Abdülhak Hamit Tarhan'ın yoksulluk mücadelesi

Mehmet Rauf, parasızlık yüzünden sıkıntılara duçar olan yazarların sefalet içinde öldüğünü yazdı: 'Süleyman Nazif bir iki sene evvel kara kışta, evinde sobasını yakamadığı için hasta yatağında yorganına sarılı olduğu hâlde ölmedi mi? (…)Yalnız bu (…) misal memleket edebiyatçılarının sürdüğü feci hayata beliğ birer ispat değil midir? Edebiyat ha… Bu, bilhassa son senelerde bütün bir sefalet olmuştur.' Peyami Safa da bir yazısında sanatkârın çektiği sıkıntılar için şunları yazmıştır: 'Aç sanatkârlar tarihte büyük bir kâfiledirler. Sıska vücutlarının kemikten gölgelerini saltanat arabalarının ve otomobillerin tekerlekleri altında kalmaktan kurtararak, eski devirlerden zamanımıza kadar sürüyüp getiren bu hazin kafile kimlerdir? Onları nesilden nesile taşıyan ve yanı başımıza kadar getiren hangi mefkûredir?' Hatta öyle ki ona göre açlıktan ölen sanatkâr bile vardır: 'Geçenlerde bir Fransız şairi, Tancre De Martel, açlıktan öldü: Başının ucunda bir mum, boş bir ilâç şişesi, perdeler inik ve yanı başında hiç kimse, bir su vereni bile olmadan öldü. Öldükten sonra da onun gözlerini kapayan ve ağzını bağlayan olmamış. Cenazesinde hazır bulunanlar da birkaç şairden ibaret. O, gençlik şiirlerinden birinde bu akıbeti duymuş ve bir mısraında demiş ki: 'Benim cenazemi altı şair kaldıracaktır.' 2 Ocak 1852'de Bebek'te bir konakta doğan Abdülhak Hamit hayatta iken, 'Dahi-i Azam, Şair-i Azam' gibi farklı sıfatlarla anıldı. Bu sıfatlar onun şair kimliğinin yanında dehasına da atfedilmişti. Kendisi bu sıfatlara ait bir soruya şu cevabı vermişti: 'Dehanıza karşı ilk umumî takdir hisleri başladığı zaman neler hissettiniz?' (…) 'Aman efendim!' dedi, 'Benim dâhiliğim falan yoktur. Bu sözleri çıkaran Süleyman Nazif'tir.' Dönemin birçok yazarı onun dehasının takipçisi olmuş, dehasını takdir etmiş, sesindeki dehaya hayranlığını ifade etmişti. Onun dehasını bilimsel verilerle ispatlamak gayesi güden Dr. Şevket Aziz Kansu da 'Hamit'in Antropolojik Tetkiki' başlıklı yazısında, bütün medenî dünyada büyük adamların manevî şahsiyetleri ile birlikte uzvî şahsiyetlerinin de tespit ve tetkik olunduğunu belirtmiştir. Her daim göz önünde olan ve kendisine büyük imkânlar sunulan Hamit, ömrü boyunca parasızlığı neredeyse bir kader olarak yaşadı. Maddi imkânları yerinde olan bir ailenin borç içindeki parasız hayatı neredeyse çocuklarına miras kalmış bir hâl olmuştu. Hamit'in babası Hayrullah Efendi'nin İran'ın İstanbul Büyükelçisi Hüseyin Han'a olan borcu devlet tarafından ödenmişti. Tıpkı oğlu gibi müsrifçe bir hayat yaşayan Hayrullah Efendi için Ahmet Hamdi Tanpınar şunları yazmıştır: '(…) Tam Aziz devri mirasyedisi, müsrif, yaşamayı seven, sofra lezzetlerine düşkün babası Hayrullah Efendi vardı. Bir altın yağmuru içinde imparatorluğun kendisini tasfiyeye hazırladığı bu senelerde Abdülhak Molla ailesinin elde kalan servetini daha evvelden tasfiye eden Hayrullah Efendi, Hamit'in 'Hatırat'ının en canlı çehrelerinden biridir.' Abdülhak Hamit, 'Para mabud ve bankalar mabed' mısrasıyla Batı'nın maddiyat anlayışını eleştirse de kendine göre paranın hayattaki karşılığını yazdı. Paraya bu anlamı yükleyen Abdülhak Hamit, ömrü boyunca çektiği para sıkıntısını yurtdışında daha çok hissetti. Viyana'da iken yazdığı parasızlığını, sefaletini anlatan 'Şâir-i Âzam' şiirinde hem kendini alaya almış, hem de yaşadığı yoksulluğu anlatmıştı. Mevki Viyana, Hamit, bu şiiri yazma hikâyesini kendisi ile yapılan mülakatta şöyle anlatır: Abdülhak Hamit'in sefahate ve eğlenceye düşkünlüğünü anlatan Yakup Kadri 'Şair-i Azam' şiiri ve onun yaşadığı parasızlığı şöyle tasvir etmiştir: 'Acaba, yine eskisi gibi gece