Bir garip mahkeme "Hamlet tartışmaları"

İngiliz edebiyatının önemli trajedi yazarlarından biri William Shakespeare'dir. Trajedi serisinin başlangıcı olarak da 'Hamlet' tiyatrosu ön plana çıkar. Bu oyunun Türkiye'ye ilk girişi büyük tartışmalara sebep oldu. Tiyatro eleştirileri yapan Celalettin Ezine ile başlayan tartışmalar, Peyami Safa'nın dâhil olmasıyla daha da alevlendi. Muhsin Ertuğrul'un çevirisini yaptığı 'Hamlet' oyununu 1941 yılında yayımladı. Bu oyun daha sonra İstanbul Şehir Tiyatrosu'nda sahnelendi. 15 gün boyunca sahnelenen 'Hamlet' oyununa ilk eleştiri tiyatro yazarı ve tiyatro eleştirmeni Celalettin Ezine'den geldi. Bu eleştiriden sonra tartışmalar ortaya çıkıp hızla gelişti. Basında konuyla ilgili birçok eleştiri yayınlandı. 1941 yılında sahnelenmeye başlayan oyunu seyreden Celalettin Ezine, Tasvir-i Efkar'da tiyatronun çevirisini beğenmediğini belirten sert eleştiriler barındıran bir makale yayımladı. 'Hâlbuki bizim Şehir Tiyatromuzda Hamlet mümessili sanatkâr ve tevabii… Hayır, fazla yazamayacağım. Mâbadını siz düşününüz! Her halde ben tiyatroyu üçüncü perdenin dördüncü tablosunda terk ettim. Çünkü Hamlet daha beşinci perdeye gelmeden katledilmişti. Bir naaş seyredilemezdi.' Hamlet'le ilgili eleştirisinin sonunda yazarın, daha oyunun temsilinden önce ilânları okurken yaptığı bir şakanın sonradan gerçek olmasından duyduğu hayal kırıklığını ve üzüntüyü şöyle belirtir: 'Hamlet'in Şehir Tiyatrosu'nda temsilinden bir iki hafta evveldi. Bir dostumla caddede ilânları okuyorduk. Dostuma şaka olarak, 'Şöyle bir başlık bir tenkit yazısına ne güzel yaraşır, dedim: 'Tepebaşında Bay Shakespeare'in Oğlu, Bay Hamlet Katlolunmuştur!' O vakit şaka diye söylediğim bu sözler, bugün içim sızlayarak itiraf ediyorum, ne yazık ki bir hakikat oldu.' Eseri sahneye koyan Muhsin Ertuğrul, Celâlettin Ezine'nin yazısına hiç gecikmeden karşılık verdi. Türkiyat Araştırmaları Dergisi'nde 'Celâleddin Ezine! Hamlet'e Niye Geldin, Niye Çıktın?' adında sert bir makale yayımlar. Buradaki yazısında Celalettin Ezine'yi 'yarım yamalak tiyatro bilgisiyle, bomboş sanat dağarcığıyla, tiyatro işlerine karışmakla, ucuz malûmat satmakla' suçlar. Ona göre Ezine, 'gösteriş yapan ve şöhret ihtirasıyla kavrulan, bilgiçlik taslayan, sanat hudutlarına destursuz giren' bir kişidir. Ezine'nin 3. perdede oyunu terk edişini onun sanattan anlamamasına bağladı. 'Celâleddin Ezine bir piyes nasıl seyredilir, tiyatroda nasıl oturulur, tiyatronun kendisine göre bir edep ve erkânı var mıdır yok mudur, onu bilmiyor. Temsil esnasında ve burnunun dibinde canını dişine takmış bir sanatkâr, çocuk doğuran bir ana ıstırabıyla bir şahsiyet yaratmaya kıvranırken bu zibidi, önündeki arkadaşıyla vır vır vır konuşacak kadar halka ve sanatkârlara saygısızlık etmiştir. Sorarım, dünyanın neresinde tiyatroda böyle konuşan insan vardır. Sırası geldikçe yalnız övünmek için Fransa'dan, Almanya'dan, Amerika'dan bahseden Celâleddin Ezine, acaba o diyarlarda böyle kendisi gibi tiyatroda ön sırada oturup da konuşan medenî bir kimseye rast gelmiş midir? Almanya'da bu hafifliği yapmış olan adamı