşınıza çıkacak olan zümrüt renkli mesirelerin ve ormanların ruhu okşayan letafeti (güzelliği), hele hele güneşin doğuşu akabinde, etrafa hâkim sisin bir perde gibi aniden açılmasıyla ortaya çıkan doyumsuz manzara, dünyada nadir görülür temaşalardandır. İstanbul'da her asrın mimari tekniğine ve üslûbuna örnek gösterilebilecek yapılar vardır. Bunlar hem geçmiş asırların hem de bugünün tarihini en açık biçimde ortaya koyan birer vesika oldukları için, meraklıların ve ilgililerin inceden inceye araştırmaya ihtiyaç duydukları eserlerdir. Kurulduğu sıralarda küçük bir kasaba olup asırlar geçtikçe sürekli değişerek bugüne ulaşan Devlet-i Aliyye'nin payitaht-ı âli-bahtı, azameti ve görkemi bakımından tarifsiz bir mükemmelliğe sahiptir. İstanbul, bugün tahtta oturan adaleti bol, merhameti sonsuz, ileri görüşlü ve ferasetli yönleriyle bu asrın iftihar kaynağı olan Büyük Abdülhamid'in yatırımları sayesinde günden güne büyüyüp güzelleşmeye devam etmektedir. Abdülhamid'in tahta çıktığı tarihten itibaren geçen her bir gün hayır ve hasenatla hatırlanmaktadır. Onun saltanat anlayışının temelinde gayret ve sebat, ilerleme, iyilik, emniyet ve intizam gibi başarıya götüren umdeler yatmaktadır. Halkının her türlü sıkıntısı esnasında devletin imkânlarını ve kendi bütçesini seferber ettiği için her cemaatten toplumun gönlünde taht kuran padişah, bizim gibi yabancılara karşı gösterdiği lütuf ve misafirperverlikle de her türlü teşekkürü hak ediyor. Lütuf ve inayeti, adaleti, merhameti şâyân-ı şükrandır. Bilimin, tekniğin, sanayiin ve ticaretin en büyük hamisidir. Baba şefkatiyle sevdiği tebaası için gece gündüz demeden yaptıklarıyla onların huzur ve mutluluğunu sağlamaya muvaffak olmuş bilge bir padişahtır. Mesela korkunç bulaşıcı hastalıkların pençesinden Avrupa'nın hiçbir memleketi kurtulamamış iken, padişahın ferman buyurduğu sağlık, temizlik ve korunma tedbirleri sayesinde hem İstanbul hem de ülkenin önemli bir kısmı afetleri tehlikesiz atlatmıştır. Padişahın en önemli erdemlerinden birisi, hududu ve sonu olmayan merhametidir. Bu konuda her gün bir örneğe rastlamak mümkündür. Geçenlerde Tepebaşı'nda birkaç işçinin ölümüne ve birkaçının yaralanmasına yol açan inşaat kazasını öğrenir öğrenmez, bir dakika bile kaybetmeksizin yaralıların Saray civarındaki mükemmel hastaneye sevkini sağlamış, Saray doktorlarını bunların tedavisi için seferber etmiştir. Ölen işçilerin ailelerine bir yandan başsağlığı mektupları gönderirken, bir yandan da hiçbir ihtiyaçları kalmayacak şekilde acil yardım yapılmasını emretmiştir. Bununla yetinmeyen padişah, inşaat hakkında da inceleme başlatmış, kazaya sebep olan kısımların yıkılarak sağlam biçimde yeniden inşa edilmesini istemiştir. Ayrıca resmî ve özel binaların inşasında yapım kurallarına uyulmasını içeren bir genelge yayınlanmıştır. Kazazede yaralılar iyileştikten sonra padişaha dua ederlerken, ölenlerin aileleri de yapılan yardımlarla müteselli olmuşlardır (avunmuşlardır). İstanbul evlerinin çoğu ahşap olduğundan yangın afetinden en fazla zarar gören beldelerin başında geldiği malumdur. Sultan Abdülhamid bu konuya da eğilmiş; modern söndürme aletleriyle donatılmış ve disiplinli itfaiye alaylarının kurulmasının ardından, alınan diğer tedbirler neticesinde, eski devirlerde görülen ve şehri harabeye çeviren yangınların sayısı azalmıştır. Ara sıra çıkan yangınlarda zarara uğrayanların imdadına koşan devlet yaraları kısa sürede sarmaktadır. Kısacası