âlemlerine devam ediyor muydu? Hiç sanmıyorum. Şair-i Azam'ın buna bedenî gücü yetse bile, mali gücü asla elveremezdi. Çektiği geçim sıkıntısı hepimizce malûm olan acı bir gerçekti. Zaten, kendisi de bunu saklamıyordu. Viyana'da rengi atmış bir pardösü ve altı aşınmış kunduralarla dolaşışını tasvir eden bir şiir ile nasıl bir yoksuzluk içine düştüğünü âleme ilân etmiş İstanbul Hükümeti memlekete dönebilmesi için ona ancak bir yol parası gönderebilmiş; bu kadarcık bir yardım da bazı demagogların söylentilerine yol açmıştı. Abdülhak Hamit'in o söylentilere verdiği cevap - ki, bir gazetede yayınlanmıştı - hâlâ hatırımdadır. Bu cevabında Şair-i Azam aşağı yukarı şöyle diyordu: 'Benim kalemim harc-ı âlemdir. Devletten olsun, milletten olsun, gördüğüm yardımların hesabını kimseye vermeğe mecbur değilim'. Sanırım ki Hamit Beyin siyasi polemiklere karışışının ilki ve sonu da bu olmuştur.' Sıkıntılı günlerin ifadesi olan bu şiir, edebiyat ve siyasette tesir icra etmiş kendisini kısmen de rahatlatacak olan maddi yardımları sağlamıştır. Abdülhak Hamit, 1881 yılında yazdığı bir mektubunda, 'Moskoflar içinde parasız kaldım.' diye sızlanır. 26 Ocak 1889 tarihli mektubunda 'Hâlâ bir para aylık zuhur etmedi. Bu para sıkıntısına ne vakit nihayet verilecek bilmem.' diye parasızlıktan yakınmıştır. 17 Ağustos 1894 tarihli mektubunda da maaş alamamaktan şöyle şikâyet eder: 'Bugün ağustosun beşinci günüdür. Henüz haziran maaşını vermediler.' Hamit vaktinde ödenmeyen maaşlardan dolayı Londra'da da para sıkıntısı çekmiş; ağabeyi Nasuhi Bey'e yazdığı mektuplarda parasızlıktan sürekli şikâyet etmişti. Kaderin garip tecellisi olsa gerek Nasuhi Bey de parasızlıktan her daim şikâyet etti. Bohem hayatını neredeyse bir hayat tarzı hâline getiren Abdülhak Hamit'in bu günlerine ait bir anıyı Esat Cemal şu cümlelerle nakleder: 'Nihayet şafak sökmeye başladı. Gitmek zamanı geldi; gitmek zamanıyla beraber bizim hesap da geldi; yediğimiz tatlı yemeklerden sonra tuzlu bir hesap! Abdülhak Hamit hesap pusulasını bana uzattı: –Mevlana, hele şu hesabı sen gör, dedi. Hamit'i pençelerinden güç kurtarıp otele götürdüm.' Alışkanlıklarından bir türlü vazgeçmeyen Hamit, Osmanlı'da da Cumhuriyet'te de yardım taleplerinden hiç geri durmadı. Bu taleplerden birini de 20 Mayıs 1914'te dönemin bir politikacısına yazdığı şu mektubu ile yaptı: '...Siz bu devlet ve milleti müthiş bir illetten kurtardınız. Tanıyan, tanımayan, büyük, küçük herkes başarılarınıza hayrandır... Eğer toplumumuzca bu şairin vücudu lüzumsuz değilse, dehanızla ve kurtarıcılığınızla, Abdülhak Hamit'i de kurtarmak isteyeceğinizden eminim. ...Senato'ya tayin edildim. Fakat aldığım aylıkla hem hayatımı devam ettirmek, hem de borçlarımı ödememin mümkün olamayacağım görüyorum. Yani borcumu verecek olsam karnımı doyuramayacağım, karnımı doyuracak olsam da borçlarımı ödeyemeyeceğim. Kısacası, berbad bir hâldeyim... Dolayısıyla ya bir sefarete gönderilmeyi veya bir diğer göreve getirilmeyi yahut diğer kuruluşlardan birine tayin edilmeyi, bunlar da olmazsa aydan aya ödenmek üzere dört-beş yüz lira borçlanmam yoluyla olsun imdadıma yetişmenizi istirham ediyorum...' Adını alacak kadar ona yakın olan Abdülhak Şinasi de Hamit'in parasızlık serüvenini şu cümlelerle anlattı: 'Umumî Harb sırasında Abdülhak Hâmid'e milletçe bir bina verilmesini temenni etmiş, fakat gerek bu bina, gerek bütçe imkânları bulunamamıştı. Sonraları, Abdülhak Hâmid, bir hayli zamandan beri maaşsız ve tamamen yersiz kalmıştı. Mecid Efendi'nin vaktiyle tatbik etmek istediği fikrin yerinde olduğu sâbit oluyordu. Âyanlık ilga edilmiş ve Abdülhak Hâmid maaşsız ve yersiz kalmıştı. Viyana'da bulunuyordu. Mecid Efendi