tükürükle boğarlar. Hele piyes hakkında bir hüküm vermek, bir yazı yazmak kastıyla tiyatroya gelen bir adam her şeyden evvel eser nasıl seyredilir; onu bilmeli, onu öğrenmeli, öğrenmişse tatbik etmeli. Esasen herhangi bir mecliste bile biri konuşurken başkasıyla fısıldaşmak dürüst bir terbiyeye uygun düşmez, nerde kaldı ki tiyatroda.' Peyami Safa'nın tartışmalara dâhil olması, oyun çevirisini beğenmediğine dair bir yazıyı Tasvir-i Efkâr gazetesinde yayımlamasıyla başladı. Safa yazısında, Shakespeare'in Hamlet'ini son perdede öldüğünü ama Muhsin Ertuğrul'un Hamlet'inin bu kadar bile dayanamadığını belirtti. Daha ilk perde açılıp da Danimarka Prensi, 'kendisini temsil eden tahta yapılı aktörün hışır sesiyle' konuşmaya başlar başlamaz, piyesin bütün şahıslarıyla bir anda ve birdenbire ölür. Safa'ya göre buradaki oyunda ilk perdeden son perdeye kadar seyredilen Hamlet'ten ziyade, 'babasının katilini arayan bir kaçığın intikam sevdasını canlandıran meraklı bir zabıta' davasıydı. Aynı zamanda Peyami Safa, Celalettin Ezine'nin 'Şehir Tiyatrosu, Hamlet yazarını öldürmüştür' tezini savunduğunu da kaydetti. Bunun üzerine Muhsin Ertuğrul Safa'ya şöyle bir cevap yazdı: '1941 modern jurnalinin eleştirileri üzerine hemen rejisör kovulmalı, yerine heyet reisi olarak Peyami Safa, yardımcılığına da Celalettin Ezine geçirilmeli! Onların idaresindeki yönetimde Shakespeare gibi kötü yazarların 'Hamlet' gibi berbat eserleri yerine 'Cingöz Recai' oynanmalıdır.' Bu sözler üzerine tartışma daha da alevlendi. Muhsin Ertuğrul'un her seferinde küfür gibi cevaplar verdiğini savunan Peyami Safa söyleneni, 'Ertuğrul'un üslubu son derece seviyesizdir.' yorumuyla karşıladı. Safa şöyle devam eder: 'Artık yeter. Bu adam ve onun elinde bu müessese çoktan iflâs etmiştir. Türkiye'de tiyatro ile meşgul insan yalnız o değil, tiyatrodan anlayan insan hiç o değildir. Şehir Tiyatrosuna yolunu gösteren değnek, önüne gelen adamı kurt sanarak üstüne saldıran bu sinirli çobanın titrek ellerinden alınmalı, muaşeret ve kültür seviyesi kifayet derecesinde bulunan bir heyetin eline bırakılmalıdır.' Peyami Safa, yazılarında aslında hem rejisörün, hem de kurumun çoktan çöktüğünü, hatta iflas ettiğini vurgular. Bu sanat olayına karışanlardan birisi de Halit Fahri Ozansoy'du. Şiir ve tiyatroyla uğraşan, Darülbedayi'de de görevler üstlenen Halit Fahri 'Tiyatro Âlemimizdeki Hâdise: Muhsin'e ve Celâleddin Ezine'ye Açık Mektup' başlığı altında her iki yazara da yanlışlıklarını söyleyerek onlara barışmalarını önerir. Çünkü ona göre ikisi de aynı derecede haksızdır. Zira ikisinin de bu 'adî dedikodular, tezyifler, tahkîrler' üstünde yapacak ciddî işleri, hizmetleri vardır. H.Fahri Ozansoy bu iki fikir adamı, o mahkeme kapısından geri dönerlerse daha doğru ve mantıklı hareket etmiş olduğunu söyler. Fikir ve sanat dünyasının böyle bir yüksek davranışa ihtiyacı vardır. İşte bunun için her ikisine de 'Haksızlıklarınızı ve çirkin sözlerinizi geri alın ve barışın dostlarım!' der. Orhan Seyfi Orhon Hamlet temsilini, Türk tiyatrosu üzerine görüşlerini söylemek için bir vesile sayar. Türk sahnesinin