Zamanımızın çizelgesi takvimler

'Takvim' dilimize Arapçadan geçmiş bir kelimedir. Sözlükteki karşılığı ise, 'Bir yılın günlerini, aylarını, sayılı günlerini gösteren, değişik biçimlerde yapılmış çizelge veya defterdir. İnsanlar geçmişlerini, yaşadıkları anı ve geleceklerini değerlendirmek için bir düzen kurmuşlar ve astronomik gözlemlerle ay ve güneşin hareketlerini inceleyerek zaman hesaplaması yapmışlardır. Takvimler bu hesaplamalarla hazırlanan cetvellerdir. Zamanı ölçmek için üç astronomi olayı önemlidir. Gündüzle gecenin birbirini izlemesi, ayın tekrarlanan evreleri ve mevsimlerin çevrimi. Böylece dünyanın kendi ekseni üzerinde dönüşüne bağlı olarak gün, ayın dünya çevresinde dönüşüne bağlı olarak ay, dünyanın güneş çevresinde dönüşüne bağlı olarak yıl biçiminde adlandırılan üç doğal zaman birimi ortaya çıkmıştır. Bu üç doğal birim tüm takvimlerin temelini oluşturur. Her uygarlık takvimini oluştururken kendileri için önemli saydıkları bir günü başlangıç kabul etmiştir. Musevilerde ilk yaradılış günü (MÖ 3760), Yunanlarda ilk olimpiyatlar (MÖ 776), Romalılarda Roma'nın kuruluşu (MÖ 753), Hristiyanlarda Hz. İsa'nın doğumu (0), Müslümanlarda hicret (MS 622) başlangıç olarak alınmıştır. Başlangıç tarihlerindeki bu farklılıklar ile temel aldıkları ay veya güneş yıllarına göre takvim sistemleri birbirinden ayrılır. İnsanlar, zamanı ölçerken ölçü aracı olarak Ay'ı ve Güneş'i kullanmışlardır. Ay takvimi Ay'ın Dünya etrafında dönüşünü temel alan takvimlere 'Ay Takvimi' denir. Bu takvimde bir ay yılı 354 güne karşılık gelir. Ay'ı dikkate alarak takvim kullanan ilk toplumun Sümerler olduğu düşünülmektedir. Eski Mısırlıların, Ay'ın evrelerine dayanan bir takvimden yararlandıkları ve yılı taşkın, ekim ve hasat zamanlarına göre üç tabii mevsime ayırdıkları bilinmektedir Dünya'nın Güneş etrafında dönüşüne göre düzenlenen takvimler ise 'Güneş Takvimi' olarak adlandırılıyor. Bir Güneş yılı ise 365 gün 6 saate karşılık geliyor. Takvimde güneşten yararlanmayı ilkin eski Mısırlıların başardığı düşünülür. M. Ö. 45 yılında, Roma imparatoru Jul Sezar zamanında, eski Mısır'ın bu güneş takviminden yararlanılarak 'Jüliyen Takvimi' denilen 'Rumî Takvim'in oluşturulduğu ve bunun başta Anadolu Türkleri olmak üzere çeşitli Türk toplulukları tarafından uzun süre kullanıldığına işaret etmelidir. İlk takvim: 'Antium takvimi' İlk takvimler taş üzerine kazılarak oluşturulmuştur. Bulunan en eski takvim 'Antium takvimi'dir. Her ayın bir sütuna denk geldiği bu takvimde günler ve özel bayram günleri de belirtilmiştir. Türklerin kullandığı takvimler sırasıyla şöyledir: 1.On iki hayvanlı Türk takvim sistemi 'Târîh-i Türki', 'Târîh-i Türkistan', 'Târîh-i Khita ve Uygur' ve 'Sâl-i Türkân' da denilen on iki hayvanlı Türk takvim sistemi başlangıçta ay yılı temel alınırken Göktürklerden sonra güneş yılının temel alındığı düşünülmektedir. Bu takvime göre, bir yıl 365 gün 5 saat olarak hesaplanmıştır. Günün başlangıcı gece yarısıdır. Yılbaşı önceleri 22 Aralık iken daha sonra 21 Mart yılbaşı olarak kabul edilmiştir Takvimin Çinlilere mi Türklere mi ait olduğu konusunda çeşitli görüşler bulunmasına karşın birçok araştırmacı takvimin Türklerin olduğuna hem fikirdir. Divanü Lugâti't-Türk'te on iki hayvanlı Türk takvimi nasıl yer aldı? Bu takvimin Türkler tarafından nasıl ve neden oluşturulduğunu Kâşgarlı Mahmud Divanü Lugâti't-Türk'te şu şekilde açıklar: 'Onların [Türklerin] hakanlarından birisi birkaç yıl önce geçen bir savaşı öğrenmek ister. Savaşın geçtiği yılı şaşırırlar. O, kavmiyle meşveret eder ve şöyle der: 'Biz bunda şaşırdıysak bizden sonrakiler de tarihi şaşırırlar. Biz şimdi 12 ay ve 12 burcu dikkate alarak 12 yılı adlandıralım ki onların dönmesiyle tarih hesaplansın ve ebedî bir hatıra olsun.' 