Halife intihab [seçim] olununca şâire İstanbul'a dönmesini ve kendisine Halife Başkâtipliğini teklif etmiş, Abdülhak Hâmid de bunu minnetkârlıkla kabul ile İstanbul'a gelmiş, ancak bu vazifeye hükûmet tarafından bir başkası tayin edilmişti.' Abdülhak Hamit Bey'in çektiği sıkıntılar gazete sütunlarına da yansıdı. Tanin gazetesinde Lübnan'dan gelen bir mektuptan hareketle onun sıkıntıları hakkında şu bilgiler verildi: 'Abdülhak Hamit Bey'in maruz olduğu ihmalkârâne muameleden şân-ı bülendine layık olanı şöyle dursun hatta kanunen müstahak olduğu bir maaşın tahsisinde gösterilen teşebbüsten birkaç defa bu sütunlarda şikâyet etmiştik. (…) Üstad Viyana'da pantolonun rengi solduğundan bahsederken senin Beyrut havalisindeki pahalılıktan şikâyet etmen o kadar manasız ki Türk milleti ilk ve son dahi-i azamını maaşından mahrum kılmak suretiyle duçar-ı sefalet etmek gibi tarihin katiyen affetmeyeceği bir kadirşinaslıkta bulunursa senin Lübnan'da az çok maaşla sefil olmanda ne beis var?' Bu yazıdan sonra Abdülhak Hamit'i üstat kabul edenler meclise bir telgrafla yardım için başvurmuştur. İstanbul'dan Ankara'ya 23 Nisan tarihinde 21 imza ile çekilen telgraf, 'Şairi Azam İçin Telgrafla Büyük Millet Meclisi Reisine Bir Müracaat' başlıklı yazıda şu cümlelerle nakledilmiştir: 'Büyük Millet Meclisi Reisi Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine, Milletin velinimet-i irfanı Abdülhak Hamit Bey'e hâlâ maaş tahsis olunmadığını ve müşarunileyhin şedid bir ihtiyaç içinde bulunduğunu görerek dilhun oluyoruz. Hayatında bile namına heykeller rekz edilmesi şanına layık vatanî bir kadirşinaslık eseri addedebilmek lazım gelen bu şark dahisinin hâl-i zarurette bulunmasından daha elim bir manzara-yı vatan olamaz. Bu telgraf namemizle bilumum bütün Türk milletinin efkâr ve hissiyatına tercüman olduğumuzu kaviyyen zannediyoruz. Hamit Bey'e alelusul tahsis olunacak tekaüd maaşından maada hidemat-ı vataniye tertibinden ayrıca bir maaşın acilen tahsisi suretiyle refahının temin edilmesine himmet-i celile-i münciyanemizden ıydî milli şerefine istirham ve arz-ı tebrikat eyleriz Paşa hazretleri. İmzalar: Besim Ömer, Halit Ziya, Köprülüzade Fuat, İsmail Hakkı, Ali Ekrem, Necmettin Sadık, Ahmet Emin, Halil Nihat, Ercüment Ekrem, Hammamizade İhsan, Yaşar Şadi, Falih Rıfkı, Fazıl Ahmet, İbrahim Alaaddin, Orhan Seyfi, Hakkı Tarık, Reşat Nuri, Hakkı Süha, Yusuf Ziya, Abdulbaki Fevzi, Osman Cemal.' Bu telgrafın tesiri mi bilinmez ama telgraftan sonra Abdülhak Hamit Bey'e maaş bağlandı. Maaş bağlanmasına dair haber ise şöyleydi: 'Şair-i Azam'a kaydı hayat ile şehrî yüz lira tahsis eden Büyük Millet Meclisi edebiyatımızın ve tarihimizin şükran-ı mühalledine [sonsuz şükran] bir daha ihraz-ı istihkak etmiştir. Sivas mebusu muhteremi mehib-i azizim Rasim Bey müzakere esnasında ka'r-ı kalbinden kopup gelen 'azdır az' nidasıyla yalnız kendi nefsinin değil bütün milletin hatta beşeriyetin hissiyat ve heyecanını ilan etti. Millet Meclisi milletin istediğini verdi. Şimdi de Allah'tan bir talep ve niyazımız vardır ki o da Abdülhak Hamit'in bu maaşından pek uzun seneler istifadeye muvaffak olmasıdır. Milletin bir arzusu daha kaldı ki bunu da edip-i fezailperver Mehmet Ali Tevfik Beyefendi birkaç gün evvel pek muhik zatına has belagatla izhar etmiştir. Evet. Şairi Azam'ın yarım asırlık refik-i cihadı edeb-i azam Sezai Bey, sehhar kalemiyle...' anlatmıştır. (Türk Edebiyatı dergisi)

AKADEMİK

İLAHİYAT

Kur'an

TARİH

EDEBİYAT

SİNEMA

MÜZİK

EĞİTİM

FELSEFE

SOSYOLOJİ

PSİKOLOJİ

GALERİ

LİSTELER

FİKRİYAT TV

ESMA-İ HÜSNA

İSLAM

MÜZİK

FİKRİYAT AKADEMİ

Abdülhak Hamit Tarhan'ın yoksulluk mücadelesi

MEHMET RAUF VE YOKSUL EDEBİYATÇILAR