İstanbul'un en kapsamlı 3 debbağhanesi

Yeryüzünde debbağhanelerin ilk ne zaman tesis edildiği tam olarak bilinememektedir. İlk bulgular milat öncesine kadar uzanmakta olup, Mısır'da yapılan arkeolojik kazılar neticesi elde edilebilmiştir. Fakat pek tâbidir ki deriye dayalı üretim insanın tarihi kadar eskidir. Bu sebeple dericilik günümüze kadar yaygın bir şekilde gelmiştir, insanlar arasında deriden mamül eşyalar iktisadi ve sosyal hayatta bir üstünlük göstergesi olmuş, dericilik sanatı pek çok insanın geçim kaynağı haline gelmişti. Her geçen dönemde gelişerek yaygınlaşan tabaklama, boyama ve deri işlemeciliği, İslam dünyasında da önemli bir sanayi kolu olarak gelişmiş çok ileri seviyeye ulaşmıştı. Anadolu Selçukluları devrinde Anadolu'da ilk sanat kurumunun debbağlık ve deri işçiliği alanında geliştiği, fakat Moğol işgali üzerine bu sanat kolunun diğer endüstriyel alanlarda görüldüğü gibi gerilediği, en nihâyet Osmanlılar döneminde yeniden canlandırılarak Avrupa'yı uzun bir süre etkilediği bilinmektedir. Osmanlı Beylik dönemi debbağhaneleri hakkında maalesef ayrıntılı bilgiye sahip değiliz. Osmanlı debbağhaneleri içerisinde gerek kapasite, gerek malumat açısından en fazla bilgi sahibi olduğumuz İstanbul debbağhaneleridir. Debbağ kelimesi dayak, debbağhane ise dayak işleminin yapıldığı yani derilerin terbiye edilmesi için bir dizi işlemden geçtiği yer anlamına gelir. Günümüzde debbağhane terimi ''tabakhane'' olarak da kullanılmaktadır. Türk deri sanayi çok eskilere dayanır. İstanbul'un fethiyle beraber, Fatih Sultan Mehmed Han tarafından dericilerin bir yerde toplanması emri verilir. O dönemde aynı meslek grubundan olan insanların aynı yerde bulunmaları adettendir. Bu hem onlara ulaşmayı kolaylaştırır, hem de aralarındaki dayanışmayı artırır. Ancak debbağ işlemi çevreye yaydığı kötü koku sebebiyle şehir içinde icra edilmez. Bu sebeple Fatih Sultan Mehmed debbağhanenin şehrin dışında kurulmasını emreder ve böylelikle Kazlıçeşme debbağhanelerinin temeli atılmış olur. Takip eden günlerde Kazlıçeşme'ye 360 adet debbağhane inşa edilir. Bu debbağhaneler Ayasofya Vakfı'na bağlanır ve burada deri işleme merkezi açacak olanlar kiralarını Ayasofya Vakfı'na öder. Bu bölgede açılan debbağhaneler hammaddeleri olan deriyi civarda bulunan salhane- mezbahalardan alıp işlerler. Devlet de burada işlenen deriyi askeri amaçla satın alarak günümüzde Saraçhane olarak bilinen bölgedeki saraçlara götürür. Saraçlar da bunları eyer, koşum takımı, ayakkabı, bot gibi askeri ürünler haline getirerek devlete teslim eder. Kazlıçeşme debbağhanelerinde kösele, meşin, sahtiyan gibi deri çeşitleri üretilir ve buradan sade vatandaşlar da alım yapar. Kazlıçeşme debbağhaneleri uzun süre çeşitli amaçlarla hem deri işlemeye devam eder. 1929 yılına gelindiğinde debbağhanelerin sayısı 113'tür. İlk kurulduğu günlere göre azalsa da teknik ve kapasite açısından gelişmiştir. Örneğin bunlardan 17'si fabrika düzeyindedir. Kazlıçeşme debbağhaneleri, bir başka deyişle deri işleme merkezleri, 540 sene Kazlıçeşme bölgesinde hizmet verdikten sonra 1993 yılında Tuzla Organize Deri Sanayi bölgesine taşınır. Deri imalat atölyelerinden bir kısmı taşınma kararından sonra merkezlerini kapatır, bir kısmı ise taşınır. Kasımpaşa Debbağhanesi, İstanbul'da bulunan 4 temel debbağ merkezi içerisinde üretim kapasitesi açısından Kazlıçeşme'den sonra ikinci sırayı alır. İstanbul debbağhanelerinin bir vakfa bağlı olma gelenekleri burada da sürer. Buna göre 1763 yılında kurulan