Bir muhabirin gözüyle Mehmet Akif Berlin’de neler yaşadı?

Safahat'ında sık sık Doğu ve Batı'yı yani İslam medeniyeti ile Avrupa medeniyetini karşılaştıran Mehmet Akif'in gerçekçi ve isabetli tespitleri, dikkatli bir gözleme ve her tarafını adım adım gezdiği Doğu seyahatlerine ve Almanya seyahatine dayanır. Mehmet Akif'in üç yüz elli milyon Müslümanın biner biner öldürülmesine seyirci kalan Avrupa'nın çifte standardını gözler önüne serdiği, 'hisli vicdanını' kaybeden Batı karşısında Müslümanların kurtuluş reçetelerini yansıttığı Berlin Hatıraları, Avrupa'ya tek seyahati olan Berlin seyahatinin ürünüdür. Teşkilât-ı Mahsusa kanalıyla Almanya'ya gönderilen Mehmet Akif dışında değişik tarihlerde Sebîlürreşâd mecmuasının muharrir grubundan Abdülaziz Çaviş, Abdürreşid İbrahim, Şeyh Salih Et-Tunûsî, Halim Sabit, Alimcan İdrisî gibi yazarlar da Almanya'ya seyahat etmişlerdi. Harbiye Nezâreti bünyesinde kurulan 'Teşkilât-ı Mahsusa', Enver Paşa'ya bağlı olup bünyesinde Osmanlı Devleti'nin son dönemlerinde herkesçe tanınmış ilmî, edebî, siyasî şahsiyetleri bulunduruyordu. Teşkilât-ı Mahsusa'nın Başmukandanlık nezdinde müşavirlik vazifesini ise Şeyh Salih Şerif Tunusî yürütmekteydi. Yakın dostu Eşref Edib, Âkif'in Berlin seyahatini ve vazifesini kısaca, 'Harbiye Nezâreti'ne merbut (bağlı) Teşkilât-ı Mahsusa kendisine mühim vazifeler tevdî etti (verdi). Bunun üzerine Berlin'e gitti.' şeklinde açıklamaktadır. Eşref Edib, bu cümlelerde geçen 'Teşkilât-ı Mahsusa kendisine mühim vazifeler tevdî etti (verdi).' ifadesini, Mütareke'den sonra bir gün kürsüde Avrupalıların taassuplarından (bağnazlıklarından) bahsederken bizzat Akif'ten duymuştur. Midhat Cemal ise Akif'in Almanya'da İtilâf ordularından esir alınmış yüz bin Müslüman kardeşine hakikati söylemek için bu işin kutsiyetine (kutsallığına) inanarak koştuğunu tespit etmektedir. Prof. Martin Hartmann'ın Schabinger'e gönderdiği bir mektupta Hartmann, Akif'i 'Yeni zamana ayak uyduramamış Türk dar kafalılığının bir temsilcisi olarak, eski usullere göre verimsizce çalışmak istemekte...' şeklinde anlatır. Kadir Kon, çalışmasında Alman tarihçi Gerhard Höpp'ün Birinci Dünya Savaşı'nda Almanya'daki Müslüman esirler üzerine yazdığı kapsamlı çalışmasında Akif'le ilgili çok az bilgiye yer verildiğini söyler. Bu araştırmadan çıkan bilgiler, bir Alman müsteşrikin (doğu bilimcinin) gözüyle olumsuz ve haksız bir Akif portresini bize yansıtmaktadır. Ancak okuyacağınız bu yazının devamında Akif hakkındaki değerlendirmeler, Almanya'da bulunan ve 'bizden biri olarak' meseleyi tahlil eden ve bu alanda yeterli bilgi ve birikime sahip olduğu anlaşılan bir muhabir tarafından yazılması itibariyle son derece önem arz eder. Berlin'e dair intibalarını İkdam gazetesine gönderen şahıs, gazete tarafından 'Berlin Muhâbir-i Mahsûsu' olarak tanıtılan Mehmed Sadî adında bir gazeteci ve yazardır. 