yangın, ocak söndüren, sefalete sürükleyen bir afet olmaktan çıkmıştır. Abdülhamid devri yeniliklerinin en önemlisi eğitim alanındaki yatırımlardır. Padişahın teşvik ve himayesi sayesinde bilim ve tekniğin ilerlemesi yolunda az vakit zarfında ne büyük mesafe alındığı dikkatten kaçmamaktadır. Ülkenin bütün şehir, kaza ve köylerinde yeni okullar inşa edilip, modern ders materyalleriyle donatılmıştır. İstanbul'da sayısız mektep vardır. Harbiye ve tıbbiyeler başta olmak üzere, Abdülhamid tarafından açılan yüksek dereceli okullardan diğer mektubumda bahsedeceğimden şimdilik ikinci ve üçüncü derecedeki mekteplere değinmekle iktifa edeceğim (yetineceğim). Cami ve mescitlerin bitişiğinde mutlaka bir mektep ve ekseriyetinde kütüphane vardır. Mabetlerin banileri olan padişahlar ve kadın sultanlar, bunların yanlarına okul ve medrese de inşa ettirmek suretiyle eğitime verdikleri önemi ortaya koymuşlardır. Bu kurumlar için gerekli masrafları karşılamak üzere akarlar tahsis etmişlerdir. Doğu'da kızların eğitim ve öğretimine önem verilmediğine dair görüşler gerçeğe tamamen aykırıdır. Abdülhamid İstanbul'unun okulları ve medreseleri her kesimden kız ve erkek çocuğa açıktır. Okullar idadi (lise) rüşdiye (ortaokul) ve ibtidai (ilkokul) derecelerine ayrılmış olup binlerce erkek ve kız talebe en ileri derecede talim ve terbiye görmektedirler. Türk okullarından başka gayrimüslim cemaatlerin her birinin sayısız eğitim kurumu vardır. Şehrin en fakir ve en küçük mahalleleri dahi kızlara ve erkeklere mahsus okullardan mahrum değildir. Öte yandan Müslüman ekâbirin çoğunun konaklarında istihdam edilen kadın ve erkek eğitimciler marifetiyle, kız ve erkek çocukların dinî ve beşerî ilimlerin yanı sıra güzel sanatlar ve yabancı dil konusunda yetiştirildikleri görmezden gelinemez. Tanışıp görüşmekle müşerref olduğum Müslüman kadınlar birkaç yabancı dili ve özellikle Fransızcayı o kadar mükemmel konuşmaktadırlar ve o kadar kültürlüdürler ki Fransız kadınları bundan dolayı mahcup olsalar yeridir. Türk dilinin Fransızcayı güzel biçimde telaffuz etmeye çok yatkın olduğunu da belirtmeliyim. Türk kadınları bizim dilimizi özel bir şive ile konuşmaktadırlar. İstanbul'da Müslüman çocuklarına mahsus okulların sayısı 450'den fazladır. Bunların 60'ının kız okulu olduğunu tespit ettim. Bununla birlikte mevcut okullara her gün açılan bir yenisinin eklendiğini belirtmem gerekir. Türk gençleri sadece okullarda verilen eğitim ve öğretimle yetinmiyorlar, düşünmeye ve sorgulamaya dönük çabalarıyla da çağı anlayıp yorumlamaya gayret ediyorlar. Temel hedefi cehaleti yok etmek olan Abdülhamid'in eğitim politikası kısa sürede meyvelerini vermiştir. Eğitim felsefesinin öneminin geniş kitlelerce benimsenmiş olması, bu başarıyı taçlandıran en önemli gelişmedir. Ne büyük muvaffakiyet (başarı). Genç çocuklar padişahın himayesinde bunca mektebe devam etmek suretiyle edinmiş oldukları bilgi, kültür ve meziyetlerin sevkiyle bir memleket evladı ve bir devlet tebaası oldukları bilincine erişmiş bireyler olarak, özel veya kamusal hayattaki yükümlülüklerini idrak etmişler ve hep birlikte memleketin ilerlemesi için adeta yarış içerisine girmişlerdir. Şan ve şeref şevketli Sultan Abdülhamid Han hazretlerine olsun ki onun saltanat devirleri tarih kitaplarının sayfalarında övgüyle ve şükranla yâd edilmeyi, kendisi ise, 'aydınlığı yayan padişah' unvan ve sıfatıyla anılmayı hak etmiştir. (Türk Edebiyatı dergisi, 502. sayı - Ağustos 2015)