Gezegenlerin döndüğünü dünyaya ilk kez tanıtan âlim: Ebu Cafer el-Hazin kimdir?

Ebu Cafer el- Hazin'in nisbesinden Horasan menşeli ve muhtemelen Merv yakınlarındaki Sâgan yöresinden olduğu anlaşılır. Ebu Cafer el- Hazin, Samani Emiri I. Mansûr b. Nûh zamanında Buhara'da bulundu ve bu hanedana Nîşâbur'da vezirlik yaptı. 12. yüzyılda yaşamış olan tarihçi İbnü'l-Esîr, Hâzin'in Büveyhî Emiri Rüknüddevle tarafından Samani Emiri Nûh b. Nasr'ın kumandanlarından Ebû Ali Ahmed b. Muhtâc ile barış görüşmelerinde bulunmak üzere elçi olarak görevlendirdiğini bildirir. Hazin'in Emirle olan bu yakınlığı sayesinde Rey'deki Büveyhî Veziri Ebü'l-Fazl İbnü'l-Amîd'in himayesine girdi ve ondan sonraki hayatını orada astronomi gözlemleri yaparak ve kitap yazarak geçirdi. Hâzin aritmetik, geometri ve astronomiye dayanarak yapılan hesaplamalarda uzmandı. Ayrıca astronomi gözlemleriyle ilgili teorik ve pratik disiplinleri iyi bilen âlimin, en iyi çalışmasının Zîcü's-safâʾih olduğunu kabul edilir. Hâzin, kendi zamanında ve kendinden sonraki dönemlerde ileri gelen âlimler tarafından matematik ve astronomi alanlarında otorite kabul edildi. Kendisinden çeşitli vesilelerle alıntı yapan veya bazı teoremlerde fikirlerini tartışan matematikçiler arasında Ebû Nasr İbn Irâk, Bîrûnî, Ebü'l-Cûd Muhammed b. Leys, Ömer Hayyâm ve Nasîrüddîn-i Tûsî gibi önemli kişiler bulunur. İbn Haldûn Mukaddime adlı eserinde iklimler üzerine bilgi verirken, Hâzin'den astronomi ilminin ileri gelenlerinden biri diye söz etti ve onun yedi iklime uygun olarak yaptığı enlem ve bölge ölçümlerine ilişkin tespitlerini aktardı. Gezegenlerin döndüğünü ve bu konudaki kanaatlerini dünyaya ilk tanıtanlardan birisi Ebu Cafer el-Hazin'dir. Prof. Dr. Fuat Sezgin, el-Bîrûnî'deki alıntılardan çıkarıldığı kadarıyla Ebû Ca'fer el-Hâzin'in 10. yüzyılın ilk yarısında gezegenlerin dönmelerinin görünüşte simetrik olmayışına yeni bir açıklama getirdiğini söyler. Kendisi tarafından kurgulanan modelde ayrı merkezli yörüngelerle ek yörüngeler öğretilerini eleştirmiş, onların yerine ekliptik düzlemi yönünde göreceli gezegen yörüngesi variyasyonları varsayımını getirmişti. *Ekliptik düzlem: Dünyanın güneşin çevresinde döndüğü yörünge düzlemine ekliptik düzlemi denir. Prof. Dr. Fuat Sezgin 'Es-Siczi' hakkındaki yazısında belirttiğine göre gezegen hareketlerinin geometrik sunumu çerçevesinde, Yunan öncellerine dayanan Arap astronomlarda, 10. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, sonraları önemli ürünlerini Kopernik'te verecek olan yığınla teori bulunur. Ebû Ca'fer el-Hâzin'in matematik sahasındaki çalışmaları ancak günümüze parça parça gelen risâlelerinden veya kendisinden alıntı yapan âlimlerin eserlerinden hareketle tespit edilir. Ömer Hayyâm öklid ile ilgili eserinin önsözünde, Hâzin'in Öklid'in beşinci postulatını ispata çalışan İslâm matematikçilerinin arasında ilk sırada olduğunu söyler. *Postulat: İspatsız olarak kabul edilen önermeler, ön doğru Hâzin'i beşinci postulatı bir postulat olarak değil bir teori olarak ele aldı ve ispatlamaya çalıştı. İslâm matematiğinde Hâzin'in bu çalışması muhtemelen paraleller teorisi konusunda yapılan ilk orijinal ve önemli çalışmalardan biridir. Onun üç bilinmeyenli denklemi çözmesi, hatta dört bilinmeyenli denklemlerin çözümündeki buluşları İslam medeniyetinin hangi düzeye