1330 (1914) Kasım ayından başlayarak Berlin'den Hilafet merkezi olan İstanbul'a belirli aralıkla haberler gönderen Mehmed Sadî'nin, uzun seneler Londra'da bulunduktan sonra Berlin'e geçtiği anlaşılıyor. Sebîlürreşad'ın 288. sayısında geçen F. Latife imzalı bir yazıdan da Mehmed Sadî'nin daha önce İkdam gazetesinin 'Londra Muhâbir-i Mahsûsu' olduğunu teyit ediyor. Mehmed Sadî, Müslümanları ve Müslüman ahlakını Avrupa Hıristiyanlarına anlatmak için Londra'da neşriyatta bulunduğunu 'Ben bu dava ile Londra'da senelerce uğraştım. 'Yirminci Asırda İslâmiyet' namıyla yüzlerce makaleler yazdım.' cümlesiyle ifade eder. Berlin'den gönderdiği 12 Kânûnusâni 1330 (25 Ocak 1915) tarihli 'Almanya ve Harb' başlıklı yazısında 'Sekiz haftaya yakın zamandır artık bu pâyitahtta bulunuyorum.' diyen Mehmed Sadî, Kasım ortalarındaki Cihad-ı Ekber'in ilan edilmesinin ardından Londra'dan Berlin'e geçmiştir. Mehmed Sadî, yine 16 Şubat (1914) tarihli bir yazısında vazifesini ve kimliğini 'Ben de Osmanlı âlemini daha esaslı tarzda Alman efkâr-ı umûmiyesine tanıtmak üzere Fosise Çaytung [Vossische Zeitung] gazetesine neşr-i makâlâta devam ediyorum.' şeklinde açıklar. Yaklaşık bir yıl sonra da İstanbul'a gelen ve 24 Kânunusâni 1331 tarihli İkdam gazetesinde Talat Paşa ile röportaj yapan Mehmed Sadî'nin kimliği hakkında önemli bilgiler yer almaktadır: 'Berlin Muhâbir-i Mahsûsumuz olup bir müddetten beri şehrimizde bulunan ve aynı zamanda Alman ve Amerika gazetelerine de muhâbirlik etmekte olan Mehmed Sadî Bey, vükelâ-yı muhtereme-i Osmaniye'nin nukât-ı nazarını gerek matbuât-ı ecnebiye, gerek Türk kâri'lerine bildirmek üzere mülâkatlar icrâ eylemektedir…' Berlin muhabiri Mehmed Sadî'nin Mehmet Akif ve Şeyh Salih Tunusî'nin Berlin'deki faaliyetlerine dair ilk haberi 'Âlemi İslâm'a Mühim Bir Hitâbe' başlığını taşır. 'Berlin Muhâbir-i Mahsûsumuzdan' klişesiyle Berlin'den 19 Kanûnusâni (1914) tarihinde gönderilen makalede, Âkif ve Şeyh Salih Efendi'nin Berlin'deki ikametgâhını ziyaret eden gençlere Salih Tunusî'nin yaptığı bir hitabeden bahsedilir. Mehmet Akif ve Şeyh Salih'in Almanya'da bulunma amaçları 'mühim cihâd' olarak ifade edilir: 'Âlem-i İslâm'ın halâs ve rehâsı için Almanlarla teşrîk-i mesâî eden Müslüman gençlerine Berlin'in şu ve bu mecmualarında rast geliyorum. Mısır'dan, Hint'ten, İran ve Turan'dan vesâîr memâlik-i İslâmiye'den gelerek memleketlerinin kütle-i kesîfe-i mazlûmesini vesâit-i müteaddide ile îkâza çalışan İslâm'ın bu münevver gençlerini birçok def'alarda fâzıl ve hatîb-i bî-nazîr Şeyh Salih Efendi'nin Berlin'deki