'Nasıl uygun görürseniz.' derler. Hakan avlanmaya çıkar. Yabani hayvanların Ila Vadisi'ne -ki o büyük bir sudur- sıkıştırılmasını emreder. Avlanırlar ve yabani hayvanları suya doğru zorlarlar. Yabani hayvanlardan 12'si suyu geçer. Hakan geçenlerden her birinin adını bir yıla verir.' Türkler, İslamiyet'ten sonra 7 günü isimlendirmeye başlamışlardır. Kaşgarlı Mahmut, ay adlandırmalarıyla ilgili şunları söyler: 'Türklerde yedi günün adları yoktur. Çünkü 'hafta' İslamiyetle bilinmiştir. Her üç aylık dönemin isimleri vardır. Onunla yılın geçtiği anlaşılır. Nevruz'dan sonraki baharın başlangıcına oglak ay dendiği gibi. Ondan sonra ulug oglak ay yani büyük oğlak ayıdır. Çünkü ikinci ayda oğlak büyür. Ondan sonra ulug ay yani büyük ay. Çünkü bu, yazın ortasıdır; süt çoğalır, bütün hayvanların ve yerin ürünleri artar.' On iki hayvanlı Türk takvimindeki ay isimleri 1.Sıçgan (Fare) Türklerin İslamiyet'i kabul ettikten sonra kullandıkları, ay yılını esas alan bir takvim sistemidir. Bu takvimde Hz. Ali'nin önerisiyle Hazreti Muhammed'in Mekke'den Medine'ye hicret olayının gerçekleştiği gün başlangıç olarak kabul edilir ve hicretten 17 yıl sonra bu sistem kullanılmaya başlanır. Hz. Muhammed'in torunu Hz. Hüseyin'in Kerbelâ'da şehit edildiği ay (680) olan muharrem ayı ise yılbaşı kabul edilir. Hicri takvim sisteminde aylar her sene yer değişmekte, bir tarihte yaza gelen ay, yıllar sonra kışa gelebilmektedir. Tarihlemedeki bu tutarsızlığa karşın güneş ve ay tutulması günlerinin kolayca tespiti, mehtaplı veya karanlık gecelerin belirlenmesi bu sistemde daha kolaydır. Hicri takvim isimleri; 1- Muharrem, Celâleddin Melikşah'ın isteğiyle Nizamülmülk tarafından şair ve matematikçi olan Ömer Hayyam'ın başkanlığında birçok astronomi ve kozmografya bilgininden oluşan bir kurula hazırlatılmıştır. Takvim güneş yılı esas alınarak düzenlenmiştir. Celâleddin Melikşah'ın isteği ile hazırlandığı için Celali takvimi olarak anılmıştır. Takvim başlangıcı 15 Mart 1079, Hicri 9 Ramazan 471 olan nevruz günüdür. Celâli takvimi ay adlarının Farsça olmasının dışında tam bir Türk takvimidir. 4.İlhanlı takvim sistemi Hindistan'da kurulmuş olan başta Babür Devleti olmak üzere diğer Türk devletleri ile Mahmud Gazan (1295-1304) zamanında İlhanlılarda Celâli takvimi üzerinde bazı değişiklikler yapılarak adına İlhanlı takvimi denilen yeni bir takvim meydana getirilmiştir. Güneş yılı esas alınarak düzenlenen bu takvimde yılbaşı yine Nevruz günüdür. Bu takvimin ayırt edici özelliği, ay uzunluklarının önceki takvimlere göre farklılık göstermesidir. Celâli takviminden sonra Osmanlılar resmî olarak yeniden hicri takvimi kullanmaya başlamışlardır. Osmanlı'da mali durumda aylarla ilgili sıkıntılar meydana geldiği için Avrupa ile uyum sağlanabilmesi amacıyla Başdefterdar Hasan Paşa'nın önerisiyle 1677 yılında 'Rumi takvim' adı verilen yeni bir sistem geliştirildi. Sadece ekonomik işlerin yürütülmesinde kullanıldığından 'mali takvim' hem hicrete hem de güneş yılına dayandığından 'hicri şemsî takvim' adlarıyla da anılan takvim, 1677 yılından itibaren bazı alanlarda 1840 yılından itibaren ise resmen kullanılmaya başlanmıştır. Bu takvimde kullanılan aylar sırasıyla Mart, Nisan, Mayıs, Haziran, Temmuz, Ağustos, Eylül, Teşrinievvel, Teşrinisâni, Kânunuevvel, Kânunusâni ve Şubat adlarını taşıyordu. Takvime ilişkin son değişiklik 10 Ocak 1945'te bazı ay adlarının değiştirilmesiyle yapılmıştır. Buna göre teşrinievvel, teşrinisani, kânunuevvel, kânunusani isimleri ekim, kasım, aralık ve ocak biçiminde Türkçeleştirilmiştir. Hz. İsa'nın doğumunu başlangıç ve dünyanın güneş etrafındaki dönüş süresini bir yıl olarak kabul eden günümüzde kullandığımız takvimdir. Mısırlıların bulduğu bu