Dünya tarihine yön vermiş Müslüman bilim insanları

Hârizmî, cebir biliminin kurucusu olarak kabul edilir. Aynı zamanda astronomi ve coğrafya alanlarında da çalışmış, yaptığı katkılarla bu bilim dallarının gelişiminde önemli rol oynamıştı. Abbasi halifesi Memûn, Bağdat'ta Şemmasiye, diğeri ise Şam'da Kasiyûn Gözlemevi olmak üzere tarihte ilk kez gözlemevleri kurmuştur. Şemmasiye Gözlemevi'nde, Yahya İbn Ebû Mansûr tarafından 828 yılında iki dönence gözlemi yapılır. Bu gözlemlere matematikçi ve astronom olarak Hârizmî de katılır. Daha sonraki dönemde astronomi tarihçilerinin Hârizmî'nin çalışmalarına değişik açılardan başvurduğu göz önüne alındığında, onun cebir alanındaki tartışmasız yetkesiyle yarışacak ölçüde astronomi bilgisine de sahip olduğunu söylemek doğru olur. Harezmî'nin asıl ünü matematikle ilgili çalışmalarından gelir, özellikle cebir alanında yaptığı çalışmalar bu bilim dalının sonraki gelişimini doğrudan belirleyen bir nitelik taşır. Ünlü bilim tarihçisi ve felsefecisi George Sarto, üç ciltlik Bilim Tarihine Giriş adlı eserinde 9'uncu yüzyılın birinci yarısını Harezmî Dönemi diye adlandırarak Harezmî'nin bu yönüne dikkat çeker. Harezmî'nin açtığı yol sayesinde günümüzdeki cebir yöntemleri gelişti. Bugün kullandığımız tüm cep telefonları, bilgisayarlar, hesap makineleri, televizyonlar kısacası içinde devre olan ve hesap yapan her şeyi Harezmî'nin cebirine borçluyuz. Çünkü bu araçların hepsi çeşitli programlama dilleri ile programlanır ve hepsi algoritmalara ihtiyaç duyuyor. Harezmî'nin cebir konusundaki yapıtı Kitâb el-Muhtasar fî Hisâb el-Cebr ve'l Mukâbele'de, birinci ve ikinci dereceden denklemlerin çözümleri, binom çarpımları, çeşitli cebir problemleri ve miras hesabı gibi konuları incelemiş. Diğer çalışması Hint Hesabı adındaki aritmetik kitabıdır. Aritmetik kitabının Arapça aslı kayıp. De Numero Indorum (Hint Rakamları Hakkında) adıyla Bathlı Adelard tarafından yapılan Latince tercümesiyle günümüze kadar ulaşabildi ve tanınabildi. Harezmî bu yapıtında, on rakamlı konumsal Hint rakam sistemi ile hesaplama sistemini anlatmış, batılı matematikçiler, Romalılardan bu yana yürürlükte bulunan harf rakam ve hesap sistemi yerine, Hint rakam ve hesap sistemini kullanmayı bu yapıttan öğrenmiştir. Harezmî'nin çağdaşı olan, Abdülhamid İbni Vasi İbni Türk Ebu Fazl'ın kendisinin ve yine bir matematikçi olan torunu Ebû Berze'nin taşıdığı İbn Türk künyesinden Türk asıllı olduğu tahmin ediliyor. Abdülhamid İbni Vasi İbni Türk Ebu Fazl , 'sayılar teorisi ve cebir' konularında çalışmalar yaptı. Yapıtları Kitab-ül Cami fi'l hisap, Kitaab'ül Muamelat ve bazı kaynaklarda Kitâbü Nevâdiri'l-hisâb ve Havâssü'l-adâd adlı iki kitabının daha varlığı bildirilir. Ancak bu iki adın bir tek esere ait olması da mümkün. Bir alim ve filozof olan Ömer Hayyâm, cebir, geometri, astronomi, fizik ve tıpla ilgilenmiş, müzikle uğraşmış, ayrıca adını ölümsüzleştiren rubâîlerini kaleme almıştır.Ömer Hayyâm'ın matematik alanında çok önemli bulguları bulunur. Cebir, paralel çizgiler teorisi ile orantı ve sayılar teorisinde kendisinden önceki matematikçileri geride bırakarak harf ve işaretlere dayalı teoriler geliştirdi. Ömer Hayyâm, Risale-i Cebr adlı eserinde Yunan matematikçi Öklid'in kitaplarından bahsettiği gibi, ikinci derece denklemlerin geometrik çözümlerine yer verdi. Ömer Hayyâm'ın gümüş ve altın gibi değerli madenlerin alaşımlarının saflığının ölçülmesi ve yakut, zümrüt gibi değerli taşların saflığının belirlenmesi konusunda da çalışmaları bulunuyor. Bu konuda Hayyâm'ın da Arşimet kanununa dayalı su terazisi hesap ve tasarım çalışmaları vardır. Ayrıca hava ve iklim değişmeleri ile ilgili olarak meteoroloji konusunda da çalışma ve uygulamalar yaptığı biliniyor. Hayyâm birinci, ikinci ve üçüncü derece denklemleri sınıflandıran ilk kişi oldu. Bazı yazarlar, üçüncü derece denklemlerinin Yunanlı bilginler tarafından çözüldüğünü söylerler. Ancak Ömer Hayyâm'ın Cebr ve Mukabele adlı eserini ilk kez 1851 yılında yayınlayan Franz Woepcke, eserin giriş kısmında bu varsayımın doğru olmadığını ifade eder ve Yunanlıların eserlerinde cebir ile ilgili herhangi bir ize rastlanmadığından, onların üçüncü derece denklemleri çözdüğü söylenemez der. (a + b)n ifadesindeki (n) tam sayı olduğu zaman, açınımın katsayılarını ilk defa Ömer Hayyâm tablo halinde verdi. Ondan altı yüzyıl sonra yaşayan Newton ve Pascal'a mal edilen binom formülünü de kendisi buldu. Hayyâm, ayrıca geometride Öklid postülaları (ispat dilmeye gerek duyulmadan doğru olarak benimsenen önerme) üzerine çalışmalar yapmış ve İtalyan Giovanni Girolamo Saccheri'den altı yüz yıl önce Öklid dışı geometrilerin ilk işaretlerini vermişti. Türkistan'ın Fergana bölgesinden bir Türk olan ve batıda Alfraganus adı ile tanınan Fergânî, astronomi alanında İslam dünyasında olduğu kadar Batı dünyasında da tanınıyor. Astronomiye ilişkin yazmış olduğu Astronominin Özeti ve Göğün Hareketlerinin Esasları (Cevami İlm el-Nucüm ve Usul el-Harekat el Semaviye) diğer adı ile Mecistî'ye Giriş Bölümleri Kitabı (Kitâb el Fusül el-Medhal