Edebiyat tarihimizin ilk jübilesi kim için yapıldı?

Eminönü Halkevi Başkanı, Agâh Sırrı Levend, Mai ve Siyah'ın unutulmaz yazarı Halid Ziya Uşaklıgil'in sanat hayatının 55. yılı dolayısıyla bir jübile yaparak, büyük romancıyı edebiyat ve sanat çevreleriyle buluşturmak ister. Agâh Sırrı'nın 5 Mayıs 1937 akşamı gerçekleştirilecek toplantı için İstanbul sanat ve edebiyat çevrelerine gönderdiği jübile daveti basına yansıyınca Cumhuriyet'in röportaj yazarı Feridun Kandemir, edebiyatımızın yarım asırlık romancısı Halid Ziya'nın kapısını çalar. Yeşilköy'deki evinin o sessiz, sükûna gömülmüş inziva deminde Halid Ziya'yı ziyaret ederek çeşitli sorularına cevap bulmaya çalışan Feridun Kandemir, 'güneşten kopmuş, yemyeşil zerrelerden doğmuş vehmini veren pırıl pırıl yaprakların altında, üstadın saçlarının aklığını, bakışlarının yorgunluğunu bütün o yılların izlerini bir lahzada unutturan Halid Ziya'nın canlı sesiyle' kendine gelir. Sanat hayatının 55. yılını soran Kandemir'e, 'Elli beşinci yıl mı, elli ikinci yıl mı bunu tayin edebilmek için evvela sanat hayatıma hangi yaşta ilk adımı attığımı tespit etmek lazımdır.' diyen Halid Ziya şöyle devam eder: 'Ben öyle zamanın bir çocuğu idim ki, o vakit çocuklar, her zamanın çocuklarından daha ziyade yazı çılgınlığına müptela idiler. Evvela yazıma mektep çocuğu iken başladım. Bu tarihi alırsanız elli beş yıl demek doğru olur. Eğer İzmir'de ilk defa edebî bir dergi çıkardığım zamanı başlangıç olarak alırsanız, o zaman elli iki yıl demek lazım. Fakat yazı iptilasına nasıl tutuldum? Bunu ben de pek iyi tayin edemeyeceğim.' Feridun Kandemir'in 'Yarım asrı geçen edebî hayatınızdan sizde kalan en canlı hatırayı sorabilir miyim?' şeklindeki sorusuna, Halid Ziya'nın verdiği cevap ilginçtir: 'Bir gün Anadolu'dan büyük bir seyahatten dönen Hüseyin Suad bana dedi ki: 'Sen hiç fütur getirme. Anadolu'nun neresine uğradıysam orada Mai ve Siyah'tan bir nüsha buldum. Senin bu kitabını ummayacağın yerlerde okuyorlar, seviyorlar. Sen kendini bahtiyar bir muharrir sayabilirsin!' Sustum. Niçin sustum? Galiba heyecanımdan söz söylemeye, cevap vermeye kudret bulamadım. Mai ve Siyah, bütün diğer kitaplarım gibi bana para getirmiş değildir. Bugün hâlâ yazılarımdan para alan adam değilim. Şöhretlerini, servetlerini işittiğimiz Batı'nın meşhur yazarları eserleriyle şatolar alırlar; otomobiller, gemiler alırlar. Mai ve Siyah bana bir elbise parası bile vermemiştir. Fakat Hüseyin Suad'ın bu sözü beni o saydığım şeylerden ziyade doyurdu. İşte sanat hayatımın en büyük kazançlarından, heyecanlarından birini o zaman hissettiğime hükmedebilirim.' Sanat hayatının bundan sonraki planlarını soran Kandemir'e 'Bundan sonrası mı? Belki artık bundan sonrası denebilecek mesafe kalmamıştır.' şeklinde cevap verir Halid Ziya. Aşk-ı Memnu'nun yazarına göre, elli şu kadar sene yazdıktan sonra artık yazmakta devam etmek izzetinefse aykırıdır: 'Bugün hatıralardan başka bir şey yazmıyorum. Hatta birçok taraflardan yazı isteyenler oluyor, itizar ediyorum. Elimde başlanmış bir hatırat silsilesi var. Eğer bunu bitirebilirsem, yazı