Asrın Sorusu: Garplılaşmanın neresindeyiz?

Mümtaz Turhan Kimdir? 🔸 Mümtaz Turhan, Osmanlı'nın son döneminde 1908 yılında Erzurum'da dünyaya geldi. Rus işgali sebebiyle sekiz yaşında ailesiyle Kayseri'ye göç etmek zorunda kaldı. İstanbul Üniversitesi Felsefe bölümüne girdikten sonra Almanya'da burslu olarak eğitim görmeye hak kazandı. Burada Berlin Üniversitesi ardından Frankfurt Üniversitesi'ni bitirdi ve 1935 yılında Türkiye'ye döndü. 🔸Almanya'da iken Gestalt psikolojisinin kurucusu Max Wertheimer'den ders alan Turhan bundan etkilenerek 'yüz ifadelerinin yorumlanmasına ilişkin deneysel çalışmasıyla' 1939'da doçentliğe yükseldi. 🔸 Avrupa'daki deneyimleri ve ulaştığı eserlerle beraber sosyal antropoloji ilminin ehemmiyetinin farkınan varan Turhan, yaz aylarında Erzurum'un köyleri arasında gezdi. Lale Devri'nden Meşrutiyet'in sonuna kadar değişimlerin halk üzerindeki etkilerini 'kültür değişimleri' adını vererek terimleştirdi. Bu çalışması 1944-1948 yıllarında Cambridge Üniversitesi'nde 'Kültür Değişimleri: Sosyal Psikoloji Bakımından Bir Tetkit' kitabını tamamlamış ve ses getirmiştir. 🔸 Mümtaz Turhan, 1923'te Cumhuriyet ilan edildiğinde henüz on beş yaşındaydı. Kurtuluş Savaşı'na yaşının küçüklüğü nedeniyle katılamasa da bu zorlu sürece tanık oldu. Bundan dolayı da işgal sürecinin ve milletin topkeyun var olma mücadesinin farkındaydı. 🔸 O dönem aşağılık duygusu hakim olmuş, kurtuluş Batı'da aranmıştır. Mümtaz Turhan, gerek ilmi bilgisinden gerek de uzun süre Batı'da çalışma ve gözlemleri neticesinde bu düşüncenin hayal ürünü olduğunu, gelişmenin doğru politikalarla kendi kültürümüzde yattığını belirtmiştir. 'Garplılaşmanın Neresindeyiz' eseri de bu düşüncenin ürünüdür. Şerif Mardin'in sosyal bilimlere katkıları Asrın Sorusu: Garplılaşmanın Neresindeyiz? 🔸 Mümtaz Turhan'ın 1950'li yıllarda kaleme aldığı 'Garplılaşmanın Neresindeyiz' adlı kitabının önsözünde, Türkiye'de bazı aydınlarda şahit olduğu aşağılık kompleksiyle beraber kemikleşmiş Batı hayranlığına karşı ve halkın kendine olan inancını kaybetmesindeki derin hüznü ortadan kaldırmayı amaç edindiğini belirtir. 🔸Turhan, eseri yazarken ilk bölümde dava meselesine yer verir. Sonraki kısımlarda da bu dava çerçevesinde tarihi, psikolojik ve içtimai analizlerin yer aldığı görülür. 🔸 Yazar, Osmanlı'nın son dönemi ve Cumhuriyet'in ilk yıllarında birçok değişime tanıklık eder. Büyük bir savaştan çıkmış, yaralarını yeni saran ülkenin ilerleyebilmesi için dünyadaki gelişmeleri takip etmesi şarttır. Tam da bu noktada Turhan, dava meselesine dair tarihi, psikolojik ve içtimai analizler yapar. 🔸 Kitaba adını veren bölümde Garplılaşmanın manası ve bu hususta insan unsurunun ehemmiyetine dair görüşleri yer alır. Turhan'a göre Garplılaşma sorununa hem aydınların yaklaşımı hem de eğitim can suyu olacaktır. 🔸 Garplılaşma hareketinde bazı yazarlarda yoğun bir şekilde aşağılık kompleksi görülür. Öyle ki Türklerin göçebe bir toplumdan gelmesi hasebiyle medenileşmenin imkansız olduğu, Batı'daki gelişmelerin en az 200 yıl geride kalınacağını savunacak kadar akıl tutulması yaşamışlardır. Endülüs'ün İncisi: İbn Hazm 🔸 Diğer kesim yazarlar ise Garplılaşmak için Hristiyan medeniyetinin benimsenmesini önerir. Bunun için eski Yunan ve Latin kaynaklarına inilmesi gerektiğini savunur. 🔸 Garplılaşma hakkındaki bu fikir kargaşasını Mümtaz Turhan şu görüşüyle çürütmüştür: 'Ne göçebe toplumdan olmamız ne de Müslüman bir millet olmamız bizim gelişmemize engel olmamıştır. Tarihe bakarsak Türkler atı evcilleştirme ile çok farklı yerlere akınlar yapmış, birçok farklı millet ve topluluklarla erkenden tanışmış, ilişkiler kurmuştur.' 🔸Tarihte birçok büyük devletin kurucusu Türkler olmuştur. Osmanlı gibi büyük bir imparatorluğun ömrünü meşhur alim İbn Haldun dahi en fazla 120 yıl, 3 nesil olarak kayda almışken Osmanlı bunu çoktan aşmıştır. 🔸 İmparatorluğun 6 asır varlığını sürdürmesi ilk Türk beyliklerinden, Selçuklulardan gelen bir kültürel hafıza aktarımı sayesinde olmuştur. 