fi Mecistî) veya batıda tanınan adı ile Elements of Astronomy (Astronominin Unsurları) adlı kitabı, 15'inci yüzyıla kadar doğu ve batıda astronomi alanında bir başvuru kitabı olarak kullanıldı ve defalarca Latince'ye çevrildi. Fergânî'nin ünlü İtalyan şair Dante Alighieri üzerindeki etkisi de bilinir. Dante, II. Ceonvivio'daki (sürgünde yazdığı şiir kitabı) Batlamyus astronomisine ait görüşleri ve İlahi Komedya'sında yer alan evren görüşünü Fergânî'den almıştır. Filozof, teolog, matematikçi, astronom ve fizikçi Levi Ben Gerson, Fergânî gibi ekinoksların presesyonunun (yalpa hareketi) Güneş'in apojesini (yörüngesinin yeryüzünden en uzak noktası) etkilediğini savunur. Alman bilim adamı Megenbegli Conrad, Sphaera adlı Almanca ilk astronomi ve fizik ders kitabını yazarken, astronomi bilgilerinin çoğunu Fergânî'den alan Sacrobosco'dan yararlanmıştır. Batıda Albategnius, Albategni veya Albatenius olarak tanınan Battani'nin tam ismi Ebû Abdullah Muhammed ibn Cabir ibn Sinân el-Rakkî el-Harranî el-Battânî'dir. Babası, Cabir ibn Sinan el-Harranî, Harran'da astronomik alet yapımcısıdır. Battânî, devrinin en önemli astronomi ve matematikçisiydi. Rakka'da özel bir gözlemevi kurmuş ve burada 887 – 918 tarihleri arasında son derece önemli gözlemler yapmıştı. Güneş, Ay ve gezegenlerin hareketlerini gözlemlemiş, yörüngelerini doğru bir biçimde belirlemeye çalışmıştı. Güneş yılını 365 gün 5 saat 46 dakika 24 saniye olarak belirledi. Güneş ve Ay Tutulmaları ile ilgilenmiş, mevsimlerin süresini büyük bir doğrulukla hesapladı. Ayrıca, ekliptiğin eğimini de dakik olarak belirlemeyi başardı. Aynı zamanda matematikçide olan Battânî, bu alanda da son derece önemli çalışmalar yapmıştır. Dik üçgenleri inceleyerek geometrideki temel kavramlardan sinüs, kosinüs, tanjant, kotanjant, sekant ve kosekantın tariflerini yapan ve bunları gerçek anlamda ilk defa kullanan kişidir. Battânî, trigonometrik formüllere ulaşmış ve bunları astronomik hesaplamalarda kullanmıştır. Tanjant üzerinde çalışmış ve bir tanjant cetveli hazırlamıştır. Ebu'r-Reyhan Muhammed b.Ahmed al- Bîrûnî al-Harizmi ya da bilinen adıyla Bîrûnî ya da Beyrûnî, batıda Alberuni veya Aliboron olarak bilinir. O, astronomi, geometri, matematik, coğrafya, jeodezi, tıp, eczacılık, madencilik, etnoloji, tarih, toplum ve beşeri bilimlerde birçok ilki gerçekleştirerek aradan geçen bin yıla rağmen eserleriyle hala bilim dünyasını aydınlatmaya devam ediyor. Bîrûnî, matematiğin trigonometri dalında çağına göre çok değerli çalışmalar yapmış ve trigonometriye yön vermiştir. Trigonometri fonksiyonlarının birer oran ve sayı niteliğinde olduğunu söylemiştir. Bîrûnî'nin, dünyanın yuvarlaklığı ve döndüğü üzerinde durduğu biliniyor. Yer çekiminin tespitini yaptı. Güneşin yerden uzaklığı, sabit ve gezegen yıldızların durumları ve ayın hareketi hakkında gözlemler yapmıştır. Özellikle fiziki coğrafyanın gelişmesinde etkili oldu. Şehirler arasındaki mesafeleri ölçmüş, enlem, boylam ve dünyanın çevresi üzerinde çalışmalar yapmıştır. Henüz yirmi yaşlarındayken yarıçapı 10 arşın olan bir küre yaparak ülkelerin yerlerini işaretlemiştir. Tıp biliminde de deneyleri vardı. Gazneli Sultan Mesûd'un gözünü o tedavi etmişti. Eczacılıkta da ünü büyüktü. Tıpta psikiyatriye önem vermiş, sesle telkinin etkisini değerlendirmişti. İlaçlar hakkında bilgi vermiş, ilacın yararı kadar yan etkisini bilmenin de tedavide önemli olduğunu vurgulamıştı. Botanikle uğraşmış, hayvanlarla ilgili gözlemler yapmış, ışığın hızının sesten çok olduğunu saptamış, 29 maddenin özgül ağırlığını ölçmüştür. Bu ölçüler bugünün bilgisinin vardığı sonuçlara yakındır. Takvim ve kronoloji açısından zamanına göre İslam dünyasında çok geniş kapsamlı çalışmalar yaptı. Bu çalışmalarına kanıt olarak olağanüstü bir kaynak niteliğindeki Asar ul-Bakiye anil-Kurun İl-Haliye adlı eserini gösterebiliriz. Al-Kanun ul-Mes'ûdî adlı eseri de astronomi açısından çok değerli bir kaynak. Oruç ve namaz vakitleri, İslam'da astronomiye olan gereksinmeyi arttırmıştır. Me'mun zamanında önem kazanan rasat işleri gittikçe gelişmiş ve Bîrûnî ile önemli bir aşamaya ulaşmıştı. Bîrûnî, felsefeyle de uğraşmıştır. Hint, Yunan ve İslam felsefesinin bazı konularının karşılaştırmasını yapmıştır. Felsefeyi bilimlerin sonuçlarının sistematiği gibi görmüş ve insanı mutluluğa götüren bir disiplin olarak anlatmıştı. Tam adı Ebû Ali el Hasan İbn el-Hasan İbn el-Heysem'dir. Batıda al-Hazen ya da Hacen olarak da bilinir. Basra'da doğması nedeniyle el-Basrî, Mısır'da yaşamış olmasından dolayı da el-Mısrî diye de anılır. Müslüman fizikçilerin en büyüğü olmasına karşın, matematik ve astronomi konularıyla da uğraşmasına rağmen, asıl başarısını optikte göstermiştir. Bu konuda yazdığı yapıt Kitab el Menâzır adını taşır ve 17'nci yüzyıla kadar otorite olmuştur. Kitap yedi bölümden oluşmakta. İlk üç kitabı doğrudan görme; dördüncü, beşinci ve altıncı kitapları yansıma; yedinci kitabı ise kırılma konusuna ayrılmıştır. İbn el-Heysem'in matematik çalışmaları cebir konusundan çok geometriyle ilişkilidir. Hatta, optikte