hayatımın altına da eski tabirle (temmet) bugünün tabiriyle (bitti) diyeceğim.' Cumhuriyet döneminin önemli isimlerinden Peyami Safa, jübile için özel bir davet almıştır. Roman tarihimizin en büyük ismini toplum içinde selamlamak – ve onun elli beş senedir elinden düşmeyen kalemini tutup başına koymak – fırsatını veren bu toplantının aslında en az otuz sene gecikmiş olduğunu belirttiği Cumhuriyet'teki sütununa şöyle yazar: 'Dostoyevski 'Biz hepimiz Gogol'un paltosunun altından çıktık.' demişti. Bu sözü Türk romanı da Halid Ziya için tekrar etmelidir. Aldığı ilk tesirlerin çoğunu ona borçlu olmayan bir romancımız var mıdır, bilmiyorum. Fakat varsa o meslektaş, eserlerinin noksanını bu nasipsizliğinde aramalıdır.' Cumhuriyet'in ilk jübilesi sayılabilecek ve tatlı bir edebî hava içinde geçecek bir törene ev sahipliği yapan Eminönü Halkevi'nde, o akşam Halid Ziya'nın dostları, hayranları, edebiyat ve sanat hayatının tanınmış birçok simaları bir araya gelir. Eminönü Halkevi'nin konukları arasında Yahya Kemal, Peyami Safa, Hüseyin Cahit, Hüseyin Siret, Şüküfe Nihal, İzzet Melih de vardır. İstanbul Radyosu'nun canlı olarak verdiği programdan önce Eminönü Halkevi Başkanı Agâh Sırrı Levend'in odasında ağırlanan Halid Ziya Uşaklıgil yorgunluk kahvesi içmiş ve dostlarının tebriklerini kabul etmiştir. Son derece mutlu ve heyecanlı görünen Halid Ziya, şiddetli alkışlar arasında toplantı salonuna girip kendisine ayrılan yere oturunca edebiyatımızda ilk jübilenin açış konuşmasını yapmak üzere davet sahibi Agâh Sırrı Levend kürsüye gelir. 'Büyük Üstad Halid Ziya Uşaklıgil'in sanat hayatının 55. yılı münasebetiyle tertip ettiğimiz toplantıyı yüksek huzurunuzla açıyorum.' diyerek söze başlayan Agâh Sırrı, Servet-i Fünun edebiyatının büyük edip üzerinde ve Halid Ziya'nın da bu edebî mektep üzerindeki tesirlerini açıkladıktan sonra, Uşaklıgil'in Serveti Fünun edebî mektebindeki konumunu izah ederek eserleriyle çeşitli devirlere mensup genç nesiller üzerinde yaptığı tesiri anlatır. Serveti Fünuncuların Batı tesiri altında kaldıklarını söyledikten sonra, kendilerinden evvelki edebiyatla aralarındaki büyük farkı dile getiren ve nihayet Halit Ziya'nın edebî şahsiyetinin ve eserlerinin tahliline geçen Agâh Sırrı şöyle devam eder: 'Serveti Fünuncular şiirde Fikret'in, nesirde Halid Ziya'nın üstünlüğünü tanımışlardır. Gerçi Fikret'in edebiyattaki bilgisi çok derin ve geniş değildi. Fakat klâsik zevkiyle birlikte düşüncelerindeki doğruluk ve sanatta gösterdiği titizlikle, bu üstünlüğü kendine hak etmiştir. Halid Ziya ise, henüz küçük yaşta iken Fransız edebiyatını yakından ve iyice tanımıştı. Arkadaşları onun üstünlüğünü tanımakta hiç tereddüt etmediler. Cenap hem şiirde hem de nesirde kudret gösterdi. Fakat şiirde Fikret, nesirde Halid Ziya kadar derin bir iz bırakmadı. Hüseyin Siret, Hüseyin Suat, Faik Ali, A. Nadir ve Ali Ekrem, H. Nâzım şiirde, Hüseyin Cahit, Mehmet Rauf, Ahmet Hikmet roman ve hikâyede birer şahsiyet kazandılar. Fikir yönünden de Ahmet Şuayip, Halit Ziya ve Mehmet Rauf'un edebî tetkikleriyle buna benzer yazılarını hatırlamak