🔸 Bu hafıza aktarımında İslam'ın çokça tesiri olmuştur. İslam, dünyanın en yüksek medeniyetlerini inşa etmiştir. Bunun izleri de Bağdat'ta, Semerkant'ta, Buhara'da, Endülüs'te ve İstanbul'da halen görülür. Ayrıca Turhan, bazı yazarların iddia ettiği gibi din gelişmeye engel ise Japonya ve İskandinav ülkelerini nasıl açıklamak gerektiğini sorar. 🔸 Kısaca gerek tarih gerek sosyaloji delillerle sunar ki bir kültürü bırakıp diğerine iltisak olmak gelişmeyi getirmez; mühim olan taklitçilikten sıyrılıp iki kültürü terkip edebilmektir. Bunu yaparken de kendi kültür kodlarını tahrip etmemektir. 🔸 Turhan'a göre Osmanlı'nın duraklamasının asıl sebebi, değişen bürokrasi ile halk arasında derin uçurum peydah olması bu sebeple de kültür ve medeniyet faaliyetlerinin tabana yayılamamasıdır. Bir diğer nedeni ise kritik jeopolitik ve jeostratejik coğrafyada Osmanlı'nın İslam camiası içinde medeniyeti idame ettirecek tek devlet olması, Arapların bu konuda uzak kalmaları, İranlıların ise Türklerle mezhep ihtilafı olmasıdır. 🔸 Oysa Avrupa'ya bakıldığında medeniyeti ikame ve inkişaf hususunda peşi sıra hareket etmiş ve farklı zamanlarda olsa dahi fikirler birbirini takip etmiştir. Örneğin Almanya'da fikir hayatı duraksadığında veya bitmeye yakınken İtalya'da ya da Fransa'da çıkan bir gelişme bu fikri gelişmeyi devam ettirmiştir. Mümtaz Turhan'a göre Garplılaşma 🔸 Batı'da ilmi araştırmalar için belirli bütçeler ayrılır. Öyleyse bizim de ilim ve teknik sahalarında tecrübemizi arttırmak, birinci derecede aydınlar yetiştirmemiz için yatırım yapmak zorundayız. Bu da eğitimden geçmektedir. Ancak, yazarın 'Kültür Değişmeleri' eserinde değindiği gibi ilmi gelişmelerin çoğalması, okuma-yazma sayısının arttırılmasıyla değil, sağlam ilim kadrolarının yetiştirilmesiyle gerçekleşir. 'Son iki asır zarfında ortaya çıkan bu büyük teknoloji, sanayi, icat ve buluşların ardında muhakkak bir zihniyet olduğu barizdir; işte bu ilim zihniyetidir.' 🔸 Mümtaz Turhan, 'Hakikatte milletlerarası büyük bir şöhreti olan bir sosyal antropoloji alimi, iptidai kavimlerin okuma yazması bahis mevzusu olurken bu noktayı şöyle değerlendiriyor: İptidai bir kavmi medenileştirmek gayesiyle sadece okuma yazma öğretirseniz, okuma yazma bilen bir iptidai kavim elde etmiş olursunuz. Bu itibarla milletler arasında kültür ve medeniyet farklarını doğuran onların halk tabakaları değil münevver zümreleridir… Binaenaleyh Türkiye'nin geri kalmasının sebebi halkının cehaleti değil münevverlerinin gerek keyfiyet gerek kemiyet bakımından kifayetsiz oluşudur.' sözleriyle münevverler mi yoksa halk mı cahil konusuna açıklık getirir. Umberto Eco'nun kitaplar üzerine düşünceleri 🔸 Kitabın dikkat çeken başka kısmı ise 'İnsan Unsurunun Ehemmiyetine Dair Müşahhas Birkaç Misal' bölümüdür. Anadolu'da gözlem ve tetkik yapan yabancı araştırmacı ve mühendislerin bu coğrafyayı nasıl kalkındırabileceğine dair misallerinde denizlerimizdeki balık çeşitliliği sayesinde balıkçılıkta zirveye çıkacağımız, doğru tarım ile Kaliforniya'ya rakip olacağımız, yeraltı madenlerimizin kullanıyla enerji bankası olacağımız ve bu alanların sadece birinde bile başarı sağlandığında nasıl servet kaynağı olacağımız dile getirilmiştir. 🔸 Bizi bizle yüzleştiren Mümtaz Turhan, böyle bir servete sahipken o dönemde neden sayılı fakir ülkelerden olduğumuzu sorar. Bunun cevabını 'Hakikatte bir memleketin inkişafına mani olma bakımından fena idareden daha mühim bir sebep düşünülemez.' diyerek verir. 🔸Bu tespite bakıldığında Beyaz Zambaklar Ülkesi'ndeki şu vecizi hatırlanır: 'Halk nasılsa onu yönetenler de öyledir. Bu yüzden de her halkın hak ettiği iktidarlara ve yöneticilere sahip olduğu eskiden beri söylenegelir.' 🔸 Kitabın son kısmında köyler, mevzubahistir. Bunca gelişim fikrine karşın nüfusun büyük çoğunluğunun yaşadığı köylerin göz ardı edilmemesi, bu yerleşim alanlarının cazibe merkezi haline getirilmesi, kültür, sanat, eğitim gibi her alana yönelik yapım çalışmaları gerektiğini dile getirmiştir. 🔸 Mümtaz Turhan, eserinde din eğitimi için ilahiyat liselerinin açılmasını, fen ilimlerinin yanında dini eğitimlerin de verilmesini ve hoca-öğretmen ikilisindeki çatışmayı da önlemek gerektiğini anlatır. Bunların yanında köylerin kültür aktarımındaki ehemmiyetini vurgulayarak kitabına son verir. Derin bir entelektüel: Hilmi Ziya Ülken