Divan edebiyatını daha iyi anlamanızı sağlayacak 21 mazmun

📌Yeryüzünde Allah'ın gölgesi olan kişi halife, sultan. Bu düşünce 'padişah yeryüzünde Allah'ın gölgesidir, her zulüm gören ona sığınır' mealindeki hadîs-i şerife dayanır. Bu nedenle halîfe padişahlar için, Zıll-i Hak, Zıll-i Yezdan gibi sıfatlar kullanılır. Özellikle padişahı metheden kasidelerde çok kullanılır. Bir yandan onu överken, bir yandan da görevi hatırlatılmış olur. Zıll-i Yezdan hazret-i sultân Süleyman şâh kim 📌İskender'in lakabı olup 'iki karn sahibi' demektir. Kara kelimesinin 'asır, saç bölüğü, boynuz gibi manaları vardır. İskender'e bu lakabın verilmesi hakkında çeşitli görüşler vardır. La'line ol nev-hatın el sundu zülfü bu aceb 📌Cennet gibi, cennete benzer anlamına gelmektedir. Nisan ayında tabiat yeniden canlanıp güzelleştiği için bu aya ürd-i behişt denir. Nisan ayı İran'ın kullandığı güneş takviminin ikinci ayıdır. Her ayın ikinci gününe ürd-i behişt denilir. Erdi yine ürd-i behişt oldu hevâ anber-sirişt 📌Mum anlamına gelmektedir. Divan şiirinde mum, çok zaman yanması ve ışık kaynağı olması ile işlenir, sık sık pervane ile birlikte anılır. Âşık pervane olunca sevgilinin yüzü ve yanağı mum olur. Âşık yanarken mum gibi yanıp erir. Mumun yanışı, baştan ayağa doğru olur. Mumun bazen başı kesilir. Bundan başka yer yer lâle, ay, güneş, âşık, gam, sîne, göz, can, boyun, sevgili, sevgilinin yanağı ve yüzü, vuslatı ve güzelliği de muma benzetilir. Aydınlatma araçları içinde önemli bir yer tutuyor oluşu da mumun önemini artırır. Divân şiirinde Şem ü Pervane mesnevileri de ayrı bir yere sahiptir. Şem-i meclis gerin olup öykündüğiyçün yüzüne 📌Bir beyitte hem önceki hem de sonraki kelimelerle anlamca ilgili olan bir söz bulundurmaktır. Genellikle ilk dizenin sonundaki kelime üzerinde yapılır. Sihr-i halâl eskilerin itibar ettikleri sanatlardan biridir. Bazan güzel ve iyi söylenmiş sözler için de bu tabir kullanılabilir. Leblerin yâd eyledi yârin lisân-ı hâl ile 📌Sidre kelime anlamı olarak 'Arabistan kirazı' demektir. Kur'an-ı Kerîm'de iki yerde geçer (Necm/14, 16). Tefsirde bu ağacın 'arşın sağ yanında İlâhî bir ağaç' olduğu bildirilir. Hadislere göre altıncı kat göktedir. Gökyüzüne yükselenler ancak buraya kadar çıkabilirlermiş. Nitekim Miraç gecesi Peygamberimiz de Cebrail'i burada görmüştür. Sidre'nin yanında cennet vardır ve cennetin nehirleri onun altından akar. Sidre'den ötesi Allah'ın zât âlemidir. Sidre, beşer bilgisinin ve amellerinin son hudududur. Muttakiler ile şehitlerin ruhları burada mahşeri bekleyeceklerdir. Sidre-yi Tûbâ ile karıştıranlar da vardır. Sidre kelimesi daha çok 'müntehâ' kelimesiyle birlikte kullanılır. 'Sidretü'l-münteha (son uçtaki kiraz ağacı), ulaşılabilecek en yüksek yer olduğu için divan şiirinde sevgilinin uzun boyunu anlatmakta kullanılır. Padişahın yüceliği, namı ve şairin şiiri için de birer temsil olabilir. Sidreye benzettiğim ayb etme cânâ kaddini 📌Hesap günü. Kıyametten sonra insanların hesaba çekilecekleri gün olan mahşer günü. Buna rûz-ı ceza da denir. Ölmeden rûz-ı hesabı gözümüz gördü bizim 📌İnce yumuşak kumaş, bir çeşit döşek. Peygamberimizin Miraç gecesinde Sidretü'l-Müntehâ'dan Kürsiye dek üzerine oturup gittiği