takvim, Yunan ve Romalılar tarafından geliştirilmiş, İyon ve Yunanlar kanalıyla Batı'ya aktarılmıştır. Bu takvimde yıl 365 gün 6 saattir. Rumi takvimde de de ayların toplamı 365 gün olduğundan zamanla bu takvimle Hicri Takvim arasında 11 günlük fark ortaya çıkmıştır. Hicri yıl ile Jülyen yılı arasındaki 11 günlük farkın giderilmesi için her 33 yılda bir, bir hicret yılı Rumi Takvimden düşülüyordu. Giderek artan farklar sebebiyle, Osmanlı'nın mali işlerinde aksaklıklar yaşanmış ve bu takvime geçiş yapılmıştır. İslamiyet'in erken dönemlerinden itibaren Müslüman ilim adamları ve idarecileri Ay'ın ve Güneş'in hareketlerini takip etmeye başlamışlardır. Zamanla bu ilgi Müslümanların vaktin düzenlenmesinde hayli ileri bir seviyeye gelmelerine, dolayısıyla astronomide öncü bir rol oynamalarına sebep olmuştur. İslam dünyası için namaz vakitlerinin belirlenmesi oldukça önemliydi. Söz konusu namaz vakitleri sabah, öğle, ikindi, akşam ve yatsı olmak üzere Güneşin gökteki konumuna göre belirleniyordu. Bahsettiğimiz üzere Celâlî takvimi, Büyük Selçuklu Sultanı Celâleddin Melikşah'ın (1072-1092) emriyle Ömer Hayyâm başkanlığında kurulan bir astronomi heyetinin eski İran (dolayısıyla İskender ve Jülyen) takvimlerindeki yanılgının giderilmesi için yaptığı çalışmanın ürünüdür. Selçuklu Sultanı Celâleddin Melikşah'ın takvimin düzeltilmesi yolundaki emri üzerine Ömer Hayyâm'ın başkanlığında Ebü'l-Muzaffer İsfizârî, Meymûn b. Necîb el-Vâsıtî, Abdurrahman Hâris ve Muhammed Hâzin'den teşekkül eden bir kurul oluşturuldu. Kurul Yezdicerd ve İskender takvimlerini inceledikten sonra bunları düzeltmek yerine yeni bir takvim tertibine karar verdi ve sonuç olarak Celâlî takvimi ortaya çıktı. Rönesans döneminde, 15'inci yüzyılda yaşayan ünlü matematikçi ve astronom Regiomontanus kaynak olarak Müslüman kitaplarını kullanırken, modern astronominin kurucusu kabul edilen Kopernik, De Revolutionibus adlı eserinin birçok yerinde 11'inci ve 10'uncu yüzyıllarda yaşayan Müslüman astronomlar Zerkâlî ve Bettânî'ye atıfta bulunuyordu. Müslümanların astronomiye olan ilgisi oldukça büyüktü. Büyük astronomi keşiflerinin çoğu, Müslüman coğrafyalardaki rasathanelerde yapılmış; İspanya'nın Toledo şehri, özellikle Müslümanların hüküm sürdüğü 300 yıl boyunca Dünyanın astronomi merkezi olmuştu. Batıda Albategnius olarak tanınan ve 929 yılında ölen Bettânî, kendisinden sonraki yüzyıllara önemli ölçüde etki eden Ez Zîc-i Sabi' olarak da bilinen Sabi Çizelgelerini hazırladı. Halife Memun'un astronomlarından olan Fergânî, Güneşin Hareketi Üzerine Kitap ve Yıldız Bilimi Ansiklopedisi adlı ünlü kozmografi eserinde Dünya'nın büyüklüğü ve gök cisimlerinin Dünyaya uzaklığı gibi konuların açıklamasını yaptı. Hicrî takvim, İslâm âleminin dinî takvimidir ve Kur'ân-ı Kerîm'in Tevbe sûresinin 36-37. âyetleriyle Hz. Peygamber'in hadislerine dayandırılmıştır. Bilhassa ibadet noktasında zaman kavramına çok önem verilmektedir. 754-775 arasında Halife Mansûr ile başlayan bilim döneminden itibaren bazı fıkıh âlimlerinin savunduğu rü'yetin hesapla belirlenmesi konusu gündeme gelmiş, daha sonra bu görevi muvakkithâneler ve rasathâneler üstlenmişti. Müslüman alimlerin ezber bozan astronomi keşifleri Dünyada en çok kullanılan takvim hangisidir? Dünya üzerinde pek çok takvim türü olmasına rağmen, günümüzde en çok kullanılan güneş yılını temel alan Miladi takvimdir. Bütün bu takvimlerin dışında; toplumların, yaşadığı doğal ve kültürel ortamlardaki gözlemlerine ve deneyimlerine dayanarak oluşturdukları Halk takvimleri vardır. Turnaların Göçü; Hurma Zamanı; Leylek Fırtınası gibi olaylar Anadolu'da bazı bölgelerde hala zaman çizelgesi içinde yer alır. Halk takvimi nedir?

Zamanımızın çizelgesi takvimler

Takvim nedir?