elde ettiği olağanüstü başarının, geometri konusunda sahip olduğu bilgi birikiminden kaynaklandığını söylemek daha doğru olur. Çünkü geometri büyük oranda perspektif bilgisini içermektedir ve optik görüntü de geometrik modeller içerisinde anlamlandırılır. Onun geometriye yaptığı katkılarını birkaç başlık altında ele almak mümkün. Bunlar içerisinde özellikle sonsuz küçükler ve koni kesitleri konusundaki çalışmaları önem arz eder. Bunun dışında geometride kullanılan analiz ve sentez yöntemleri konusunda da Makale-i Tahlil ve Terkip adlı bir çalışma kaleme almıştır. İbn el-Heysem'in matematik ve optik konularındaki başarılarıyla kıyaslanacak bir düzeye ulaşmamış olmakla birlikte, üzerinde durulması gereken diğer bir çalışma alanı da astronomidir. Astronomi konusunda da seçkin düşünceler üreten İbn el-Heysem'in, Ortaçağ İslâm Dünyası'nda başlatıldığı kabul edilen, ancak ilk ne zaman ve kim tarafından başlatıldığı konusunda kesin bir düşüncenin oluşmadığı gökkürelerin fiziksel yorumu hususunda da bir öncü rol taşıdığı görülür. Galileo Galilei'nin öncülüğünü yaptığı doğanın matematiksel bir kavrayışla ele alınmasının gerekliliği düşüncesini çok önceden sezdiği anlaşılan İbn el-Heysem'in, İslâm Kültür Kuşağı'nda modern bilim tavrının ilk örneğini verdiğini belirtmek yerinde olacaktır. Nasirüddin Tûsî, genel anlamda felsefeye, özelde İslam felsefesine, İbn Sina'nın görüşlerini yöneltilen eleştirilere karşı savunup, açıklamalarıyla katkıda bulundu. Tûsî, dünya bilim tarihinde 13'üncü yüzyılın en aktif ve üretken matematik ve astronomi bilgini olarak yerini aldı. Onun pozitif bilim alanında yazdığı eserler yanında, eski Batılı bilginlerin eserlerini kusurlardan arındırarak düzgün bir şekilde yeniden yazma şeklindeki tahrirleriyle İslam bilimi dışında özellikle Batı bilim mirasına da önemli bir katkı sağlamıştı. Tûsî, bilgin arkadaşlarının da yardımlarıyla o günün dünyasında Zîc-i İlhanî adlı gelişmiş bir astronomik takvim oluşturmuştu. Ama ölümü dolayısıyla eseri yarım kaldı. Tûsî dönemine kadar var olan kataloglar içinde en gelişmişi olan bu çalışma, başta Çin olmak üzere tüm Asya'da meşhurdu. Meraga Rasathanesi'nde kullanılan astronomi aletlerinin birçoğu bizzat Tûsî tarafından icat edilmişti. Tûsî'nin bilimdeki başarılarından birini de geometri alanında görmekteyiz. Öklid dışı geometrilerin ortaya çıkmasına ön ayak olmuştur. Ayrıca Tûsî'nin Kitabu Şekli'l-Gıta adlı eseri, matematik ve trigonometri alanında dönüm noktası olmuştur. Onun bu eserinde trigonometri, astronomiye hiçbir göndermede bulunmadan saf matematiğin bir dalı olarak ortaya çıkar. Mantık, felsefe, kelam, ahlak, matematik ve astronomi onun birbirine yakın derecede uzmanlaştığı ve eser yazdığı disiplinlerdi. Ayrıca siyaset, madenbilim, tıp, tarih, coğrafya, fıkıh, tefsir ve tasavvuf da onun sınırlı olmakla birlikte ilgilenip eser verdiği alanlar arasında yer alır. Tûsî, matematik ve astronomi alanlarında yazdığı eserler yanında Arşimed, Batlamyus ve Öklid gibi ünlü bilginlerin eserlerini düzeltmelerle yazdığı tahrirleriyle ünlüdür. Batıda Alpetragius olarak anılan Ebû İshak Nûreddîn Bitrûcî, ünlü filozof İbn Tufeyl'in talebesi ve İbn Rüşd'ün çağdaşı olmasının dışında hayatı ve tahsil çevresi hakkında bilgi mevcut değil. Bitrûcî'ye Aristocu fizik felsefesinin verilerine dayanarak Batlamyus'un astronomik sistemini eleştirme ve bu sistemde değişiklik yapma fikrini İbn Tufeyl telkin etmişti. Hocasının etkisi altında kaldığı bilinen Bitrûcî'ye göre İbn Tufeyl, Batlamyus'un modelinden farklı olarak yeni bir sistem ortaya koydu.Hocası İbn Tufeyl'in tavsiyesi doğrultusunda çalışarak kendisini şöhrete kavuşturan Kitâbü'l-Hey'e'yi kaleme aldı. Bu maksatla önce Cabir b. Eflah'ın Islâhu'l-Mecistî adlı eserini okuyup onun daha önce Batlamyus sistemine yönelttiği eleştirileri öğrendi. Bitrûcî, Ödoksos tarafından geliştirilen ve Aristoteles fiziğine dayanan ortak merkezli küreler kuramına geri dönmüş ve gezegenlerin düzensiz hareketlerini açıklayabilmek için, daha önceden belirlenen 8 gökküresinin dışına bir küre daha ilave etmiştir. Kitâbu'l-Hey'e çok beğenilmiş ve 1217'de Michael Scot tarafından Latince'ye ve 1259'da ise Moses ben Tibbon tarafından İbranice'ye çevrilerek Batı medeniyetine aktarıldı. Timur'un torunu, Şahruh Mirza'nın oğludur. Asıl ismi Muhammed Taragay'dır. 1413'te babasının yerine Türkistan ve Maveraünnehir bölgesi emirliğine gelir. Yönetimi döneminde hem matematik hem astronomi ile ilgilenir. Batlamyus, Nasîreddin Tûsî ve Gıyaseddîn Cemşid tarafından yapılan hesaplama hatalarını Uluğ Bey, yeni esaslara ve astronomik tespitlere dayanarak düzeltmiştir. Kendisinden önce Doğulu ve Batılı bilginlerin tahmini ve yaklaşık hesaplamalarını terk etmiş, cebir, geometri ve trigonometriye dayalı, kesin sonuçlar veren matematiksel hesaplama esasını uygulamıştır. Zic-i Uluğ Bey, asırlar boyunca astronomi alanında başucu kaynaklarından olmuştur. Zîc-i Uluğ Bey adlı eseri, Ptolemy zamanından 15'inci yüzyılın ortasına kadar orijinal gözlem sonuçlarına dayalı olarak hazırlanmış, çağının en