Kasımpaşa Debbağhanesi'nde bulunan deri işleme atölyelerinden 24 tanesi Kasımpaşa Vakfı'na bağlı iken, 12'si Sinan Paşa Vakfı'na bağlıdır. Kasımpaşa Debbağhanesi, deri ihtiyaçlarını Galata civarındaki mezbahalardan karşılar. Buralarda kesilen koyun, keçi, sığır gibi hayvanların derileri Kasımpaşa Debbağhanesi'nde bulunan debbağlar tarafından satın alınır ve bir dizi işlemden geçirilir. Bu deriler kalitelerine göre gruplara ayrılır ve buna göre satışı gerçekleşir. Burada işlenen deriler Donanma-i Hümayun'a, Yeniçeri Ocağı'na ve Hazine-i Amire'ye satılır, bu kuruluşlar da ihtiyaçları nispetince bu deriden ürün elde ederler. Türklerde de deri işlemeciliği oldukça yaygın bir zanaattır. Debbağhanelerde işlemden geçirilen, tabaklanan deriler yarı mamul biçimde saraçlara, tüccarlara, sakalara ve dokumacılara satılır. Deriyi satın alan kişi işinin mahiyetine ve zanaatının kuvvetine göre deriyi işler. Deriyi kolay işlenebilir olması ve işlendiğinde üzerinde sanatını göstermesi yüzyıllar boyunca deriyi Türkler için vazgeçilmez bir malzeme haline getirir. Kasımpaşa Debbağhanesi'nde işlemden geçen derile de işte bu vazgeçilmezlik neticesinde yaklaşık iki asırdan boyunca iş görmeye devam eder. Aradan geçen iki asırdan sonra birer birer kapanan debbağhanelerden biri de Kasımpaşa Debbağhanesi olur. 1920'li yıllarda debbağhanenin deri tabaklama faaliyetleri son bulur. Evliyâ Çelebi'nin verdiği bilgiye göre; İstanbul'daki mevcut debbağhâneler yedi yüz adet olup, çalışanları ise usta, kalfa ve çırak olarak üç bin kişiden oluşmaktaydı. Pirlerinin Zeyd Hindî olduğunu söyleyen Evliya Çelebi, Anadolu debbağlarının piri olarak Ahi Evreni zikretmektedir. Debbağhânelerde bol miktarda tatlı suya ihtiyaç hissedildiği için, bir debbağhâne kurulurken ilk dikkat edilen şey suyu bol olan bir yerin seçimiydi. Göl, dere ve çay gibi yerler olabileceği gibi, kuyu eşilerek su elde edilen yerlere de debbağhâne inşâ edilirdi. Tophane Debbağhanesi İstanbul'un merkez deri işleme tesislerinden bir tanesidir. Kazlıçeşme, Üsküdar ve Kasımpaşa debbağhaneleri arasından en yeni olanı Tophane Debbağhanesi'dir ve 1764 yılında kurulmuştur; kapasite olarak en küçük olan debbağhane de budur. Söz konusu debbağhane içerisinde ondan fazla deri işleme atölyesi bulunur. Buradaki atölyeler de Kılıç Ali Paşa Vakfı'na ait dükkânlarda üretimlerini sürdürürler. İmalathaneler deri teminini Beşiktaş'tan sahil boyunca Sarıyer'e kadar olan mezbahalardan yapar. Zaman zaman Kasımpaşa Debbağhanesi ile yakın olmaları sebebiyle deri alım merkezleri konusunda anlaşmazlığa düşerler. O yıllarda çıkan bir kanunla söz konusu bölgelerin derilerini alma hakkının Tophane Debbağhanesi'ne verilmesi ve burada bulunan derilerin hiçbir şekilde başkasına satılmaması kararlaştırılır ve sorun bu şekilde halledilir. Tophane Debbağhanesi'nde her debbağ farklı görevlerde bulunur. Örneğin bir debbağ meşin işlerken, bir başkası sahtiyan işler; birisi kösele işlerken diğeri vaketa işler. Bu şekilde faaliyet alanları belli olan debbağlar birbirlerinin ekmek kapısını engellemez. Tophane Debbağhanesi de uzun yıllar deri tabaklama işini sürdürür. Ancak Evliya Çelebi'nin anlattığı, İstanbul'da yedi yüz debbağhane olduğu ve debbağhanelerin dükkânlarını rengârenk derilerle süslediği günler artık gerilerde kalmıştır. Çünkü debbağhaneler birer birer kapanmaktadır. Tophane Debbağhanesi de Beykoz ve Kazlıçeşme debbağhaneleri dışında kalan diğer debbağhanelerle birlikte 1920'li yıllarda üretimini durdurur.