ikâmetgâhında gördüm. Şeyh Salih Efendi Hazretleri, İstanbulumuzun müstesnâ bir Müslüman şâiri olan 'Sebîlürreşâd' cerîde-i İslâmiyesi şâiri olan Hazret-i Âkif'le beraber bu mühim cihâda başlamış olduklarından ara sıra bu muhterem Müslüman sîmalarını ziyaretle şeref-yâb oluverdim. Hazret-i Şeyh, Tunus libâsı altında ferîh ve mes'ûd bir çehre gösteriyor, koca şâir-i İslâm da bu büyük Alman terakkiyâtının temâşâsıyla müstağrak-ı takdîr ve hayret gözüküyordu.' Mehmet Akif Berlin'de Alman terakkiyâtının (ilerleyişinin) esaslarını araştırmakla meşguldü. Berlin Hatıraları'nda ifade ettiği gibi bu terakki numuneleri Akif'i takdir ve hayrete gark etmişti (sürüklemişti). Ne var ki bu müterakki (ilerlemiş) memlekette Akif'in gördükleri, onun Şark'a dair ümitlerini de kırmıştı. Şark'la Garb'ı kıyas eden Akif'e göre müspet ilimlerden gereği gibi istifade edemeyen, hayatı anlamaktan ve görmekten ziyade okuyan Şark milletinin ruhu da 'üç beş hayâ züğürdü edip' tarafından efsunlanmış, uyuşturulmuştu. Şeyh Salih Efendi ve Mehmet Akif, Berlin'de ikametleri müddetince 'İslâm ve Alman davasında' başarılı olmuşlardır. Gazeteci sıfatıyla kamuoyunun nabzını tutan ve ara sıra Şeyh Salih Efendi ile Mehmet Akif'i ziyaret eden Berlin muhabiri, kanaatini şu cümlelerle bize göstermektedir: 'Temas ettiğimiz bütün mehâfil, Şeyh Salih Efendi'nin Berlin'de ikâmeti müddetince İslâm ve Alman davâsında gösterdiği kudreti pek büyük senâlarla yâd ediyorlar. Alman müsteşrikîni ise müşârunileyhin fazl ve kemâl ve fesâhatine hayran oluyorlar.' 'Şeyh Hazretlerini bu Cuma ziyârete gittim.' diyen Berlin Muhâbiri Mehmed Sadî, söz konusu ziyaretini, devrin takvimi göz önüne alındığında, 16 Kânunusâni 1330 (Rumi 29 Ocak 1914) tarihinde gerçekleştirmiştir. 'Kendilerini ber-mutâd memâlik-i İslâmiye'nin bilâd-ı muhtelifesine mensub misâfirlerle meşverette buldum.' cümlelerinden, hem Şeyh Salih Efendi'nin hem de Mehmet Akif'in Berlin'de bulundukları müddet zarfında meşguliyetlerinin mahiyeti hakkında yeterli bilgi vermektedir. 'Ber-mutâd' ifadesi bu açıdan önemli olsa gerek. Ardından uzun uzun Şeyh Salih Efendi'nin –başlığa da uygun olarak- gençlere hitabesine yer veren muhabir, Mehmet Akif'e dair başka bir cümle sarf etmemiştir. 'Ey evlâd-ı Müslimîn, bugün hakikatte hepiniz birer yetimsiniz… Zira sizi zâlim Ruslar, İngilizler ve Fransızlar reşîd addetmeyerek âdeta esîr gibi kullanıyorlar. Ecdâdınızın hür yaşadığı bu topraklarda bu mel'ûnlar bugün hâkim kesilerek (sizi yerli…) nâmıyla yâd ediyor ve nazar-ı hakâretle görüyorlar…'cümleleriyle nutkuna başlayan Şeyh Salih, 'kara kalpli olarak' nitelendirdiği Ağa Han'ı örnek göstererek, İngilizlere alet olan cahillerden, İngiltere'nin Hindistan'daki