önemli astronomi cetvelleri olarak tarihteki yerini almıştır. Bilim tarihinin en önemli eserlerinden biri olarak bilim yöntemleri ve sonuçları bakımından astronomi konusunda çığır açmış bir kitaptır. Eser dört bölümden meydana gelir: Birinci bölümde farklı toplumlar tarafından kullanılan değişik takvim/kronolojik sistemleri ele alınır. İkinci bölümde trigonometri ve küresel astronomi, bir gökcisminin ekvatora uzaklığı, yeryüzündeki bir yerin enlem ve boylamının tayini, iki yıldızın veya gezegenlerin uzaklık tayini gibi uygulamalı astronomiye ait bilgi, gözlem ve hesaplamalara yer verilir. Üçüncü bölümde, gökcisimlerinde görülen hareketler ve yerleri konu edilmiş, güneş ve gezegenlerin hareket teorisi, gezegenler, güneş ve ayın, yer merkezine uzaklığının tayini, güneş ve ay tutulmaları incelenir. Dördüncü bölümde ise, astrolojiyle ilgili konulardan bahsedilir. Uluğ Bey, Semerkant'ta bir medrese ve bir de rasathane yaptırmıştır. Rasathanede yapılan gözlem ve hesaplamalar¸ günümüz astronomi değerlerine oldukça yakındır. Uluğ Bey, bir yılın uzunluğunu 365 gün 6 saat 10 dakika 8 saniye olarak belirlemiştir. Modern ölçümlere göre de 365 gün 6 saat 9 dakika 9.6 saniyedir, aradaki fark 1 dakikadan azdır. Ali Kuşçu, on beşinci yüzyılda yaşamış olan önemli bir astronomi ve matematik bilginidir. Babası Uluğ Bey'in doğancıbaşısı idi. Kuşçu lâkabı buradan gelmektedir.Ali Kuşçu'nun astronomi ve matematik alanında yazmış olduğu iki önemli eseri vardır. Astronomi konusunda yazdığı Risalet-ül fi'l Hey'et adlı eserini bazı eklemelerle Risalet-ül Fethiye adıyla Fatih'e sunar. Otlukbeli Savaşı sırasında bitirilip zaferden sonra Fatih'e sunulduğu için Fethiye adı verilmiştir. Eser üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde gezegenlerin küreleri ele alınmakta ve gezegenlerin hareketlerinden bahsedilmektedir. İkinci bölüm Yer'in şekli ve yedi iklim üzerinedir. Son bölümde ise Ali Kuşçu, Yer'e ilişkin ölçüleri ve gezegenlerin uzaklıklarını vermektedir. Döneminde hayli etkin olmuş olan bu astronomi eseri küçük bir el kitabı niteliğindedir ve yeni bulgular ortaya koymaktan çok, medreselerde astronomi öğretimi için yazılmıştır. Ali Kuşçu'nun diğer önemli eseri ise, Fatih'in adına atfen Muhammediye adını verdiği matematik kitabıdır. Ali Kuşçu'nun en önemli eserlerinden birisi de hocası Uluğ Bey Zic'ine yazmış olduğu şerhtir. Uluğ Bey Zic'ine yaptığı yorum, en önemli yorumlarındandır. Ali Kuşçu'nun önemli eserlerinden biri de Zic-i Gurgani'ye yazmış olduğu şerhtir. Ali Kuşçu bu eserlerinde, Batlamyus astronomisi esaslarına dayalı olarak, gezegenler, hareketleri, düzensizlikleri, Güneş ve ayın hareketleri, Ay ve Güneş tutulması, astronomik sabitler ve enlem ve boylam hesapları ile zaman tayini konusunda bilgi vermektedir. Ali Kuşçu'nun medreselere matematik dersleri konulmasında da önemli rolü olmuştur. Gerçek adı Ebu Ali Hüseyin, çağdaşları Şeyhü'l-reis öğrencileri Reis, Batı dünyasının ise Avicenna adıyla tanıdığı İbn-i Sina, her ne kadar hekim olarak şöhret yapmışsa da matematik, astronomi, fizik, kimya, jeoloji, felsefe, teoloji, şiir ve müzik onun dehasıyla zenginleşmişti. Kuşyar adlı bir doktorun yanında okuduğu tıp kitapları sayesinde tıpta yoğunlaştı. İbn-i Sina 57 yıllık yaşamına birçok bilimsel ve felsefi çalışmanın yanı sıra devlet adamlığını da sığdırdı. Tıpla ilgili 2 önemli kitabı var. İlki, Kalp İlaçları Risalesi ve Kanun'dur. Bu eserinde önce kalp hakkındaki teorileri ve genel olarak ilaçların özelliklerini ele almış, sonrasında kalp ilaçlarını ele alıp, alfabetik sırayla onların özelliklerini ve hangi kalp rahatsızlığına iyi geldiğini belirtmiştir. Diğeri de İslam dünyasının yanı sıra Avrupa'da da tanınmasını sağlayan El Kanun Fi't Tıb (Tıbbın Kanunu) isimli eseridir. Yaklaşık altı yüzyıl boyunca Asya ve Avrupa'daki tıp okullarında okutulan bu eser 5 ciltten oluşur. Çin, Hint, Mısır'ın geleneksel tıp bilgilerini de içerir. Eserde kanıta dayalı tıp, deneysel tıp, klinik testler, verimlilik analizi, risk faktörü ve sendroma dayalı hastalık teşhisi gibi konular yer alır. Ayrıca ilaçbilim alanında önemli bilgilerde bulunur. Ancak, eserin gözlem ve deneye dayanan, ama bir yandan da hurafelerden tam olarak da kurtulamayan özelliği de görülür. İbn-i Sina matematikte mantık ve öklit geometrisini ünlü matematikçi Abdullah Natili'den, fizik, matematik ve metafiziği kendi kendine öğrenmişti. Matematik kavramları üzerinde duran İbn-i Sina'nın matematik felsefesinin kurucularından biri olduğu söylenebilir. Fizikle ilgili olarak optik, fizyolojik optik ve dinamik konularına ilgi duyan ve bu konudaki klasik bilgileri tartışarak yeni görüşler ileri süren İbni Sina, fizikteki önemli konulardan birisi olan hareketin açıklanmasında, Aristo'nun görüşüne karşı çıkar ve herhangi bir cisim bir engelle karşılaşmıyorsa onun hareketinin sürekli olduğunu söyler. Bu, daha sonra Newton tarafından da aynı şekilde ifade edilen Birinci Newton Yasası'dır. Kimyada (simya) transmutasyon teorisinin doğruluğunu araştırmış ve reddetmiştir. Çünkü her maddenin kendine ait