Tarihçilerin Kutbu Halil İnalcık

1916'da İstanbul'da doğan Halil İnalcık, yükseköğrenimine 1935'te Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi'nde (AÜDTCF) başladı. 1940'ta mezun olan İnalcık, Timur üzerinde hazırladığı bir seminerle Fuad Köprülü'nün dikkatini çekti, onun takdir ve tavsiyesiyle, AÜDTCF Yeni Çağ Kürsüsü'ne ilmî yardımcı tayin edildi. 1942'de Türkiye'de sosyoekonomik tarih yazıcılığının ilk örneklerinden biri olan Tanzimat ve Bulgar Meselesi adlı teziyle doktor unvanını aldı. Aynı yıl, AÜDTCF Yeni Çağ Kürsüsü'ne asistan olarak atanan İnalcık, 1943'te Viyana'dan 'Büyük Ricat'e Osmanlı İmparatorluğu ve Kırım Hanlığı unvanlı teziyle doçentliğe atandı. 1945'te AÜDTCF Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü'nden Şevkiye Işıl hanımla evlendi. Araştırma sahasını doktora tezinden itibaren Osmanlı İmparatorluğu'nun sosyal ve ekonomik meselelerine yoğunlaştıran, İstanbul'da Osmanlı arşivlerinde ve Bursa şer'iyye sicilleri üzerinde araştırmalar yapan İnalcık, 1947'de Türk Tarih Kurumu üyeliğine seçildi. 1952'de, Viyana Bozgun Yıllarında Osmanlı-Kırım Hanlığı İşbirliği teziyle profesörlük pâyesi alan İnalcık, yaptığı çalışmalarla 1950'lerden itibaren, başta Amerika olmak üzere adını tüm dünyaya duyurmaya başladı. 1972'de, 30 yıl çalıştığı AÜDTCF'den emekli olmasının ardından, Chicago Üniversitesi'nin imtiyazlı profesör davetini kabul eden Halil İnalcık, Tarih Bölümü'nde profesör olarak çalışmaya başladı. 1973'te İngiltere'de yayınladığı Osmanlı İmparatorluğu: Klasik Çağ 1300-1600 adlı eseri, yedi Balkan diline ve Arapça'ya tercüme edildi. Ardından dünyanın birçok yerinde ilgi çeken seminer ve dersleriyle uluslararası alanda tanınan bir profesör haline geldi. Cambridge Uluslararası Biyografi Merkezi tarafından dünyada sosyal bilimler alanında sayılı 2 bin bilim insanı arasında gösterilen Halil İnalcık, Türk, Amerikan, İngiliz, Sırp ve Arnavutluk akademilerine üye seçildi. Osmanlı tarihini en doğru şekilde incelemeye tüm ömrünü adayan Prof. Dr. Halil İnalcık, tarihçiliğin belgesiz olmayacağını ısrarla vurgulayarak, 1980'li yılların ortalarında dönemin başbakanı merhum Turgut Özal'ı ikna ederek, Osmanlı arşivinin tasnifini hızlandırdı ve Osmanlı tarihçiliğinin önünü açtı. 1986'da yaklaşık 15 yıldan beri çalışmakta olduğu Chicago Üniversitesi'nden emekli oldu. Aynı yıl, Boğaziçi Üniversitesi Prof. İnalcık'a fahri doktora verdi. 1990–92 arasında Harvard ve Princeton üniversitelerinde misafir profesör olarak dersler veren İnalcık, 1991'de Türk tarih ve kültürüne yaptığı katkılardan dolayı Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı tarafından Yüksek Hizmet Madalya ve Diplomasına layık görüldü. Halil İnalcık, 1992'de Bilkent Üniversitesi lisansüstü Tarih Bölümü'nü kurmak üzere davet edildi. Aynı yıl Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu'na üye, Türkiye Bilimler Akademisi'ne (TÜBA) şeref üyesi seçildi. 1994'te, İngilizce olarak yayınladığı Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300–1600 isimli 2001'de Türkçeye çevrilen eseri, Osmanlı sosyal ve ekonomik tarihinin temel referans kitabı olarak dünya üniversitelerinde okutulmaya başlandı; Yunanca ve Arapçaya tercüme edildi. Uluslararası bir şöhrete sahip olan İnalcık'ın biyografisi Tarihçiler Ansiklopedisi ve Tarihsel Yazılar ve Thomas Naff'ın çıkardığı Ortadoğu adlı eserlerde yer aldı. İnalcık, 1998'de 9. Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel'in elinden İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Ödülü'nü aldı. Kültür Bakanlığı'nın Osmanlı uygarlığı üzerinde bir eser hazırlamak üzere tertip ettiği komisyonun (Kültür Bakanlığı 700. Yıldönümü Yayın Komisyonu) başına getirildi. İnalcık'ın editörlüğünü yaptığı Osmanlı Uygarlığı adlı eseri, Dünya Kitap Fuarı'nda birincilik ödülüne layık görüldü. Prof. S. Faroqhi ile birlikte E. J. Brill'in Osmanlı İmparatorluğu ve Mirası serisinin editörlüğünü üstlendi. 