yeşil yaygının adı. Yeri ger döşek ediben taşı ben yasduğ edersem 📌Haber veya mektup getirip götüren. Osmanlıların ilk zamanlarında postacı ve muhafızlara peyk denirdi. Peyk ve peykbaşı rütbeleri ile ayrı bir teşkilât olarak asırlarca hizmet görmüştür. Vücutça çevik ve zayıf kişilerden seçilirler. Az yerlerdi. Çok hızlı koşabilen bu kişiler meselâ Edirne-İstanbul arasını iki günde kat edebilirlerdi. Kelimenin uydu anlamı da zaman zaman şiirlerde kullanılmaktadır. On sekiz bin âlemi seyreyledik uçtan uca 📌Kur'an-ı Kerîm'deki 'Nasrun min Allâhi ve fethun karîb (Yardım Allah'tandır ve fetih yakındır) (Sâf/13)' ayetinden iktibas yoluyla ve özellikle kasidelerde çok kullanılır. Kılıçların veya sancakların üzerine bu veya buna benzer anlamları olan ayetler yazılırdı. Okur lisân-ı adûya karşı durup 📌Manası çok açık olup başka türlü yorum götürmeyen delil ve hüküm manasına bazı ayet-i kerimeler için kullanılır. Delil olarak öne sürülen ayetler bu adla anılır. Nass-ı kâtı olalı âleme tîğ-ı şer'i 📌'Kendini (nefsini) bilen Allah'ını bilir' hadisinin ilk kelimeleridir. Hadisin tamamı 'Men arafe nefsehû fe kad arafe rabbehû' şeklindedir. Edebiyatta iktibas yoluyla çok kullanılır. Tasavvufun da temel hadislerinden biridir. Vahdet ile 'men aref' sırrından agâh olmuşuz 📌Süleyman peygamberin yüzüğüne verilen addır. Bu yüzüğün üstünde ism-i azam yazılı imiş. Süleyman bununla bütün yaratıklara hükmederdi. Bu mühür üzerinde iç içe girmiş iki eşkenar üçgen bulunurdu. Rivayete göre Süleyman Peygamber bir gün bu yüzüğü bir deve çaldırdı. Yıllar sonra eline geçirebildiği bu yüzük ile tekrar idareyi ele geçirdi. Yüzüğün üzerindeki üçgenler tılsımlı kabul edildiğinden divan şiirinde sevgilinin dudağı bu mühre benzetilir. Leblerin mühr-i Süleyman oldugıyçün ey perî 📌Bir hadis-i kudsîde Allah 'Ben gizli bir hazine idim, bilinmek istedim, bundan dolayıdır ki halkı yarattım, yokken var ettim.' buyurmuştur. Bu hadisin Arapça aslı 'Küntü kenzen mahfiyyen...' diye başlar. Şairler iktibas yoluyla bu hadisten bahsederken 'Küntü kenz' veya 'Kenz-i mahfî' ibareleriyle bahsederler. 📌Hadîs uleması bu hadîsin mevzu (sonradan uydurma) olduğunu söylerlerse de tasavvuf ehli, bunu sahîh kabul eder ve hadise çok değer verirler. Bursalı İsmail Hakkı'nm bu hadisi açıklayan Kenz-i Mahfî adlı bir eseri vardır. 'Ketm-i adem' ve 'Âlem-i kitman' da Kenz-i Mahfiden kinayedir. Kendini bildirmek için 'Kenz-i Mahfî' etdi zuhur 📌Ayakkabıların konulduğu yere denirse de divan şiirinde bir meclisin en aşağı bölmesine, kapı eşiğiyle de tabir olunur. Mecliste herkesin mertebesine göre oturacağı yer teşrifata tabi idi. Camilerden son cemaat yerine bu adın verildiği de bilinir. Saff-i ni'âli mesken-i âli tasavvur et 📌Mağara dostu. Hz. Ebubekir'in, hicret yolculuğunun başında Hz. Peygamber ile Sevr mağarasındaki arkadaşlığına işaret eden lakabıdır. Mekke'den çıktıktan sonra kendilerini takip eden müşriklerden korunmak için Hira dağında bir mağaraya sığındılar. Onlar içeri girdikten sonra, iki güvercin mağara girişine yuva yapıp yumurtladı ve bir örümcek ağ ördü. Müşrikler mağaranın ağzına kadar geldikleri halde bu halleri görünce içeride insan olmayacağını hükmederek geri döndüler. Bu