özellikleri vardır. Teorisinin doğruluğunu deneysel olarak da göstermiş, saptamış ama onun yerine koyulacak yeni bir önerisi de yoktu. İbn-i Sina astronomide de Aristo'dan farklı düşünmez. Takvim çalışmasına girer, mikrometreyi ve Azimut kadranını (astronomik pusula) bulur, bu da teknolojik gelişmelere katkıda bulunduğunu gösterir. İbn-i Sina felsefeyle de ilgilenir. El-Kindi, El-Farabi ve İbn-i Rüşd ile birlikte dört Aristotelesçi İslam filozofu arasında yer alan İbn-i Sina'ya göre felsefe ilimleri teorik ve pratik olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Teorik olanlar yani matematik, doğa bilimi ve metafizik aklı sürekli düşünür bir hale getirerek, ruha düşünme yetisini kazandırır. Pratik felsefe ise teorik düşünme yetisini kişinin karakter özellikleriyle birleştirerek eylemler ile ilişkilendirir. İbn-i Sina Aristo metafiziği ile İslamiyeti kaynaştırmaya çalışmıştır. Kemâlüddîn El-Farisi, İranlı olmasına karşın, matematik, fizik ve astronomi konularında kitaplar yazdı. Asıl ününü İbn el-Heysem'in Kitab el-Menâzır adlı optik kitabına yazmış olduğu şerh kitabı olan Tenkih el-Menâzır'a borçludur. Kitaplarına yönelik çok fazla çalışma yapılmadı. En önemli kitabı Tenkih'te, ışık kaynağı olarak nesneyi görmekte ve görmeye de nesneden gelen bu ışınların yol açtığını ileri sürdü. Kitabının ilk kısmının üçüncü bölümünde İbn el-Heysem'den yaptığı alıntıdan hareketle, gözün kendinden ışıklı ya da ışıklandırılmış nesneden ışık gelmediği sürece hiçbir şeyi algılayamayacağını belirtti. Aynı şekilde öncülerinde olduğu gibi nesnelerin ışık kaynağı ve ışıklandırılmış olmak üzere ikiye ayrıldığını benimsedi. Gökkuşağının oluşumunun açıklanması, Ortaçağ optik biliminin hem doğuda ve hem de batıda en önemli konularından biridir. Çünkü bu optik olgu, hem bir doğulu ve hem de bir batılı bilim adamı tarafından birbirlerinden bağımsız olarak, doğru bir biçimde, yani bu günkü gökkuşağı açıklamasına benzer bir şekilde açıklanabilmiştir. Optik çalışmalarıyla bütün zamanların en büyük optikçisi unvanını alan ve başarılı kırılma deneylerinden dolayı da ikinci Ptolemy diye adlandırılan İbn el-Heysem, bütün çabasına rağmen gökkuşağının oluşumunu doğru olarak açıklayamamıştır. Kemalüddin el-Farisi ise İbn el-Heysem'in kavram ve açıklamalarından hareketle gökkuşağını doğru olarak açıklamayı başardı. Kuramsal ve deneysel araştırmalarla kimyanın gelişimini büyük ölçüde etkileyen ve kimya tarihinin efsanevi temsilcilerinden biri olan Ebû Mûsâ Câbir İbn Hayyân el-Sûfî, tıp, astronomi, matematik ve felsefeyle ilgili çalışmalar da yaptı. Birçok bilim tarihçisine göre Câbir bin Hayyân, Boyle, Priestley ve Lavoisier gibi modern kimyanın kurucuları ile denklik gösteriyordu. Hem yaptığı bilimsel çalışmaları hem de deneysel yöntemin önemini kavramış ve başarıyla uygulamış olması Câbir İbn Hayyân'ın bütün kimya çalışmaları üzerinde derin bir etkisi olmasına yol açmıştı. Câbir İbn Hayyân'ı efsanevi bir kişilik yapan iki yön vardı: Birincisi yaklaşık sekiz yüz yıllık bir zaman diliminde kimya adına gerçekleştirilen bütün çalışmalara kaynaklık etmesi, Doğu'nun ve Batı'nın kimya anlayışlarının etkili şekilde sentezini yapmasıydı. İkincisi ise bu alanın sınırlarını çizen ve ilkelerini belirleyen çalışmalardan oluşan dev bir külliyatın yazarıydı. Câbir'le birlikte akla gelen en önemli şey, minerallerin oluşumunu açıkladığı cıva-kükürt kuramıdır. Ona göre bütün madenler kükürt ve civanın farklı oranlarda birleşmesiyle oluşmuştu. Câbir'in önemli çalışmalar gerçekleştirdiği bir diğer alan da maddelerin sınıflandırılmasıydı. Câbir'in modern kimyanın babası olarak değerlendirilmesine sebep olan başka çalışmaları da vardı: İlk kez kullanılan veya geliştirilen kimyasal işlemler, bu işlemlerin uygulanması sırasında kullanılan aletler ve süreçler sonucunda elde edilen kimyasal bileşikler. Câbir söz konusu işlemler ve araçların kullanımıyla, su genel başlığında çözücü sular olarak adlandırılan nitrik, sülfürik ve hidroklorik asit gibi mineral asitleri keşfetmişti. Câbir aynı zamanda metallerin işlenmesi, çelik yapımı, kumaş ve deri boyanması, dayanıklı kumaş yapımı, altın üzerine yazı yazmak için altın pirit kullanımı ve asetik asidin yoğunlaştırılması için sirke damıtılması, cam yapımı tekniklerinin geliştirilmesi gibi kimya sanayi ile ilgili önemli çalışmalar yapmıştır. Câbir tarafından kullanılan işlemlerin en önemlileri buharlaştırma, damıtma ve kireçleştirmedir. İslâm dünyasında kimya çalışmalarıyla tanınan bir diğer bilgin de Zekeriyyâ el-Râzî'dir. Rey'de doğan Râzî, otuzlu yaşlarından sonra bilimle ilgilenmiş. Bağdat'ta başhekimlik yapmış, Afrika'ya ve Endülüs'e seyahat etmişti. Son birkaç yılında gözleri görmez oldu.Râzî, kimya, felsefe ve tıp alanlarında çalıştı. Kimyada Câbir'in izinden giderek Yapısal Dönüşüm Kuramı'nı benimsedi. Ancak Câbir'in aksine Aristoteles'in dört unsur görüşünü değil, atomcu görüşü benimsedi. Câbir gibi bir dizi deney yaparak saf elementi elde etmeye çalışmış ve bu işlemin maddenin erimesi, çözülmesi, parçalanması, ortaya çıkan parçaların