emellerinden; Rus, İngiliz ve Fransızların Müslümanlara zulmünden ve onlara karşı cihadın farziyetinden, Almanların Müslüman esirlere hüsn-i muâmelelerinden, adalet ve hürriyetin öneminden, Almanların bu zaferi de kazanacaklarına olan inancından bahsetmiştir. Sözlerini başta kahraman İslâm ordularına duayla bitiren Şeyh Salih Efendi'nin 'bu belîğ sözler'i dinleyiciler üzerinde pek büyük bir tesir meydana getirmiştir.' Berlin muhâbiri Mehmed Sadî'nin Mehmet Akif ve Tunuslu Şeyh Salih'in Berlin temaslarından bahsettiği ikinci yazısı, İkdam gazetesi 13 Mart 1331 (26 Mart 1915) tarihlidir. Ancak makale sonundaki tarihten anlaşıldığına göre Almanya'dan 1 Mart 1915 tarihinde gönderilmiştir. 'Mecma'-ı Üdebâda: Cihâd Mebâhisi' yazısından öğrendiğimize göre Mehmet Akif ve Tunuslu Şeyh Salih, Berlin'de bir edebiyat mahfiline davet edilmişlerdir. Mahfile katılan 'hey'et-i fâzıla'yı, 'Almanya'nın en güzîde sîmalarından mürekkeb' olarak nitelendiren Mehmed Sadî, bu sohbete dostlarından bir Amerikalı gazeteci delâletiyle davet edilmiştir. Alman üdebâ ve muharrirlerinin toplandığı bu seçkin davet, onların isteği üzerine ve 'Âlem-i İslâm ve ale'l-husûs cihâd hakkında malûmât almak'maksadıyla tertip edilmiştir. Müslümanların Halifesi Sultan Reşad'ın 'Cihad-ı Ekber' ilan etmesi üzerine 'cihadın mahiyeti ve hikmeti' konusunda bilgi almak isteyen 'bu zümre-i mütefekkirînin ictimâ'ına' Mehmed Sadî, Mehmet Akif ve Tunuslu Şeyh Salih'i götürmek istemiş ve onlarla gidiş gerekçesini de şöyle ifade etmiştir: 'Âlem-i İslâm ve ale'l-husûs cihâd hakkında malûmât almak isteyen bu zümre-i mütefekkirînin ictimâ'ına, Şeyh Şerîf Salih Efendi ve Âkif Bey'le gitmeyi ve bu suretle Şeyh'in cihâd hakkındaki efkâr-ı mahsûsasından da bu hey'eti haberdâr etmeyi fâideli buldum.' Toplantı, bir önceki toplantı gibi 'cuma akşamı' yapılmıştır. Yazının altında Almanya'dan gönderilen 1 Mart 1915 tarihi Pazar gününe tekabül etmektedir. Dolayısıyla toplantının gerçekleştiği bir önceki Cuma günü, 27 Şubat 1330 (12 Mart 1915) tarihidir. Berlin muhabiri Mehmed Sadî rehberliğinde ve otomobil vasıtasıyla saat dokuza doğru 'Königsdamm' mevki'indeki 'ictimâ'gâha' giden Mehmet Akif ve Şeyh Salih dikkat çekmeyi başarmıştır. Özellikle Şeyh Salih Efendi Tunus libası altında halkın nazar-ı dikkatini celp etmiş; yoldan geçen kadınlar, gezinen erkekler takdirkârâne nazarlarla Şeyh'i seyretmişlerdir. Bulunduğu her mecliste bir gölge gibi kendisini gizlemeyi başaran Akif, burada da bir gölgeden ibarettir. Salondaki atmosfer, muhabirin kaleminden şöyledir: 'Salona girdiğimiz zaman, pek büyük bir hüsn-i kabûl gördük. (Yaşasın Türkler) nidâ-yı samîmânesini yükselten bu büyük Alman nâsiyeleri, bizi meclisin en mu'tenâ mevki'ine