tırmandığını gösterir. Yunanlı matematikçiler Eudoxos ve Arşimed'e atfedilen olan 'tüketme' usulü ile cisimlerin hacimlerini hesaplama yöntemini geliştiren İslâm matematikçisi Hâzin'dir. Özellikle Hâzin, 'bir parabolün kendi ekseni etrafında dönmesinden ortaya çıkan cismin hacmi' problemiyle uğraşan Sâbit b. Kurre'nin uzun ve karmaşık olan tekniğini tekrar ele aldı. Böylece kendisinden sonra meseleyi yeniden inceleyerek Sâbit b. Kurre'nin çalışmalarını daha ileriye götüren Sâbit'in torunu İbrâhim b. Sinân ve İbnü'l-Heysem'e yardımcı oldu. Ebû Ca'fer el-Hâzin rasyonel kenarlı dik açılı üçgen teorisini geliştirip en yüksek noktasına ulaştırdı. Ebû Saîd es-Siczî, İbnü'l-Heysem ve Ebü'l-Cûd b. Leys gibi İslâm matematikçileriyle 15. yüzyılda Avrupa matematikçilerinden Bachet de Méziriac ve Pierre de Fermat onun bilim anlayışını benimsedi. Hâzin'in cebir alanında yaptığı orijinal çalışmalardan biri, modern matematik tarihinde '𝑥𝑛+𝑦𝑛=𝑧𝑛,𝑥,𝑦,𝑧∈𝑍+,𝑛⩾3'ün imkânsızlığı' şeklinde ifade edilen ve adına 'Fermat'nın Son Teoremi' denilen denklem hakkındadır. Hâzin bunlardan başka 'Uyumlu Sayılar Teorisi' içine giren denklemler hakkında da çeşitli çalışmalar yapmış ve ilk defa bu tür denklemlerin sınırlarını tam olarak belirleyip bunu rasyonel kenarlı dik açılı üçgenler teorisinin esas konusu kabul etti. Ayrıca x² + 10 = y² ve x² - 10 = z² denkleminin doğal çözümü bulunmadığını ilk defa Hâzin gösterdi. Bu denklem, İbnü'l-Havvâm'ın çözümsüz denklemler listesinde on sekizinci, Bahâeddin el-Âmilî'nin listesinde ise ikinci denklem olarak kaydedilmişti. Ebu Caʿfer el-Hazin, üçüncü dereceden bir denklemi, konik kesit yardımıyla çözebilen ilk kişiydi. Hâzin, 'Mâhânî denklemi' olarak adlandırılıp çözümsüz problem olarak kabul edilen denklemi koni kesitleri yardımıyla çözdü. Ömer Hayyâm'dan öğrenildiğine göre kübik denklemlerin çözümü konusunda Hâzin'in gerçekleştirdiği bu ilk başarının ardından birçok hendeseci bu denklemlerin değişik türlerini Hâzin'in yöntemiyle çözmeyi başardı. Daha ilk dönemde ortaya konan bu ilmi verilerin Latinceye tercüme edilmeleri, 14. yüzyılda İslam astronomi birikimi Avrupa'ya intikal etti ve Avrupa'yı aydınlatacak Rönesans'a zemin hazırlamış oldu. Biyografi eserlerinden ve Hâzin'den alıntı yapan kaynaklara göre onun doğrudan rasat faaliyetlerinde bulunan bir astronomdu. Bîrûnî, Ebu Cafer el- Hazin'in Rey'de bir rasathane kurduğunu ve 2 Haziran 959 güneşin yüksekliğini rasat ettiklerini belirtti. Hâzin, bir veya birkaç defa ekliptiğin eğiminin tespiti çalışmalarına da katıldı. Bîrûnî'nin belirttiğine göre Hâzin'in Batlamyus'unkinden farklı 'homocentric' bir güneş modeli ileri sürdü. Bîrûnî'nin ayrıntılı bir şekilde anlattığı bu sistemin benzerleri daha sonra Avrupa'da Levi ben Gerson ve Hesseli Henry tarafından tekrar ortaya kondu. Dünya tarihinin kronolojisini tespite çalışan bir astronomi cetveli de oluşturan Hazin, Zic es-Safaʾih isimli alet icat etti. Bu alet, gezegenlerin boylam derecelerini aritmetik hesaplamalar yapmaksızın aletsel olarak ölçebilmek için onun tarafından icat edildi. Prof. Dr. Fuat Sezgin'in belirttiğine göre bu aletin uzun süren etkisini, İslam dünyasından çok, Avrupa'da Äquatorium adı altında 16. yüzyıla kadar izlenebilir.

Gezegenlerin döndüğünü dünyaya ilk kez tanıtan âlim: Ebu Cafer el-Hazin kimdir?

EBU CAFER EL- HAZİN KİMDİR?