farklı parçalarla birleşmesi ve oluşan ürünün çökelmesi gibi beş ayrı süreçten geçtiğini belirtti. Yeni kimyasal maddeler, yeni yöntemler ve yeni aletler geliştiren Râzî'nin en önemli başarılarından biri de, farklı organik maddeleri damıtmak suretiyle çeşitli yağlar, tuzlar ve boyalar elde etmiş olmasıydı. Ayrıca demir gibi zor eriyen metallerin eritme işlemleri ile ilgili araştırmalar da yaptı. Râzî maddeleri, mineral, bitkisel ve hayvansal olmak üzere üç temel gruba ayırdıktan sonra, mineralleri de 6 gruba ayırmıştır: Câhız'ın tam adı Ebû Osman Amr bin Bahr el-Fuhaymî el-Basrî'dir. Gözlerinin dışarı çıkık olmasından dolayı Câhız lakabı verilmişti. İyi bir kelamcı (İslam dininin inançla ilgili yönünü inceleyen ilim), edebiyatçı, ünlü bir zoolog ve antropologdur. Çeşitli bilim dallarıyla ilgili birçok eseri vardır. Onun en önemli eseri Kitâbü'l-Hayavân'dır. Bu eser, bilim tarihine, özellikle zoolojiye önemli katkıda bulunmuştur. Bu kitabın öncüsü, çağdaşı Abdülmelik b. Kureyb el-Esmaî'nin zooloji üzerine yazdığı kitaptır. Bilebildiğimiz kadarıyla bu eser İslam düşünce tarihinde ilk zooloji çalışmasıdır. Câhız'ın hayvanlar üzerine uzun çalışmalarından sonra, kendisinden sonraki evrim düşüncelerinin özü olan konuları içeren Kitâbü'l-Hayavân'da, ilk defa evrim düşüncesi üzerine görüşlerini ortaya koydu. Câhız'ın bu eseri, büyük etki ettiği geç dönem Müslüman bilim adamları aracılığıyla Avrupalı düşünürler tarafından tanınmış ve zooloji alanındaki eserlere kaynaklık etmişti. Zoolojik ve antropolojik bilimlerin en erken temsilcisi olan Câhız, hayvan yaşamında çevresel faktörlerin etkisini keşfederek, aynı zamanda farklı faktörler altında hayvan türlerinin dönüşümünü gözlemlemiştir. Batılıların verdiği adla Abulcasis, Ebu'l-Kasım Halef İbn Abbâs ez-Zehrâvî, tıp ve özellikle cerrahi alanında önemli bir çığır açmış ve Kitâbü't tasrif limen'aceze ani't-te'lif adlı eseri ile de büyük bir şöhrete kavuşmuştur. 9 ciltlik bu eser, temelde tipik bir genel tıp bilgileri veren bir eserse de, bazı yönlerden özellikle dokuzuncu bölümünü cerrahi tedavisine ayırmış, bu konuda ayrıntılı bilgi vermişti. Cerrahi ile ilgili bilgiler ve açıklamaların yanı sıra, söz konusu ameliyatlarda aletlerin resimlerini de verir. Genelde cerrahi konusunda bir eser olması, resim içermesi açısından tıp tarihinde önemli bir yere sahiptir. Zehravi, İbn-i Sina ile çağdaştır. Babası veteriner olduğu için İbn-i Baytâr lakabını alan Ebû Muhammed, devrinin en büyük botanik âlimi olarak kabul edilir. Tababette kullanmak üzere bitki türlerinden ve besin maddelerinden oluşan malzemeyi bütün özellikleriyle tanıtmış, adlarını Arapça, Berberice, Latince, Grekçe ve Farsça olarak yazmıştır. İbn-i Baytâr'ı dünya ölçeğinde tanıtan eseri el-Câmi'li-Müfredâti'l-Edviye ve'l-Ağziye adlı eseridir. Bu eser, basit ilaçlar konusundaki Arapça yazılmış kitapların en önemlisi ve güvenilir olanı olarak kabul edilir. Hayatının sonuna doğru yazdığı bu alfabetik eserde 2353 madde yer alır. Dioscorides ve Galen'in gözlemleriyle birlikte kendi değerlendirmelerine de dayanan eserde İbn-i Sinâ, Râzî Dînaverî ve Gâfıkî'nin isimleri sık sık geçer. Bu eser, İslam hekimlerince geniş bir şekilde incelenmiş ve kendisinden yararlanılarak birçok tedavi kitabı hazırlanmıştır. Demirî'yi İslâm dünyası ve Avrupa'da tanıtan en önemli eseri zooloji alanında yazmış olduğu Hayâtü'l-Hayevân adındaki eseridir. Bu eserini ansiklopedik bir mahiyette kaleme alır. Her hayvan hakkında az da olsa bilgi verilen bu eser, alfabetik olarak yazılmıştır. Yazar, eserin önsözünde, eserini hayvanlar âlemine ilişkin yanlış bilgileri düzeltmek için kaleme aldığını ifade eder. Burada zooloji ile ilgili yanlış bilgiler düzeltilmiş olsa da, daha ziyade bunların isimlerindeki hatalar, bunlara ilişkin rivayetlerdeki hatalar düzeltilmiştir. Hayâtü'l-Hayevân, ağırlığı hayvanlara ayrılmış olan (Halifeler Tarihi gibi bazı istisnalar dışında) oldukça hacimli bir eser. Fakat bu eseri bir zooloji eseri olarak değerlendirmek yanlış olur, çünkü bu eserde hayvanlara ilişkin morfoloji, anatomi, fizyoloji gibi konularda yeterli derecede bilgi verilmez. Hayâtü'l-Hayevân, içerisinde zooloji gözlemlerinin anlatıldığı, bilgilerin veya görüşlerin ortaya konulduğu bir eser olmaktan ziyade, İslam uygarlığında hayvanlarla ilgili bilinen, gerek zoolojik, gerek dini veya folklorik bilgilerin bir araya getirildiği bir derleme niteliğindedir.Demirî'den sonraki dönemde Hayâtü'l-Hayevân boyutunda bir ansiklopedi İslam uygarlığında bir daha hazırlanmadı. Ancak bu eserden faydalanarak hazırlanan özetler yapıldı. İbn Nefîs, tıp tahsilinin yanında hukuk, edebiyat ve ilahiyat alanında da eğitim görmüştür. İbn Nefis'in en önemli eseri el-Mucez fî' Tıb, zamanında ve daha sonra yüzyıllar boyu el kitabı olarak kullanıldı. Eseri genel bir tıp eseridir. Eser 4 bölümden meydana gelmiş. Birinci bölüm genel olarak insan bedeninin hali, tabii işleri ve onların yararları ile ilgili. Eserin ikinci kısmı ilaçlar ve gıdalar hakkındadır, bu kısımda onun verdiği ilaçlar arasında, kendinden önce