nedenle Hz. Ebubekir'e yâr-ı gâr denir. Kur'an-ı Kerim'de bu hadiseye telmihen Ebubekir'den 'ikinin ikincisi' diye bahsedilir. Divan şiirinde bu tamlama mecazen 'sadık sevgili' anlamında kullanılır. Senden ayruk gönlüme yoktur vefalı yar u dost 📌Yedinci kat gökte Firdevs cennetinde Kâbe'nin tam üstünde kalan ve Kâbe'ye benzeyen, meleklerin kıblesi. Hz. Adem ile birlikte bugünkü Kabe'nin bulunduğu yere indirildi. Ancak Nuh tufanından önce7. kat göğe çekildi. Melekler ibadethanelerinde oraya yönelirler ve orayı tavaf ederlerdi. Kâbe ile Beytü'l Mamur arasında bir çizgi olup oraya hiçbir şey giremezmiş. Bugün Kâbe'nin yanında binlerce güvercin olduğu halde hiçbirisi Beytullah'ın üzerinden uçmazmış. Kâbe'yi görenler bunu doğrular. Beyt-i Mamur'un Âdem peygamber tarafından yapıldığına dair rivayet vardır. Beyt-i Ma'mur-ı felek mi ol fezada ol saray 📌Elest bezmi. Allah ruhlar aleminde yarattığı zaman bütün ruhlara hitaben 'Elestü bi-Rabbiküm (Ben sizin Rabbiniz değil miyim?) buyurunca ruhlar 'Kâlû: Belâ (Evet sen bizim Rabbimizsin dediler). İşte o zaman ikrar vermiş olan insanoğlu, dünya hayatına geldiği zaman bu verdiği söze sadık kalmalıdır. Çünkü Allah, sözünden olmasın diye ruhları birbirine şahit tutmuştur. Bu olay Kur'an'da anlatılır. (Araf/171-172) 📌Bu meclis bezm-i elest olarak da bilinir. İslam edebiyatında en eski zaman, en eski meclis olarak değişik biçimlerde çokça kullanıldı. Divan edebiyatında şairler sevgililerine elest bezminde aşık olduklarını, aşklarının o zamandan bu yana devam ettiğini söylerler. Senin keyfiyyet-i halin meğer hamr-ı riyadandır 📌Divan şairleri, tefsir, hadis, fıkıh gibi ilimleri ilham alarak eserlerinde kullandı. Divan edebiyatının kaynakları arasında dinî ve felsefî bilgiler, Kur'an ve hadis, kıssalar ve mucizeler, tarih, ilim, günlük hayatta olan olaylar yer alır. 📌Aden: Güney Arabistan'da Kızıldeniz'e bitişik bir sahil şehridir. Burada eskiden beri ince çıkarılır da bugün de hala İnci üretilir edebiyatta ise inci ile birlikte anılır. Dedim sadef midir şol ağız yahud dişlerin 📌Devlet kuşu, talih kuşu. Kaf Dağı'nda yaşadığına inanılan efsanevi bir kuştur. Serçeden biraz büyük, yeşil kanatlı, sarı gagalı bir kuş olduğu düşünülür. Eskiden bir meydanda hüma uçurulur ve kimin başına konarsa o kişi padişah olurmuş. Bu bakımdan hüma, klasik edebiyatta devlet kuşu olarak anılır. Yine hüma gökte uçunca gölgesi kimin başına düşerse o kişi ileride padişah olurdu. Kudret refah ve mutluluk getirdiğine inanılır. Çoğu zaman anka ve simurg ile karıştırılır. Divan şiirinde sevgiliyi andırır. 'Hüma-yı beyza-yı din' tamlaması Peygamber Efendimiz için kullanılan bir deyimdir. Ol şeh-i hüsnün gözü üzre bakanlar kaşına 📌Fitilli mum, kandil. Yakmak, uyandırmak ve dinlenmek fiilleriyle birlikte parlaklıkla ilgili kullanımları yaygındır. Tasavvufta mürşid ve yol gösterici anlamlarına gelir. Tekkelerde çerağın yakılması veya söndürülmesi gerektiği zaman 'çerağı yak', 'çerağı söndür' denilmez 'çerağı uyandır', 'çerağı dinlendir' denilirdi. Çerağ nefesle üflenerek söndürülmez, elin hareketleriyle dinlendirildi. Şem-i ikbalini tar eylemesin derse felek

Divan edebiyatını daha iyi anlamanızı sağlayacak 21 mazmun

ZILLU’LLÂH