İstanbul'un tarihine damga vuran 6 misafir

Jean Thevenot, kısa yaşamına uzun seyahatler sığdıran, daha çok gençken gezmeye başlayan bir seyyahtır. Başka bir mesleği yoktur. Onun en büyük şansı, seyahat kitapları yayınlayan, oryantalist ve diplomat bir amcaya sahip olmaktır. Bu yüzden daha on sekiz yaşındayken, 1652 yılında Avrupa'da seyahate çıkar. Denizyoluyla Malta üzerinden İstanbul'a geldiğinde takvimler 2 Aralık 1655'i göstermektedir. Büyük Türk İmparatorluğu'nun başşehrine ayak bastığında, bu coğrafya tam bir kriz dönemini yaşamaktadır. Ülke on dört yaşındaki bir hükümdarın naipleri tarafından yönetilmektedir. Thevenot, Köprülü Mehmed Paşa'nın sadarete gelmesine kadar yaşanan karışıklıklara bizzat şahit olur. Dokuz ay İstanbul'da kalan Thevenot önce kentin genel bir tasvirine girişir. İstanbul'da mutlaka görülmesi gereken yerler Büyük mabetleri, Topkapı Sarayı'na, anıtları sıraladıktan sonra yavaş yavaş sokak aralarına, şehirdeki insanların günlük hayatlarına sızar. Halkın yaşadığı hayat, ondaki sıradanlık daha çok ilgisini çeker. Türklerin örf ve adetlerine, giysilerine, yemeklerine ve hamamlarına ait detaylar aktarır. İslam'a epey uzun bir bölüm ayıran Thevenot, bu konuda oldukça doğru ve yansız bilgiler verir. Yolculuğu sırasında aldığı bir yara yüzünden 1667 yılında daha 34 yaşındayken Tebriz yolunda hayatını kaybeder. 1572'de Tübingen'deki yüksekokulunu bitiren Schweigger, 1576'da İstanbul'a tayin edilen Alman İmparatorluğu Elçisi Joachim von Zinzendorf'un yanına elçilik papazı olarak katılır. Elçilik heyeti 1 Ocak 1575'de İstanbul'a ulaşır. 3 Mart 1581'de deniz yoluyla İstanbul'dan ayrılan Schweigger, İskenderiye'ye ve oradan da yine deniz yoluyla Yafa'ya gelir ve Kudüs'ü ziyaret eder. Oradan kervan yolunu izleyerek Şam'a kadar gider ve Trablus'tan gemiye binerek Venedik yoluyla 3 Ekim 1581'de Almanya'ya döner. Okullardan sonra en önemli yapılar imaret denilen bakım evleridir. Bünyesinde okul olmayan bütün cami vakıflarında imaretin yer aldığı bir bina verdir. Bunlar fakir ve bakıma muhtaç insanların barındırılması değil, doyurulması için yaptırmışlardır. Bir aşçı, fakir ve bakıma muhtaç insanlara burada yemek hazırlanır. Osmanlı Ramazan sofralarının vazgeçilmez lezzetleri Friedrich Seidel, III. Murad zamanında Kutal Roma-German İmparatoru tarafından Osmanlı Devleti yönetimine gönderilmiş bir elçilik heyetiyle Dersaadet'e gelmiştir. Fakat iki ülkenin arasındaki siyasi gerilim ve sonradan patlayan savaş yüzünden esir olarak bir süre Tersane Zindanı'nda, sıkıntılı dört gece geçiren Seidel, dönemin siyasi hareketliliği çok yakından takip etmiştir. Savaş isteyen ve savaş bahanesi olarak Seidel'in eczacı olarak hizmetinde olduğu elçiyi sorumlu gören Sadrazam Koca Sinan Paşa elçiyi önce beraberinde Macaristan'a kadar götürür, sonra esaretinin koşullarını ağırlaştırarak ölümüne sebep olur. İstanbul'a dair birçok seyahatname şehrin sokaklarını, gündelik yaşamını anlatırken Seidel'in seyahatnamesi Kasımpaşa'daki Tersane Zindanı'nın özelliklerini, kürek eseri olarak bulunduğunu taş taşıma kalyonlarının kapatıldıkları yerlerdeki askerlerin ve esirlerin hayatını inceler. Bu esnada arkadaşlarından birçoğu şehirdeki veba illeti yüzünden hayatını kaybeder. IV. Mehmed'in tahta geçmesi, Koca Sinan Paşa'nın savaştan hezimetle geri dönmesi elçilik maiyetin hürriyete kavuşmasına vesile olur. Sağ salim ülkesine dönen Seidel'in eceli, onca badireyi atlattıktan sonra sıcak evinde ileri yaşının sebep olduğu hastalıktan ve ansızın ölmüştür. Seyahatnamesi ise çeşitli Avrupa ülkelerinde ilgi görür. Birçok seyyah Osmanlı topraklarına seyahat etmek için hazırlanırken onun metinlerini referans alır. Nihayet 400 küsur sene sonra metin Türk okuyucusuyla buluşur. Osmanlı İmparatorluğu'nun son zamanlarında çekilmiş 30 fotoğraf ''Bagnio de gran Turco, yani Büyük Türk'ün yıkanma teknesi adı verilen ve Türklerin kölelerini kapattıkları hapishane hakkında şu bilgileri verebilirim: Galata ve Pera denen semtin bitiminde ve denizin bir kese gibi karanın içine sokulduğu yerde Türk hükümdarının gemi tersanesi bulunmaktadır. Hemen yanında da şehir surlarına benzeyen ve üstünde nöbetçi kuleleri bulunan yüksek duvarlarla çevrili geniş bir meydan vardır.'' Dr. John Covel 1638 yılında dünyaya gelir. 