gerektir. Fakat bu devirde edebiyat alanında haftalık mecmualarda çıkan edebî musahabelerin, icmallerin büyük bir kıymeti yoktur.' Agâh Sırrı, Serveti Fünun edebiyatının ortaya çıkışını, nesir sahasında yaptığı yenilikleri, Halid Ziya'nın hayatını ve eserlerindeki derinliği açıkladıktan sonra, Halid Ziya'nın edebî şahsiyeti hakkında ise şunları söyler: 'Edebiyat hayatına giren her genç, kendinden evvel gelen nesil içinde üstat bildiği bir şahsiyeti taklitle işe başlar. Bu umumî kaidenin dışında kalanlar çok azdır. Halid Ziya kendinden evvel gelenlere pek az şey borçludur. Esasen onda Şark kültürünün izleri yoktur. Muhite ve ananeye bağlı Şarklı bir aileye mensup olduğu halde, küçük yaşta devam ettiği Fransız mektebi ve muallimleri, babasının mağazasında çalışan kâtip ve memurlar ve bunlar vasıtasıyla tanıştığı ailelerle teessüs eden münasebetler onu tamamıyla Garba çekmiş, o âleme karşı ruhunda dayanılmaz bir incizap duymuştur.' Halid Ziya'nın kahramanlarının 'bazı kere hakiki hayattan seçilmiş, fakat çok defa okunan eserlerden alınan intibalarla muhayyilede yaşatılmış tipler' olduğunu belirten Agâh Sırrı'ya göre, 'onun kahramanları mütenevvi olmakla beraber, dikkat edilirse birbirine benzemekten hali kalmazlar. Onlar o kadar muayyendir ki, onları her zaman tanımakta güçlük çekmeyiz. İşte bundan dolayıdır ki Halid Ziya'nın şahsiyeti hakkında en son hükmümüzü verirken o, daima şahsî kalan lirik bir romancı ve büyük bir sanatkârdır' Agâh Sırrı Levend'in açış konuşması bitince, dikkat çekici bir konser geceye renk katacaktır: Halkevi orkestrasının dört kişiden oluşan müzisyen heyeti yani viyolonist Cemil ve Hancıyan, Çellocu Cafer ve piyanist Renan, Mozart ve Schubert'ten parçalar çalarlar. 38.5 derece ateşiyle hasta yatağından kalkarak gelen Hüseyin Siret, Halid Ziya'ya ait edebî hatıralarından, İzzet Melih Halid Ziya'nın şahsiyetinden, Ali Kami ise Halid Ziya hakkında düşündüklerini açıklar. Muvaffak Bendereli'nin Halid Ziya'nın eserlerinden parçalar okuduğu gecede, kürsüye en son gelen Meliha Avni, Halid Ziya'ya büyük bir demet çiçek uzattıktan sonra Türk romanının usta ismini konuşması için sahneye davet eder. Halid Ziya, alkışlar arasında kürsüye gelerek tatlı, heyecanlı, yumuşak ve içli bir sesle çok değerli bir hitabe okur. Konuşmasına, edebiyat ve sanat dünyasından pek çok ismin katıldığı geceye layık olmadığını; ancak küçücük varlığının kocaman çizgilerle büyütüldüğünü görünce önce yarı karanlık bir gecede ay ışığında duvara akseden büyük gölgesini görüp ürken adam gibi korkup buradan sessizce kaçmak istediğini dile getirerek başlayan Halid Ziya, buna imkân bulamadığını, dolayısıyla ya bir iki kelime kekeleyeceğini veya coşacağını söyler. Geçmiş yılların yeniden canlanan hatıralarıyla bu geceki toplantının kendisine bir kelimeyi hatırlattığını söyleyen Mai ve Siyahyazarına göre, 'çağlayan, üstüne düşmüş bir dalı döndürüp dolaştırıp nasıl girdaba sürüklerse bu kelime de öylece bir uçuruma doğru gitmektedir: Jübile.' Jübilenin asıl manasının elli sene olduğunu dile getiren Halid Ziya, sanat hayatının ellinci