İlk astronomi cetvelini düzenleyen Zerkali kimdir? Zerkali'nin bilime katkıları...

Zic: İslam bilimlerinde astronomi cetvellerine verilen ad. Batlamyus: Astronomi üzerinde önemli etkileri olan bilim adamı. Usturlap: Temel işlevi yıldızların konumunu belirlemek olan çok amaçlı astronomi aleti. İslam dininin tebliğinden sonra Peygamber Efendimizin teşvikleriyle, Müslümanlar arasında bilime oldukça önem verildi. Öyle ki Müslüman âlimler, dünya bilim tarihinde birçok ilke imza attı ve İslam medeniyetinde 'Altın Çağ' olarak adlandırılan bir dönem oluşmasını sağladı. Bütün dünyayı etkileyen Müslüman âlimler, bilime çok büyük katkılar sağladı. Batı'nın kendi icadı veya çalışmaları olarak aksettirdiği birçok yenilik aslında İslam medeniyetindeki çalışmaların ürünüydü. Dünya tarihine yön vermiş Müslüman bilim insanları Müslüman âlimlerin ilgilendikleri bilim dallarından biri de astronomiydi. İlk gözlemevlerini kuran Müslüman bilim adamları, gözlemlerin kesinliğini artırmak için de astronomi aletleri icat ettiler. Bu Müslüman âlimlerden biri de ilk kez usturlabı icat eden ve Ay'daki bir kratere adı verilen Zerkali'dir. İslam uygarlığındaki astronomi çalışmaları Endülüs'ün Tuleytula ilinde doğan Zerkali, öğrenimine küçük yaşlarda başladı. Din ve fen ilimlerine de hâkim olan Zerkali, zamanla astronomide önemli eserler verdi. İlmi çalışmalarının çoğunu, doğduğu şehir Tuleytula'da yaptı. İlerleyen yaşlarında Kurtuba'ya yerleşen Müslüman âlim, burada vefat etti. İsmi, İbrahim bin Yahya et-Tecibi en-Nekkaş olup, künyesi Ebu İshak'tır. Demir ustası olduğu için bu lakabı alan Zerkali, Batı bilimini etkileyerek burada Azarquiel, Arzachel, Azarchel, Arzakal ve Elzarka olarak tanındı. Batı'yı ilim ve irfanıyla etkisi altına alan İslam düşünürü Zerkâli, babasının atölyesinde zanaat öğrendi. Sanatkâr bir aileden gelmesinden dolayı, bu alanda gösterdiği maharetle Tuleytula kadısının hizmetine girdi. Kadı Sâid el-Endelüsî'nin hizmetindeyken astronomi aletleri icat ettiği için, bu alanda kendini geliştirmesi amacıyla Zerkali'ye çeşitli kitaplar sağlandı. Zerkâli, Tuleytula şehrinde büyük hayranlık uyandıran su saatlerini imal etti. Ay takvimini esas alan bu saat, Avrupa'da 17. yüzyılda yaygın olarak kullanılan saatlere öncülük etti. Müslüman astronomlar ilk dönemlerde Batlamyus'un 'yer merkezli evren modelini' esas alıp bu modeli geliştirmişlerdi. Fakat Zerkali, Batlamyus'un görüşlerinden farklı bir yol izledi. Batlamyus, güneş sisteminin yörünge noktasını sabit ve ta'dil merkezini de değişmez kabul etmişti. Fakat Zerkali, ilk defa Batlamyus kuramının aksine, dünyanın gerçek yörünge noktası hareketini ve güneşin tadil merkezinin asırlık değişikliğe bağlı olduğunu keşfederek kanuna bağladı. Güneşin yörünge noktasını 12 saniye kadar doğru bir yön, yani doğudan batıya doğru bir değişiklik vererek güneş için yeni bir teori ortaya atıp değişim merkezindeki düzensizliği de ortadan kaldırdı. İslam medeniyetinde Sâbit bin Kurrâ, Batlamyus görüşünü eleştirse de etkili bir çözüm sunamamıştı. Fakat Zerkali, günöte noktasının durağan olmadığını ve yılda 12 saniyelik bir açıyla batıdan doğuya doğru yer değiştirdiğini öne sürdü. Bu yer değişikliği ise Güneş'in yörünge merkezinin bir çember üzerinde dolanmasından kaynaklandığını söyledi. Batıdan doğuya doğru yılda 12.04 saniyelik bir değişim gösterdiğini buldu ki bu değer bugünkü ölçülere göre 11,8 saniyedir. Böylece Zerkali, Batlamyus astronomisine büyük bir darbe vurdu. Zerkali, Tuleytula Zîci adıyla bilinen ilk astronomi cetvelini hazırladı. Bu astronomik cetvel, bilim adamının güneş, gezegenler ve diğer yıldızların hareketlerini incelediği astronomik gözlemlerine dayanır. Batı dünyasını oldukça etkileyen bu cetvel, Avrupa'da uzun yıllar kullanıldı. Kendinden sonra hazırlanan astronomik cetvellere temel oluşturan zicde, sabit yıldızın kataloğu ile beraber meyil cetvellerine yer verildi. Zerkali'nin nazariyesi, Newton ile Halley tarafından bugünkü astronomiye uyacak şekilde geliştirildi. Zerkali çalışmalarında usturlab kullandı. Batı'da 'azafea' adıyla meşhur olan âlet, her yerin ufkunu temsil edecek surette ufuk dairesi hareketli yapıldı. Zerkali Safihası adıyla da ünlenen bu alet, çeşitli yöntemlerle ayın tutulma durumu resimlendiren daire şeklinde yassı bir levhadan ibarettir. Kitâb'ül Amel Bis-safiha ez-Zicîya adlı eseri, bu aletin özelliklerinden bahseder. Bir örneği Paris Kütüphanesi'nde mevcut olan Zerkali'nin bu âleti hakkında Mîrim Çelebi, Farsça bir eser yazdı. Endülüslü astronomlar dünyanın büyüklüğünü Yunanlılardan daha doğru hesapladı. Astronomi ile birlikte matematik çalışmaları da uygulamalı ve teorik olarak yürütüldü. Zerkali'nin icat ettiği bu alet, İbn Tibuga adlı astronomun icat ettiği 'şekkâzî' adıyla bilinen kadranın da temelini oluştur. İlk astronomi cetvelini düzenleyen Zerkali, kendinden sonra gelen pek çok bilim adamını etkiledi. Bu bilim adamlarından bazıları şunlardı: Muhammed b. İbrâhim b. Yahyâ es-Seyyid, İbnü'l-Kemmâd et-Tûnisî, Bitrûcî, İbnü'l-Hâim, İbn İshak, Ebü'l-Hasan Ali, İbnü'l-Bennâ el-Merrâküşî ve Abraham İbn Ezra. Tuleytula Zîci el-Kanûn Kitâbü'l-ʿAmel bi's-safîhati'z-Zerkaliyye el-müʿadde li-câmiʿi'l-âfâk Kitâbü't-Tedbîr Kitâbü'l-Medhal ilâ ʿilmi'n-nücûm

İlk astronomi cetvelini düzenleyen Zerkali kimdir? Zerkali'nin bilime katkıları...

HABER OKUMA KILAVUZU