2005 yılına kadar yayınlanan 38 ciltlik Osmanlı tarihi serisi, Osmanlı'yı Batı dünyasına tanıtan belli başlı eserler arasında yer aldı. Hayatı boyunca 25 kitap ve 310'dan fazla makale yazan Halil İnalcık, Osmanlı siyasi tarihi, iktisadi tarihi, edebi tarihi, Balkan tarihi, Kırım tarihi, teşkilat tarihi, tekstil tarihi, Fatih dönemi, Kanunî dönemi, Osmanlı sosyal tarihi, Osmanlı hukuk tarihi, Osmanlı diplomasisi, Osmanlı tarih yazıcılığı, Osmanlı ticaret ve vergi tarihi, İstanbul tarihi, Bursa tarihi, Tanzimat dönemi, Osmanlı'nın Avrupa'ya etkisi gibi birçok alanda eser yazdı. Sosyal bilimler açısından dünyada ilim âlemine yön veren İnalcık, 1986'da 70 yaşındayken bir dergiye verdiği röportajda 'Allah'tan yarım eserlerini bitirmek için 10 yıl daha yaşamak istediğini' söylemişti. İnalcık, 1941'de yazdığı ilk makalesinin ardından ömrünün son anına kadar 65 yıl boyunca araştırmayı ve yazmayı bırakmadı. Osmanlı tarihçileri tarafından 'Şeyhü'l Müverrihin' ve 'Tarihçilerin Kutbu' olarak isimlendirildi. Halil İnalcık, 25 Temmuz 2016'da çoklu organ yetmezliği nedeniyle tedavi gördüğü Ankara'daki Güven Hastanesi'nde saat 19.10'da hayatını kaybetti. İstanbul'da, Osmanlı İmparatorluğu döneminde protokol mezarlığı olan Fatih Camii haziresinde, uzun araştırmalar sonucu hayatını aydınlattığı Fatih Sultan Mehmet'in yanına defnedildi. 'Tarihçilerin kutbu' olarak anılan Osmanlı tarihçisi Prof. Dr. Halil İnalcık'ın mezarı geçtiğimiz günlerde tamamlandı. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın talimatıyla mermerden ve geleneksel tarzda 'ulema kabri' inşa edildi. Kabrin mezartaşı kitâbesinde, Halil İnalcık için 'ebced hesabı' ile düşürülen ve son mısrası İnalcık'ın vefat tarihi olan hicrî 1437'yi veren tarih manzumesi, şöyle: 'Kutb-ı aktâb-ı müverrîhîn idi / Cümle âsârı buna muhkem delîl // Rıhletiyle artık öksüzdür ilim / Böyle emretti bunu nazm-ı celîl // Şimdi mutlak Fatih'in bağrındadır / Fethi ondan dinliyorken biz melîl // Hüzn içinde söyledim tarih-i tâm / Kalbi yıkdı hicr göçdü Mîr Halîl-1437' Manzumenin günümüz Türkçesine çevrilmiş hali şu şekilde: 'O, tarihçilerin kutublarının kutbu, hepsinden yüksek mertebede idi ve yazdığı bütün eserler bunun böyle olduğunun delilidir. Vefatıyla ilim artık öksüz kalmıştır, herkesin günü geldiğinde öleceğinin bir emir olduğu da Kur'an'da zaten geçmektedir. Halil İnalcık, şimdi mutlaka Fatih Sultan Mehmed'in yanında, onun bağrındadır; İstanbul'un fethini bizzat ondan dinliyordur ama bizler burada üzgün ve boynu bükük haldeyiz. Böyle bir hüzün içerisinde tarih düşürdüm ve hicrî 1437'ye karşılık gelen 'Ayrılık kalbi yıktı, Halil Bey göçtü gitti' sözü vefatının tarihi oldu'. Osmanlı tarihine ilişkin gerçekleri ortaya çıkarmaktaki en büyük amacını şu sözlerle ifade etmişti: 'Ben atalarımın tarihini temize çıkarmak misyonu ile çıktım. Benim hayatım bir vasıtadır, büyük bir fikri gerçekleştirmek için bir vasıtadır. Hayatımı bu misyona hizmet etmek için ayarladım. İstanbul'un tarihini yazdım.' 'İstanbul'u bugün hala Batı, Yunan benimsemeye devam ediyor. Sizi uyarıyorum bir tarihçi olarak. Bütün bunlar oyundur. Batı hiçbir zaman vazgeçmedi. 