Geleneksel Osmanlı tıbbının son temsilcisi: Gevrekzade Hasan Efendi

🔺 Osmanlı döneminde hekimler hem darüşşifalarda hem de usta çırak ilişkisiyle tıp medreselerinde eğitim görürlerdi. Medreseler dışında hekim olmanın bir diğer yolu ise icazet almaktı. 🔺 Tıp alanında önemli hekimlerden gördükleri özel eğitim neticesinde alınırdı. Sonrasında hocanın verdiği icazetle hastanelerde pratik yapılırdı. (X) Bir şifa medeniyeti: Osmanlı 🔺 Fatih vakfiyesinde tıp talebeleri hakkında hükümler bulunurdu. Bunlardan biri de 'tıp öğrenen talebe için günde altı dirhem maaş verildiği'ydi. Eğitim ise darüşşifalarda görülürdü. 🔺 Topkapı Sarayı arşivindeki bir belgede ise 'darüşşifada iki, bâlâhânede bir tabib şâkirdi sâkin olub dânişmend gibi birer aş verile' yazılıdır. (X) Fatih Sultan Mehmet'in vakfiyesinde neler yazıyordu? 🔺 İlk tıp okulu Kanuni Sultan Süleyman döneminde inşa edilen Süleymaniye Tıp Medresesi'ydi. Kişinin burada eğitim görmesi için medresede tahsilini bitirmiş olması gerekiyordu. 🔺 Bir müderris nezaretinde 8 talebe tahsil görürdü. Süleymaniye Tıp Medresesi'nde mantık ve klasik tıp kitaplarının yanı sıra Galenos ve İbn-i Sina'nın eserleri okutulurdu. (X) Osmanlı tıbbına dair 25 ilginç bilgi 🔺 Osmanlı'da hekimbaşılık makamı, ülkenin sağlık politikasını yönetirdi. Padişahın ilaçlarının gücünü artıracak macunlar hazırlar, sarayda kullanılacak mum ve sabunların formüllerini oluştururdu. 🔺 Saraydaki 5 hastane ile 2 eczanedeki cerrah, kehhal ve hekimlerin düzenli çalışmasını sağlardı. Ayrıca sultanın emriyle hekimlerin imtihan ve teftişlerini yapardı. 🔺 Evliya Çelebi'nin verdiği bilgilere göre hekimbaşıların emrinde, baltacılar, muhzırlar (mübaşir), hünkâr kapıcısı, yeniçeri çuhadarı ve 100 kadar hizmetçi vardı. Sarayda yer alan Hekimbaşı Dairesi, Başlala Kulesi padişah ve saray için ilaçların yapıldığı yerdi. 🔺 19. yüzyılın sonuna kadar devam eden 350 yıllık dönemde hekimbaşılık görevine 42 kişi 58 defa hekimbaşılık görevine getirildi. Bunlardan biri de geleneksel Osmanlı tıbbının son temsilcisi Gevrekzade Hasan Efendi'ydi. (X) Darüşşifanın tarihi 🔺 Kaynaklarda doğum tarihi hakkında kesin bilgi bulunmayan Hasan Efendi'nin, yazdığı bir eserinin ön sözünde 69 yaşında olduğunu söylemesinden dolayı 1727 yılında İstanbul'da doğduğu tahmin edilir. 🔺 Gevrekzade, hafızlığı ve medrese tahsilini tamamladıktan sonra tıbba ilgi duydu. Tokatlı Mustafa ile onun damadı İsmail ve Mehmed Emin efendilerin yanında tıp eğitimi aldı. Eline geçen para ile tıp alanında hacimli bir kütüphane oluşturdu. 🔺 Gevrekzade Hasan Efendi, III. Mustafa döneminde ordu hekimbaşılığına kadar yükseldi. Bir dönem Süleymaniye Tıp Medresesi müderrisliği yaptı. 🔺 1769 yılında Rusya seferinden döndükten sonra sarayda hekimlik yapmaya başladı. Bu görevi 14 yıl boyunca yerine getirdi. Osmanlı'da görülen hastalıklar ve tedavi yöntemleri 🔺 18. yüzyılın önemli hekimbaşılarından biri olan Hasan Efendi, III. Selim döneminde Halep'e gönderilerek burada kendisine yüksek dereceli kadılık olan mevleviyet verildi. 🔺 Burada okuttuğu Menâkıbü'l-ʿârifîn adlı eseri tercüme edip III. Selim'e sunmasının ardından Edirne mollalığına sonrasında Mekke-i Mükerreme payesine yükseltildi. 