yaşamış ve kendi devrindeki hekimlerde de görüldüğü üzere bitkisel kökenli ilaçlar önemli yer tutar. Üçüncü kısımda ise tek tek organların hastalıkları ele alınıp incelenmiştir. Son bölümde ise üreme organlarının hastalıklarını ele almış. Onun tıp eserlerinden bazıları, bazı meşhur tıp otoritelerinin eserleri üzerine yazılmış şerhlerdir. İbn Sina'nın, Hippocrates'in ve Hüneyn İbn İshak'ın eserleri üzerine şerhler yazmıştır. Doğum tarihi bilinmemekle birlikte, 946'da ölen Mesûdî, tarih ve coğrafya konusunda kitaplar yazdı. Hayatı hakkındaki bilgileri, kendi eserleri arasına serpiştirilmiş satırlardan bölük pörçük toplamak mümkün. Mesudî'nin yirmi civarındaki eserinden ancak iki tanesi günümüze kadar gelebildi. Elde bulunan iki eseri arasında ise en önemli Muruc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar) adlı çalışmasıdır. 10'uncu yüzyılın birinci yarısına ait olan ve çeşitli Batı dillerine de çevrilen bu eser, birinci el kaynaklar arasında önemli bir yer tutar. İran, Hindistan, Çinhindi, Seylan, Kafkasya, Doğu Anadolu, Batı Türkistan, Suriye, Mısır, Libya, Tunus, Cezayir, Fas ve İspanya gibi alanları gezmiş, bu alanlara ilişkin gözlemlerini anlatmıştır. İbn Havkal, Sûretu'l-Arz adlı eserini İstahrî'nin eseri üzerine oluşturmuş, coğrafî bilgiler yanında haritalara da önem vermişti. Bu kitap, Arap coğrafya edebiyatının zirvesini temsil eder. Kitabına yer ve yeryüzünün fiziki coğrafyası hakkındaki bir mukaddime ile başlar. Bundan sonra Arap Yarımadası, Fars Denizi, Mağrib, Endülüs, Sicilya, Mısır, Şam, Akdeniz, el-Cezire, Fars, Kirman, Sind, Doğu Anadolu, Azerbaycan, Cibal, Kafkasya, Hazar Denizi, Horasan ve Mâverâünnehr bölgelerini sırayla anlatır. Coğrafi bilgilerden başka, şehirlerdeki sosyal hayata, önemli binalara, madenlere, ticarete, sanatlara, zirai mahsullere, fiyat hareketlerine önemli yer verir. Endülüs, Kuzey Afrika ve Sicilya'dan ayrıntılı bir şekilde bahseder. Bu eserden 10'uncu yüzyıldaki İslam dünyasını ve İslam kültürünü ayrıntılı bir şekilde öğrenmekteyiz. Tam adı Ebû Abdullâh Muhammed İbn Muhammed İbn Abdullâh İbn İdrîs eş-Şerîf es-Sebtî olan İdrîsî, İslam dünyasında yetişen önemli coğrafyacılardan biridir. Coğrafya ve kartografya konularında kaleme aldığı önemli yapıtlarla hem İslam dünyasının bilgi birikimini zenginleştirmiş, hem de Müslüman bilginlerin elde ettiği coğrafi bilgilerin Batı'ya aktarılmasında etkin rol oynamıştır. Gençliğinde İspanya'yı, Portekiz'i, Fransa'nın Atlas Okyanusu kıyılarını, Güney İngiltere'yi, Kuzey Afrika'yı gezen ve henüz 16 yaşındayken Anadolu'ya da gelen İdrîsî, bu araştırma gezileri esnasında değerli bilgiler toplamıştı. Yaklaşık 1145'te Sicilya'daki Norman Kralı II. Roger'in hizmetine girmiş ve yaşamının geri kalan kısmını onun Palermo'daki sarayında geçirmişti. Eskiden yapılmış dünya haritalarını yeterli bulmayan Kral, İdrîsî'den yeni bilgiler ışığında gelişmiş bir harita yapmasını istedi. İdrîsî, krala ithaf ettiği Kitab el-Rucerî (Roger'in Kitabı), diğer adıyla Nüzhet el-Müştâk fî İhtirâk el-Âfâk (Dünyanın Aşılmış Ufuklarında Zevkli Bir Gezinti) adlı meşhur yapıtını tamamlayarak kendisine takdim etmiştir. Kitapta, dünya ekvatorla ikiye ayırılmış ve güney yarımkürenin çok sıcak olduğu için canlıların yaşamasına elverişli olmadığı belirtildikten sonra, kuzey yarımküre yedi iklim halinde ekvatordan kuzeye doğru incelenmiştir. Her iklim de batıdan doğuya doğru çeşitli bölgelere ayırılmıştır. Kitapta yer alan ilginç bilgilerden biri de yerçekiminden söz edilmesidir. İdrîsî'ye göre, mıknatısın demiri çekmesi gibi yer de cisimleri çekmektedir, bırakılan cisimlerin yere düşmesinin nedeni de bu çekim kuvvetidir. Kitap, Ortaçağ İslam dünyasında yerküre üzerine yazılmış, kapsamlı ve sistematik çalışmalardan biridir ve Avrupa hakkında gerçeğe en yakın bilgileri veren ilk yapıt olma özelliğini taşır. İdrîsî'nin 12'nci yüzyılda İslam dünyasında yaptığı bu çalışmalar, Avrupa'daki haritacılık çalışmalarını doğrudan etkilemiş, tasviri ve matematiksel coğrafya alanlarındaki çalışmalara uzun yıllar boyunca hem Doğu'da hem de Batı'da kaynaklık etmiştir. İbn Battûta adıyla bilinen, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. İbrahim el-Levâtî et-Tancî, Ortaçağın en büyük seyyahı ve Rıhletü İbn Battûta diye bilinen seyahatnamenin sahibidir. Birçok şarkiyatçının da itiraf ettiği gibi eskiden Ortaçağ'ın en büyük seyyahı kabul edilen Marko Polo'nun bir numaralı rakibidir; hatta Marko Polo'dan çok daha geniş bir alanı gezmesi ve üç kıtada en önemli kültür merkezlerine ulaşması münasebetiyle onu geride bırakmıştır. İbn Battuta gezdiği topraklarda toplumsal hayata katılmış, evlilikler yapmış ve kültür aktarımında bulunmuştur. Yaşadıklarını, seyahatnamesini alim-katip İbn Cüzey'e yazdırmıştır. İbn Battuta gezmiş olduğu coğrafyalarda evliliklerden, düğün merasimlerine, yemek kültüründen ticarete, toplumsal örgütlenmelerden dini sınıflara, savaşlardan ülke sınırlarına kadar her konuyu dikkatle incelemiş ve aktarmıştır. Musaoğulları olarak bilinen, Ebu Cafer Muhammed b. Musa b. Şakir (ölümü 