senesinin kutlandığını, ancak elli senede günahların ve kabahatlerin affına vesile olduğunu, sosyal hayatımızın ve kanunlarımızın değiştiğini, nihayet zamanın insanları, sanatı ve edebiyatı değiştirdiğini söyledikten sonra konuşmasını şöyle tamamlar: 'İşte şu köşeden karanlığın içinden bir gölge bana koşup geliyor; galiba bir mektep çocuğu. On beş on altı yaşında bir çocuk… Onu tanıyor gibiyim; bana benziyor, bugünün gençliğinin timsali olarak bana geliyor; bir elinde bir kâse var; öteki elinde çiçeklerden bir çelenk tutuyor. Diyor ki: 'Beni tanımadınız mı? Ben mektep çocuğu Halid Ziya'yım... Elli sene mi çalıştınız? Sizi pek yorgun görüyorum; size serin bir şerbet getirdim, bunu içiniz, yorgunluğunuzu alır... Koşularda, mücadelelerde yorulanların ve üstün gelenlerin başına taç koyarlar; size böyle bir taç getirdim'. Gençliğin bana sunduğu o serin şerbeti içtim, bu çiçeklerden tacı alıyorum; artık bundan sonra yatabilirim, mesudane gözlerimi kapayıp uyumak için…' Halid Ziya'nın konuşmasını müteakip gece yarısından sonra saat ikiye kadar süren jübile, davetlilere bir çay ziyafetinin ardından sona erer. Ne var ki büyük romancı için yapılan jübilenin ertesi sabahı Tan gazetesinde, 'Büyük Edip Halid Ziya İçin Bir Anket: Üniversite Gençleri Ne Diyorlar?' başlığıyla yayımlanan mini röportaj geceye gölge düşürecektir. Gazete, Halid Ziya'nın eserleri hakkında üniversite gençlerinin ne düşündüğünü öğrenmek için 'Edebiyat-ı Cedide üstadı Halid Ziya'yı bugünkü gençlik okuyor mu? Okuyorsa hangi eserlerini beğeniyor?' şeklinde çeşitli sorular sorar. Edebiyat fakültesinden on, tıp fakültesinden bir, adını söylemek istemeyen bir edebiyatçının katıldığı anketten çıkan cevaplar şaşırtıcıdır. Fikret Alasya: 'Halit Ziya'nın eserleri arasında her devirde okunabilecek, ölmez bir eser hatırlamıyorum.' Lütfiye Giral: 'Ben bu şahsiyetin eserlerinde devirlerin ve muhitlerin üzerine çıkabilecek kudrette olanına rastlamadım. Bu sebeple üstadın romanlarını okumak arzusu bende uyanmadı.' Coğrafya Enstitüsünden Selma: 'Üstat hakkında çok müphem fikirlerim var, durun bakayım, onun bir romanını hatırlar gibi oluyorum: Siyah ve Mavi (?)' Edebiyat Fakültesinden Sıdıka Külür ise 'Doğrusunu isterseniz Halid Ziya ile meşgul olmaya vakit bulamadım. Halid Ziya'yı kendi mektebinde ve kendi devrinde yetişmiş kuvvetli bir şahsiyet olarak tanırım. Hatta büyük roman ve hikâye üstadımız olduğunu kabul ederim. Fakat onun asırlarca sonra dahi yaşayacak bir eser yarattığına pek kanaat getirmiş değilim.' şeklinde konuşurlar. Halid Ziya için düzenlenen jübilenin arası henüz soğumadan Tan gazetesinde çıkan bu anket ciddi tartışmalara yol açacak, gazete ciddi bir tepkiyle karşılaşacaktır. En sert tepkiyi göstererek üniversite gençliğine veryansın eden Peyami Safa düşüncelerini şu şekilde yazar: 'Bir üniversiteli için Halid Ziya'yı okumamak suçtur, çünkü Halid Ziya'yı okumadan üniversitede, hele edebiyat fakültesinde yapılacak iş yoktur. Bir üniversiteli için Halid Ziya'yı okuyup anlamak da bir suçtur; çünkü buradaki ima lisana aitse bugün kullanılmayan bazı kelimeler