1670 yılında, İngiltere Kralı II. Charles zamanında İstanbul'a gönderilen bir sefaret heyetinde papaz unvanıyla yer alır. Kilisenin görevlendirilmesiyle, merkezi İstanbul'da olan Ortodoks Kilisesi'ni inceler. Böyle bir niyetle şehre gelen Covel, her gördüğünü en ince ayrıntısına kadar kaydeder. Sultan Abdülhamid'in arşivinden Osmanlı fotoğrafları Yazıldığı tarihten 19. yüzyıl sonlarına kadar British Museum'da saklı kalmış seyahat notları, Hakluyt Society tarafından Extracs From The Diaries of Dr. John Covel ismiyle 1893 yılında yayınlanır. Eserin en dikkat çekici bölümleri, IV. Mehmed'in kızı Hatice Sultan'ın düğünü ile II. Mustafa olarak tahta çıkan Şehzade Mustafa'nın 1675'teki sünnet düğünüdür. ''25 Mayıs. Genç Şehzade Mustafa'nın sünnet onuruna yapılan geçit törenini görmeye gittik. Büyük Efendi de oradaydı ve orada imparatorluğun bütün haşmetini gördük. Devletin bütün görevlileri ve müteferrikalar ve diğer görevliler, vezir gibi statülerine göre kavuklarını takmışlardı. Şimdi rahvan ve orta boy atlar moda olmasına rağmen hepsinin atları mükemmeldi.'' Şairlerin kaleminden İstanbul için yazılmış 15 şiir İstanbul, Alexander Van Millingen için ömrünü adadığı büyük keşfin sırlarını saklayan zaman müzesi gibidir. 19. yüzyıl sonlarında Roma, Bizans ve klasik Osmanlı kültürlerini bir arada sergileyebilen bu şehir, aynı zamanda Millingen'e araştırmalarına destek çıkan toplumsal bir çevrenin olanaklarını da sunmuştur. Gerek kara tarafı gerekse Marmara Denizi ve Haliç kıyısında bulunan İstanbul'un etrafını çevreleyen surlar hakkında o zamana kadar yapılmamış kapsamlı bir araştırma yapan Millingen, bazı resim, kroki ve çizimlerle de zenginleştirdiği bu araştırmalarını 1906 yılında Byzantine Constantinople , The Walls of the City and adjoining historical sites ismiyle yayımlar. Yazarın bir diğer kitabı ise şehrin tarihçesi, Bizans dönemine ait mimari eserleri ve 20'nci yüzyılın başındaki görüntüsü hakkında bilgi verdiği Constantinople isimli yapıttır. Bu kitabın ilgi çekici başka bir yanı da sonuna eklenmiş ve Warwick Goble isimli bir ressamın İstanbul'un canlı gündelik hayatı, çarşılarını, sokaklarını sulu boyayla resimlediği tablolarıdır. İstanbul'un Bizans dönemine ait bilimsel araştırmalar yapan Millingen kitabında insanları, İstanbul'u anlamaya çalışarak, ön yargı ve hamasi duygulardan çok uzakta anlattığı toplumun yapısına hayranlık ve saygı çerçevesinden bakarak aktarır. 'Dünya üzerinde Ramazan ayında Ayasofya'nın kubbesi altında kutlanan 'Kadir Gecesi'nden daha etkileyici hiçbir dinsel ayin yoktur. Geçmiş günlerindeki gibi, asılı duran yüzlerce yağ kandilinin loş ışığı altında, akşam ibadeti için camide toplanan on bin kişinin kalbi, kutsal ayın yarattığı birlik duygusuyla heyecanla dolar. Aslında bu sessiz yapılan bir ibadettir. Bu sessizlik bastırılmış duygulara biraz rahatlama sağlayan, bazen şiddetli bir haykırışla ya da kısa bir ilahiyle bozulsa da bu sessizliğin daha etkileyici bir hal almasına yarar. Ancak huşudan dili tutulmasına karşın kalabalık dinlenemez. Bu duygu zapt edilemeyecek kadar güçlüdür ve bu büyük cemaat aşağı yukarı kalkar, yükselir ve alçalır. Kıyıya çarpan deniz ya da uzaktan duyulan gök gürültüsüne benzer bir sesle büyük kiliseyi doldurarak ayakları üzerinde doğrulur, yere kadar eğilir, zemine iner, diz çöker, alnını yere yapıştırır. Bu yoğun bir saygı ve baş eğiş sahnesidir. Fakat bu öylesine vakur, öylesine sükûnetli, öylesine kontrollüdür ki ibadet edenler vakarlarından asla bir şey kaybetmezler. En yüceye gösterilen saygıdır bu. Saygının ve öz saygının olağanüstü bir karışımıdır. Belli tarikat dervişlerinin, örneğin inleyen dervişlerin (Rufailer) uygulamaları dışında, ibadeti sırasında bir Müslüman'ın davranışında, insan doğasının zayıflığından kaynaklanan çok kuvvetli bir duygu ortaya konmaz.' Kadir Gecesi alametleri neler? 'Bol kepçeyle pilav ve sebzeyle haşlanmış etin yanı sıra para hediyesi yahut birkaç parça giysi almak amacıyla dilenci grupları zengin evlerinin civarında toplaşırlar. Şehrin başlıca camilerine bağlı vakfedilmiş imaretlerden caminin softaları ve imamlarıyla birlikte bölgenin fakirlerine her sabah ve haftada bir kez pilav ve zerde verilir. Sakatların, körlerin, topalların geçiş ücreti vermeden Haliç üzerindeki köprülerden geçmelerine ve Boğaz'da çalışan buharlı gemilerde ücretsiz yolculuk etmelerine izin verilmiştir.'

İstanbul'un tarihine damga vuran 6 misafir

JEAN THEVENOT (1655)