🔺 Arapçayı çok iyi bilen Gevrekzade, eser teliflerine de oldukça önem verdi. 🔺 Bu çalışmalarının çoğunu III. Selim'e sundu. 1801 yılında 73 yaşında iken İstanbul'da vefat etti. Mezarı Eyüp'te Ataullah Mehmed Efendi Haziresi'ndedir. 🔺 Osmanlı-Rus savaşında orduda hekimbaşı görevi yaparken askerler arasında yayılan dizanteriye karşı elli yıl önce Bursalı Ali Münşî'nin altın otu bitkisini tavsiye etmesine rağmen onun geleneksel yollarla tedaviyle sınırlı kalması başarılı olamamasına neden oldu. 🔺 Fakat onun buradaki tutumu nedeniyle tamamen başarısız saymamak gerekir. Çünkü Gevrekzade Hasan Efendi, döneminin en önemli hekimi olmasının yanı sıra geleneksel Osmanlı hekimliğinin de son temsilcisidir. 🔺 Enderun'de tıp eğitimi alırken Ahmedpaşazâde İshak Bey'in sara hastalığına yakalanan oğlunu tedavi etti. Döneminde Avrupa tıbbına yönelim varsa da o daha çok İslam âlimlerinin eserlerinden faydalandı. 🔺 İslami kaynaklardan tercüme ettiği eserler de bunu kanıtlar niteliktedir. 🔺 Gevrekzade Hasan Efendi'nin önemli hizmetlerinden biri de müzikle tedavisi hakkında yazdığı eserlerdir. Bu konu hakkında müstakil olarak ele alan ilk eser olan Risâletü'l-mûsikiyye mine'd-devâi'r-rûhâniyye'de geleneksel tıp kitapları pasajlar halinde değerlendirildi. 🔺 Gevrekzade Hâfız Hasan Efendi, mûsikinin kendiliğinden ortaya çıkan bir şey olduğunu ve önemli olanın da bunu bilmek olduğunu düşünürdü. Bu düşüncesinin destelemek amacıyla Hz. Davud'u (AS) örnek verdi. Alimlerin ortak kanaatine göre Hz. Davud musiki ilminin nazariyatını ilk defa kuran kimseydi. 🔺 Gevrekzade vücutta oluşan hastalıkların, 'a'zâ-yı reîse' olarak adlandırılan 'hayvânî ruh, nefsânî ruh ve tabii ruh'ların tabiatlarının bir şekilde bozulmasından kaynaklandığı düşünürdü. 🔺 Aynı zamanda, müzik ilminin tıp ve astronomiyle yakın münasebeti olduğunu ve bu konuda Tûsî, Fârâbî, Urmevî gibi üstadların eserler kaleme aldığını belirtir. 🔺 Gevrekzade, insan nabzının belirli makamlar üzere olduğunu açıklar. Usta hekimlerin kabul ettiğine göre nabzın ölçülü her bir hareketinin bir makama uygun olduğu ve bir nağmeyle uyum sağladığıdır. Nabız atışları, usûle aykırı ve bozuk olduğunda, bu durum vücut sağlığını tehlikeye sokar. 🔺 Hikmet ve astronomi bilimleriyle müziğin ortak olduklarını söyleyerek ana makamların on iki burca karşılık olarak 12 tane olduğunu belirtir. 🔺 Gevrekzade'nin belirttiği makamlar şunlardı: Râst, ırâk, ısfahân, zîrefkend, büzürg, zengûle, rehâvî, hüseynî, hicâz, bûselik, nevâ, uşşâk. 🔺 Hafız Hasan Efendi, makamların hangi hastalığa iyi geldiğini, ne tür hastalıkları tedavi ettiğini eserlerinde anlattı. Onun eserlerinde bahsettiğine göre makamların tedavi ettiği hastalıklar şunlardı: 🔺 Râst makamı; felce iyi gelir. 🔺 Irâk makamı; ateşli hastalıklara, sersâm, mâşerâ ve hafakana faydası vardır. 🔺 Isfahân makamı; bârid ve yâbislikten (kuru, kuruluk) kaynaklanan hastalıklara iyi geldiği gibi zekâ, akıl, hatırlama ve düşünme gücünü artırır. 🔺 Zîrefkend makamı; bedende görülen ağız felci, vücudun yarısına inen inme, sırt ağrısı, mafsal ağrıları ve kulunç hastalıklarını tedavi eder. 🔺 Rehâvî makamı; her türlü baş ağrısına faydalı olup, hafakânı (kalp çarpıntısı) engeller, lâkve, felç ve balgam ve kanla ilgili hastalıkları bedenden söker atar. 