için lügate bakmak zor değildir. Halid Ziya'yı beğenmemeye gelince, bu bir suç değildir, ama umumi kanaate zıt bir hüküm vermek isteyen üniversiteliyi anlamamak töhmetinden kurtarmak için fikirlerini teşrihe ve ispata mecbur bırakır. Hâlbuki o anketin satırlarında ciddi bir tahlil haysiyetine yükselmiş tek satıra tesadüf edemezsiniz'. Cumhuriyet gazetesinin röportaj yazarı Feridun Kandemir, anketin peşine düşünce olay aydınlatılır: Tan gazetesi, üniversite gençliğinin Halid Ziya hakkındaki kanaatlerini çarpıtarak, sansasyonel bir haber yapmıştır. Öyle ki edebiyat fakültesi Profesörlerinden Fuad Köprülü, öğrencilerinin bu tarz konuşmayacağından emindir: 'Böyle bir şeyin aslı olamaz. Dün bu gazeteyi okuyan gençler gelip de bana söyledikleri zaman hayret ettim. Bu gençler büyük bir teessür içindeydiler ve arkadaşlarından hiç kimsenin böyle bir şey söylemediğini, bu haberi tekzip edeceklerini tekrar ediyorlardı. Nasıl olur? Edebiyat talebesi Halid Ziya'nın, yeni Türk romanının babası olduğunu nasıl bilmez? Olur mu? Böyle bir şey hatır ve hayalden geçemez. Böyle bir şey olamaz, aklen muhaldir bu. Bir gazetenin durup dururken bu hadiseyi çıkarması, bir taraftan memlekete karşı çok ayıp, sonra da Halid Ziya'ya karşı gayet çirkin bir şeydir.' Olay, edebiyat fakültesi öğrencilerinin tekzibiyle tamamen aydınlanmıştır; Peyami Safa, 'vaktiyle üniversitede Garp Edebiyatı Tarihi dersi veren Halid Ziya gibi büyük bir insan için yapılmak istenen bu çirkin dedikodunun Beyazıt Meydanından değil Babıali Caddesinden geldiğini' dile getirdikten sonra noktayı koyar: 'Fakat bizi teselli eden bir şey var: Olabilir ki Halid Ziya'yı okuyan ve anlamayan bir üniversite gençliği değil, o anketin matbuata nasılsa yanaşmış muharriridir.' Halid Ziya'nın jübilesi basında ciddi bir ilgi uyandırır; Cumhuriyet devrinin ilk jübilesi sayılan ve Türk romanının babası Halid Ziya'yı onurlandıran bu geceden birkaç gün sonra Akşam gazetesinin popüler yazarı Hikmet Feridun Es, ilginç bir teklifle edebiyat ve sanat çevrelerinin dikkatini çeker: 'Hamid'e şimdiye kadar hiçbir fikir adamına, hiçbir sanat adamına nasip olmayan bir ihtifal yaptık. Halid Ziya'nın elli beşinci yıl dönümünü büyük merasimle kutladık. Muzahipzade için bir gece yaptık. Halid Ziya hakkında bu münakaşalar devam ederken aklımıza büyük edebiyat üstadı Hüseyin Rahmi geldi. O Hüseyin Rahmi ki aşağı yukarı 40 sene evvel yazdığı hikâyeleri, romanları bugün taptazedir. Bugünün dilini taşımaktadır. Bugünün en sevilerek okunan eserleridir. Her eseri ile iftihar edebileceğimiz büyük üstada hürmetimizi göstermek için ne bekliyoruz? Bu edebiyat faaliyeti, bu edebiyat mevsimi içinde bir Hüseyin Rahmi Gecesi istiyoruz.' İstanbul sanat çevreleri Hikmet Feridun'un bu yerinde istediğine kulak verince, birkaç gün sonra Hikmet Feridun Akşam'daki sütununda yeni gelişmeleri müjdeleyecektir: , '1 Haziran'da Şeyh Galip Gecesi, 15 Haziran'da Hüseyin Rahmi Gecesi, 15 Eylül'de Ahmet Mithat Efendi Gecesi, 1 Ekim'de ise Nedim Gecesi'ni Eminönü Halkevi düzenleyecektir'. (Türk Edebiyatı dergisi - 511. Sayı, Mayıs / 2016)