oturtuyorlar ve bize şerbetler ikrâm eyliyorlardı. Hey'et reisi, bu ictimâ'da bulunmayan arkadaşlarının telgraflarla ma'zeret dilediklerini serd etti. Ve ondan sonra misâfirîn-i Osmâniyeye meclis nâmına beyân-ı teşekkür eyledi. Meclis, hakîkaten pek mütehayyiz sîmalardan mürekkeb idi. Ale'l-husûs ahvâl-i İslâmiye hakkında tetebbu'larda bulunarak bu hengâmelerde kitâb yazmakla meşgûl olan ve mesâil-i Şarkiye ve İslâmiye'de mütehassıs bulunan muhterem birçok zevâtı tanıdık. Herkes, tarafımızdan söz istiyorlardı.' İslam'ın cihâda dair bakış açısını ve cihâdın faziletlerini öğrenmek ve dinlemek isteyen meclisi aydınlatmak, iyi bir hatip olan Şeyh Salih Tunusî'ye düşmüştür. Yalnız Şeyh Salih Tunusî, meclise hutbesini Arapça irad etmiştir (söylemiştir). Berlin muhabirinin 'Biz evvelâ Şeyh Efendi'nin hey'ete hitâben îrâd ettiği Arabca hutbeyi, terceme etmek suretiyle söze başladık.' şeklindeki çoğul kipindeki cümlesinden tercüme işinin kendisi ve özellikle Arapça ve lisan konusundaki faziletini iyi bildiğimiz Akif tarafından yapıldığını ortaya çıkarıyor. Doğrusu Arapça dil bilgisi konusunda bize pek ipucu vermeyen Berlin muhabirimizin imdadına Akif'in yetiştiğini düşünmek ve muhabir kanalıyla da dinleyicilere Almancaya tercüme edildiğini tahmin etmek daha makul görünüyor. Muhabirin 'Şeyh Efendi'nin bu hutbesi pek müessir idi. İslâm nokta-i nazarını, cihâdın fezâilini îzâh ediyordu.' cümlesiyle dinleyicileri tesir altında bıraktığı anlaşılan Şeyh Efendi'nin cihad hakkındaki hutbesini sohbete iştirak eden her muharrir not etmektedir. Şeyh Salih Tunusî'nin mahfili etkileyen konuşmasından 'cihâdın mevcûdiyet-i İslâm'ı te'mîn için açılan bir hayat muhârebesi ve gâyet medenî ve mantıkî' olduğu, İslâm düşmanlarına karşı ancak te'mîn-i hürriyet ve hayat için ilan edildiği anlaşılmıştır. Sözleri alkışlarla sonlanan ve heyet reisi tarafından tebrik edilen Şeyh Salih'in ardından kürsü Mehmet Akif'indir. Berlin muhabirinin Akif'e dair sitayişkâr sözleri meclisteki dinleyicilerin ilgisini çekmiş olmalı ki Mehmet Akif'ten Türkçe bir şiir inşâd etmesi istenilmiştir: 'Bundan sonra meclise, Hazret-i Âkif'i takdîm ettim ve edebiyât vâdîsinde açtığı çığırdan bahseyledim. Âyât-ı Kur'âniyeyi tefsîren yazdığı rûh-nevâz eş'ârın İslâm'ı terakkî ve ittihâda sevk ettiğini ve bu şiirleri ezberleyen İslâm çocuklarının fedakâr, faâl birer Müslüman vatanperveri olarak yetiştiklerini söyledim. Bunun üzerine hey'et, şâirin Türkçe bir şiirini duymak istediler. Hazret-i Âkif, güzel bir şiir okudu. Pek âhenkdâr olan bu sözler, şâirin rûhundan kopup geldiği için pek büyük zevk ve sürûr ile dinlendi.' Âkif'in söz konusu mahfilde hangi şiiri okuduğu maalesef henüz bilinmiyor. Fakat Berlin'de iken yazıp