yerli hayatla temasının koptuğundan bahsederek, bizim davalarımızı ortaya koyan eserler bulunmadığını, bu toplumun hiçbir sorunun sahneye çıkmadığını, oyunların bizim hayatımızı aksettirmediğini ileri sürer. Asıl bu konuların sebeplerini düşünmemiz gerektiğini belirtir. Necip Fazıl Kısakürek, rejisörün eser seçimini onaylamakla birlikte Hamlet rolünün içinin doldurulmasından yanadır. Bu seferki Hamlet'in oynanışını zayıf bulduğunu söyler. Ezine'nin mahkemeye başvurması üzerine yargılamadı. süreci başla Başta Muhsin Ertuğrul, Celalettin Ezine ve Peyami Safa olmak üzere birçok isim mahkemelik oldu. Mahkeme heyeti, yazıların hakaret içeriği taşıyıp taşımadığını belirlemek için bilirkişilere ihtiyaç duydu. Bilirkişilerin yazdıkları raporda hakaretin var olduğunu bildirilse de bu bildiri Tasvir-i Efkâr gazetesinde eleştirildi. Yargılama süreci basın tarafından dikkatle takip edildi. Bu olay, basın tarafından 'Hamlet tartışması' olarak ele aldı. Böyle bir tartışma üst düzey yetkililerin harekete geçmesi yönünde de etkili oldu. Hamlet davaları, İstanbul'da görüldü. Sadece Peyami Safa, bir davadaki kararla ilgili itirazını, İzmit'teki ağır ceza mahkemesine yaptı. Temyize kadar uzanan bu yargılama; değişik safhalardan geçip yaklaşık dokuz ay sürdü. Mahkeme heyeti yargılamayı kısa sürede neticelendirmek istese de davaların giderek çeşitlilik kazanması ve artması konunun uzamasına yol açtı. Mahkeme, belli bir aşamayı müteakip davaları birleştirmek zorunda kaldı. Giderek büyüyen ve genişleyen dava konusu, belli bir süreçten geçtikten sonra bir sonuca bağlanmıştır. Hamlet davalarının sonucunda varılan kararlar, ilgililere tebliğ edildi. Necip Fâzıl'ın Babıâli adlı hatıratında anlattığına göre, Peyami Safa, davayı Muhsin Ertuğrul'un intihal ederken dikkat etmediği bir mürettip hatasını göstererek kazanır. Abdullah Cevdet'in tercümesinde 'tecrübe destgâhları' diye bir tabir geçer. Aslında bu 'bahriye destgâhları (tezgâhları)'dır; eski harflerde tecrübe ve bahriye kelimeleri iki nokta farkıyla aynı şekilde yazıldığı için mürettip hatası musahhihin gözünden kaçmış, ancak kitabın sonundaki doğru-yanlış cetvelinde düzeltilmiştir. Muhsin Ertuğrul, bu cetvele bile bakmaya lüzum hissetmeden eseri aynen aldığı için 'tecrübe destgâhları' yanlışını da tekrarlamıştır. Türk tiyatrosunda bir eser yüzünden çıkan ve sudaki dalgalar gibi giderek genişleyen bu denli büyük bir tartışma az görülmüştür. Tartışmaların mahkemelere taşınması, ünlü avukatların mahkemelerde savunma yapmaları, Muhsin Ertuğrul'un bir rejisör olarak kendisini savunması, eleştirilerin sadece Hamlet oyunuyla sınırlı kalmaması, bu rolü canlandıran oyuncuya kadar uzanması, kamuoyunun büyük ilgi ve merakına sebep oldu. Bu konunun aylarca basının ilk sayfalarında yer aldı. Karikatürlere konu olup oyun üzerinden hareketle, Şehir Tiyatrosu'nun Türk tiyatrosuna yeterince hizmet edip etmediğinin araştırılması ve ülkemizdeki tiyatro sorunun birçok yönünün irdelenmesine yol açması tartışmanın boyutlarının ne kadar büyüdüğünü gösterir.

Bir garip mahkeme "Hamlet tartışmaları"

TARTIŞMA NASIL BAŞLADI?