🔺 Büzürg makamı; bağırsak ağrısı, kulunç ve vücutta görülen ciddi hastalıklara faydası olup; zihni berraklaştırır, doğru düşünmeyi (zihni toparlamayı) sağlar. Hangi makam hangi hastalığa iyi geliyor? 🔺 Pek çok çalışması bulunan Gevrekzade Hasan Efendi'nin kaleme aldığı bazı eserler şunlardır: 🔺 Netîcetü'l-fikriyye fî tedbîri velâdeti'l-bikriyye: Çocuk ve kadın hastalıkları konusunda yazılan bu eser, bir mukaddime ve iki bölümden oluşur. Bu alanda yazılan ikinci eserdir. Kitapta Avrupalı hekimlerden bahsetmesinin yanı sıra Hasan Efendi'nin kendi gözlemleri de yer alır. Hangi musiki makamının hangi çocuk hastalığına iyi geldiğin bahsedilir. Gevrekzade eseri kaleme alırken Yunan tıbbı, tıbb-ı Nebevî ve geleneksel halk tıbbından faydalanır. 🔺 Risâle fî iskorbüt: Bu eser, C vitamininin eksikliğinden ortaya çıkan ölüme bile neden olabilen İskorbüt hastalığı hakkında kaleme alındı. Gevrekzade, Osmanlı tarihçisi Ahmet Cavid Bey için kaleme aldı. 🔺 Dürre mensûriyye fî tercemeti'l-Mansûriyye: Hasan Efendi'nin başlık koymadığı bu eserin adını içerisindeki kenar notu olarak verir. Dâhilî, hâricî ve ateşli hastalıklar olmak üzere üç bölümden oluşur. Ebû Mansûr Hasan el-Kumrî'nin Gunâ ve Münâ adlı kitabının tercümesidir. Bu tercüme eserin giriş kısmında Gevrekzade kendi hayatı hakkında bilgi verir. 🔺 Gayetü'l-müntehâ fî tedbîri'l-merdâ: İsveç doktor Paracelsus'un tıbbî kimya ile ilgili eserinin Arapça tercüme ve şerhinin Türkçe çevirisidir. 🔺 Micennetü't-tâûn ve'l-vebâ: II. Bayezid zamanında İspanya'dan göç eden İlyâs b. Abram'ın genişletilmiş tercümesidir. Eser, salgın hastalıklar ve karantina hakkındadır. 🔺 Aslü'l-usûl terceme-i faslü'l-Fusûl: Ebû Abdullah Muhammed b. Yûsuf el-Îlâki'nin eserinin genişletilmiş tercümesidir. 🔺 Düstûrü'l-amel fî tedbîri's-sıhha ve'l-ilel: Eser, kalp, nabız, ateş ve ateşlenmenin sebepleriyle akciğer iltihabının teşhisini konu alır. 🔺 Zübdetü'l-kühliyye fî teşrîhi'l-basariyye: Göz hastalıkları ile ilgili olan ʿUmdetü'l-küḥliyye adlı kitabının tercümesidir. 🔺 Risâletü'l-mûsikiyye mine'd-devâi'r-rûhâniyye: Ruhi hastalıklarının müzikle tedavisinden bahseder. Müziğin tek başına yeterli olmayacağını belirten Hasan Efendi, bunların yanı sıra astronomi, astroloji ve şemail ilminin de bu konuda yardımcı olacağını yazar. Eserin en öneli özelliği müzikle tedavi konusunu müstakil olarak ele alan ilk eser olmasıdır. 🔺 Risâle-i Tıbbiyy: Eser, dimağ, aksırık, nezle ve göz hastalıklarını konu alır. 🔺 Risâle-i Nikris: Gut hastalığı hakkında yazılmıştır. 🔺 Mürşidü'l-libâs fî tercemei İspagorya: Osmanlı hekimbaşlarından Salih bin Nasrullah'ın Paracelsus'un kitabından bazı pasajları seçip Arapçaya tercüme edip aralarında ilaç yapımına dair yeni bilgiler verdiği eserin Türkçe tercümesidir. 🔺 Firâsetnâme: İlm-i firâset üzerine yazılmış bir eserin tercümesidir. Kaynak: Gevrekzade Müzikle Tedavi- Prof. Dr. Ahmet Hakkı Turabi, Tıp Tarihi- Prof. Dr. Ali Haydar Bayat, Netîcetü'l-fikriyye Çocuk Sağlığı ve Gelişimi-Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İslam Ansiklopedisi

Geleneksel Osmanlı tıbbının son temsilcisi: Gevrekzade Hasan Efendi

Osmanlı'da tıp eğitimi nasıldı?