Sebîlürreşâd'a gönderdiği manzumelerden biri olması muhtemel. afahât'ın beşinci kitabı Hâtıralar'da da yer alan ve Bakara sûresinin 'Tâkat getiremeyeceğimiz yükü bize yükleme Allâh'ım.' mealindeki 286. ayetini tefsir eden Mehmet Akif'in manzumesi, Sebîlürreşâd'ın 322. sayısında yer almıştır. Söz konusu Sebîlürreşâd'ın kapak sayfasının münderecâtında 'Tefsîr-i Şerîf' karşısında 'Mehmet Akif Berlin' imzası dikkat çekmektedir. Yine Akif'in Sebîlürreşâd'ın 326. sayısında yayınlanan ve kapak sayfasında 'Nil Vâdisinde Bir Gurûb' ser-levhasıyla çıkan ve Prens Abbas Halîm Paşa Hazretleri'ne ithaf ettiği 'El-Uksur'da' manzûmesi de Berlin'den gönderilmiştir. Manzumenin sonunda '15 Kânunusâni 1329' tarihi görülmektedir. Mehmet Akif'in Berlin'den gönderdiği diğer şiir ise 'Uyan' başlıklıdır. Akif'ten sonra heyet reisinin isteği üzerine Berlin muhabiri Mehmed Sadî, edebiyat mahfilinde dinleyicilere hitap etmiş ve 'Yaşasın İslâmiyet sadâları' arasında, 'Bu akşam için size iki muhterem Şarklı sîmâsı getirdim ki belki şimdiye kadar Avrupa'da görmemişsinizdir. Gerek size takdîm ettiğim arkadaşlarım ve gerek ben Müslümanlıkla, Türklükle iftihâr ederiz ve dîn-i İslâm'ın, her türlü terakkî ve inkişâf için müsâid olduğunu berâhîn-i 'adîde ile dâima isbâta hazırız…' şeklinde başlayan uzun bir hitabede bulunmuştur. Mehmed Âkif ve Şeyh Salih Tunusî'nin mahfildeki konuşma, tanışma ve tavırları hakkında kısaca bilgiler veren muhabir, yazının geriye kalan büyük bölümünü meclisteki kendi hitabesine ayırmıştır. Safahat şairine ayrılan bölümün azlığı şahsiyetiyle alakadar olduğu gibi, iyi bir hatip olan Şeyh Salih Tunusî'ye kürsüyü bırakma düşüncesiyle de ilişkilendirilebilir. Konuşmasının devamında âlem-i İslam'ın zalim devletler eliyle hürriyetinden mahrum bırakıldığını, Almanya-Osmanlı Devleti işbirliğinden, müsteşriklerin Müslümanlara dair önyargılarından örneklerle izah eden Mehmed Sadî'den sonra Berlin Dârülfünûn'u profesörlerinden bir zat söz almış ve iyi dostluk mesajları vermiştir. Gece yarısına kadar devam eden bu mecliste başka kimselerin de söz aldığı anlaşılıyor. Edebiyat mahfili saat ikiye doğru sona ermiştir. Berlin muhabiri Mehmed Sadî, Mehmet Akif ve Şeyh Salih'den sonra da İkdam gazetesine haberler göndermeye devam etmiştir. Fakat Berlin'de bulundukları müddet zarfında 'arada bir ziyaret ettiği' Mehmet Akif ve Şeyh Salih'e dair, gazetenin bir senelik tüm nüshalarını taramamız neticesinde, sadece iki yazısında bahsetmiştir. Kısa ama önemli olarak gördüğümüz bu bilgilerin Mehmet Akif biyografisine katkı sunacağına ve Akif'e dair yeni bilgilerin bir yerlerde erbabını hâlâ beklediğine dair kanaatimizi pekiştirmiştir. (Türk Edebiyatı dergisi / 507'nci sayı, Ocak 2016)