'Ayasofya'nın kubbesi üzerinde Hıristiyanlığın yıldızı parlayacak!' Bunu kim söyledi? Papa olacak olan Bavyera Kardinali. Bir Bizantinistler kongresinde söylemiştir bu sözleri. Bunu söylediği zaman bütün o sözde bilim adamları, Rumlar ayağa kalktılar, dakikalarca alkışladılar. Münih'te oldu bu olay 1958'de. Ben bunu unutmuyorum. Dikkat edin, uyanık bulunmalıyız. Rusya bizi neden istila ediyordu. Çünkü Ortodoks Kilisesi İstanbul'dadır diyordu. Aynı anda bizim devletimizin dışında ekonomik bir makam yaratmak istiyorlar İstanbul'da. Bu büyük bir tehlikelidir. Ve açıkça bizi tehdit ediyor.' Osmanlı Devleti bir gazî devleti olarak doğmuş ve bu geleneği sürdürmüştür. Fâtih Sultan Mehmed, 1461'de Trabzon dağlarına yaya tırmanırken şöyle demiştir: 'Bu zahmetler Allah içindir. Elimizde İslâm kılıcı vardır. Eğer bu zahmeti ihtiyar etmesevüz, bize gazî demek lâyık olmazdı.'' Devlet kurmak, insan olmanın getirdiği bir zorunluluk ve insanlık tarihinin en temel ilerlemesi hatta bu ilerlemenin başlangıç noktasıdır. Müslümanlar için bir ülke bir kez Darülislam'ın parçası olmuşsa, orası daima İslam ülkesi sayılmaktadır ve buranın kaybının geçici bir kayıp olduğuna inanılmıştır. Modern ilme inanan Müslüman, bilgisiz bir Müslüman'dan yüz kere daha Müslüman'dır. Feodaliteyi mahveden top ateşidir ve bunda teknolojik bakımdan en büyük başarı Fatih Sultan Mehmed'e aittir. Anadolu Selçuklu sultanı, senede bir defa şer'i mahkemeye gider, kadı karşısında ayakta durur, davacı var ise Şeriata göre kadının verdiği hüküm yerine getirilirdi. Dünya tarihinin ve Türk tarihinin en büyük sorularından biri, Batı Anadolu'da ortaya çıkan bir Türkmen beyliğinin yarım yüzyıl içinde Tuna'dan Fırat'a kadar uzayan bir imparatorluk halinde gelişmesi sorusudur. Beyler arasında en değerli armağan attı. Atın göğsünü örten bir zırhı olmak gerektir. Zırh, karşıdan heybetli bir görünüş gösterir ve hayvanı kılıç ve ok darbesinden korur. Düşman alpı atından tanır. Uc bölgesinde Türkmenler arasında en atılgan, en enerjik akıncı-önderi Osman'dır. Osmanlılar bir yeri fethe girişmeden önce, üç kez teslim önerisinde bulunurlar, kabul edilirse amân verirler, şehirlere amânnâme veya ahdnâme ile güvenceler tanırlardı. Osmanlı Devleti'nin kamu hizmetleri fikrinden uzak olduğu, yalnız tebaayı istismar fikrine bağlandığı iddiası tamamiyle yanlıştır. Reâyanın refahı bir din vazifesi olarak benimsenmiştir. Fatih'in kendi vakfiyesinde şunlar yazılıdır: 'Hüner bir şehr bünyâd etmektir / Reâya kalbin âbâd etmektir.' Osmanlıların en önemli avantajlarından birisi de tarihi İpek Yolu'nun önemli kesişme noktalarından biri olan Güney Marmara bölgesinde kurulmuş olmalarıdır. Bizim insanımız hiç kompleks duymadan sadece ticaret yapmamış, kültür değiş tokuşuna da açık olmuş; beraber eğlenip sevmiş ve aile olmuştur. İspanyol hükümdarları tarafından sıkıştırılan Gırnata Müslüman Devleti'nin 1482'de elçi göndererek, II. Bayezid'den yardım istemesi, Osmanlıların İslam âleminin hakiki koruyucusu rolünü ortaya koyan olaylardan biridir. Türkler, tarihleri boyunca ileri medeniyetleri benimsemekte daima büyük esneklik göstermişlerdir. İslâm geleneğinde, bir İslâm hanedan kurucusunun bağımsız devlet başkanı, sultan sayılması için iki şart aranır: Camide Müslümanlar önünde hutbede adının sultan olarak anılması ve kendi adına gümüş sikke basılmış olması. 16. yüzyıl ikinci yarısında Osmanlılar, her şeyde en ileriye sahip oldukları düşüncesine vardılar. Artık değişmek değil, muhafaza etmek kaygısına düştüler. Kanunî Süleyman, 1526 seferinde ekilmiş tarlalara zarar verenlerin idamla cezalandırılacağını ilân etti ve suçluları böyle cezalandırdı. Avrupa'nın makine ürünü dokumalarının Türk ürünlerini pazarlardan sürüp çıkardığı 19. yüzyıla kadar, Anadolu, dünyanın önemli tekstil üretim merkezlerinden biriydi. Fatih Sultan Mehmet, Rum Ortodoks, Ermeni ve Yahudi toplulukların dinsel önderlerini resmen tanıyarak ve İstanbul'a yerleştirerek şehri evrensel bir metropol yapmaya çalışmıştır. Hocaların Hocası olarak anılan Halil İnalcık'ı rahmetle yad ediyor, yaşamını ve kendi dilinden tarih sohbetlerini sizlerle buluşturuyoruz. İzlemek için tıklayın.

Tarihçilerin Kutbu Halil İnalcık

HALİL İNALCIK KİMDİR?