872), Ebu'l-Kasım Ahmed b. Musa b. Şakir (ölümü 878) ve Hasan b. Musa b. Şakir adlarındaki üç kardeştir. Astronomi ve astroloji ile uğraştığı için el-Müneccim de denilen, bir vesile ile Halife Me'mun ile tanışan baba Musa b. Şakir, başına gelebilecek herhangi bir beladan sonra (hırsızlık yaptığı söylenir) çocuklarına Me'mun'un bakmasını istemiştir. Ölümünden sonra Halife Me'mun, kardeşleri yetiştirmesi için astronom ve astrolog olan Yahya b. Ebu Mansur'un yanına yerleştirir. Üç kardeşten en ünlüsü Ebu Cafer Muhammed'dir, geometri ve astronomi ile uğraşmıştır. Euclides ve Batlamyus'un eserleri üzerinde çalışmış, mantık ve felsefe ile uğraşmış, ayrıca siyasetle de ilgilenmiştir. Devlet ricali tarafından diğer kardeşlerine nazaran daha çok sevilir. O, aynı zamanda astronomi, matematik, felsefe ve meteoroloji gibi ilmi alanlarda bilim adamı olarak da tanınır. Halife Me'mun, bir grup astronoma Batlamyus'un Mecisti adlı kitabındaki bilgilerin doğruluğunu test ettirmek için ünlü gökbilimcilerin bulunduğu 69 kişilik heyete onu da dahil eder. Ortanca kardeşleri olan Ebu'l-Kasım Ahmed daha çok mekanik alanında yoğunlaşmıştır. O, ailenin teknik bilimcisi ve makine yapımcısı idi. Onun, kuşlar için kendi kendine dolan su yalağı, sıvıların özgül ağırlığını hesaplayan kaplar, otomatik ibrikler, fitili yandıkça kendiliğinden uzayan lambalar, rüzgarda sönmeyen kandiller, tarla sulamada suyun belli bir mesafeye ulaştığını haber veren tertibat ve değişik desenler veren fıskiyeler, tarihe geçen icatlarından sadece birkaç örnektir. Ailenin en küçük kardeşi olan Hasan b. Musa ise geometri alanında uzmanlaşmıştır. İslam aleminde koniklere ait ilk eseri o yazmıştır. İki çivi ya da iki kazık yardımıyla elips çizmeyi de yine o icat etmiştir. Bu aleti pergelin ilk numunesi olarak kabul edebiliriz. Ayrıca teleskopa benzer bir alet yapmıştır. Halife Me'mun, kardeşlerden dünyanın enlem ve boylamını ölçmelerini ister, onlar da Sincar ve Kufe ovalarında yaptıkları iki ayrı deney sonucunda bir meridyen yayının 360 derece ve bir dereceye tekabül eden mesafenin 106-2/3 km, ayrıca dünyanın çevresinin 8000 fersah (38.400 km) olduğunu tespit ederler. Onların özellikle matematik ve mekanik alanlarında yoğunlaşmaları, Hint ve Yunan tabiat bilimcilerinin kitaplarıyla fazlaca ilgilenmeleri sebebiyledir. Onlar, farklı iki eski geleneği birleştirerek yeni neticelere ulaşmışlardır. Mekanik bilimine ait Kitabü'l-Hiyel adlı eseri hazırlarlar. Mervli Ebu'l Feth Abdurrahman el-Hazinî, 12'nci yüzyılın en değerli fizikçilerinden biriydi. Kitabu Mizâni'l-Hikme'de mekanik ve hidrostatik konularla ilgili bilgiler yer alır. Eserde Hazini, icat ettiği hassas terazilerin ayrıntılı tarifleri yanında, İslam dünyasındaki bilim adamlarının konuyla alakalı bilgilerini de aktarmaktadır. Bilim tarihçisi G. Sarton bu çalışmayı, İslam ilim dünyasının önde gelen mekanik eseri olarak değerlendirir. Hazinî, kütleler arasındaki çekim prensibini daha o zaman ortaya koyar. Yaptığı birçok deney sonunda bütün cisimlerin yerkürenin merkezine doğru bir kuvvetle çekildiğini, bu kuvvetin ise düşen cisim ile çekim merkezi arasındaki mesafeye bağlı olduğunu belirtmiştir. Yerçekimini, Newton'dan beş yüz sene önce yaşayan Hazini keşfetmiştir. Batılı bilim adamları tarafından dinamik, hidrostatik ve akışkanlar mekaniğinin öncüsü ve üstadı kabul edilen el- Hazinî, sekiz asır önce bir cismin, düşük yoğunluklu havada ağırlık kazandığını, yoğun havada veya suda ise ağırlığının azaldığını keşfetmiştir. Farklı sıvıların yoğunluğunu dolayısıyla özgül ağırlıklarını da belirlemeye yarayan areometreyi (yoğunluk ölçme âleti) geliştirmiştir. Batı dünyasında, William Nicholson'ın areometre ve hidrometreyi 1798'de yapabildiği göz önüne alınırsa, bunu yaklaşık altı buçuk asır önce yapan el- Hazinî'nin büyüklüğü daha iyi anlaşılır. Bugünkü modern yoğunluk bulma formülü olan d=m/v denklemi, el- Hazinî'nin ortaya koyduğu formül ve aletin geliştirilmiş şeklidir. Sibernetik ve robotik biliminin babası olarak kabul edilen, Batı dünyasında El-Cezerî (al-Jazari, al Jasari, Cazari, Gazari) olarak bilinen Ebû'l İz İsmail İbni Rezzaz El Cezerî, şeref ve onur babası anlamında Ebul-iz lakabını taşır. El-Cezerî ismini Cizreli olduğu için almıştır. El-Cami Beyne'l-İlm Ve'l-Amel En-Nafi Fi Eş-Şınaa'ti'l-Hiyel (Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar) adlı eserinde robot ve akışkanlar mekaniği konularında pratik mühendisliğin öncüsü olarak, sibernetik ve mekaniği ilk kez bir arada kullanıp doruk noktasına ulaştırmıştır. Kitabındaki tüm şekilleri kendisi çizmiş ve renklendirmiştir. Bu da El-Cezerî'nin yalnız mühendis değil, yetenekli bir sanatçı olduğunu da göstermektedir. Kitabında yer alan çizimlerinde insan ve hayvan figürlerinden geniş ölçüde yararlanmıştır. Müslümanlık inancında insan ve hayvan figürleri resim ve heykelde tasvir edilmesi yasaklandığı için, bu figürleri soyutlayarak ve gerçek boyutlarından bir miktar saparak kullanma yoluna gitmişti. (Derlenmiştir.)

Dünya tarihine yön vermiş Müslüman bilim insanları

HAREZMİ