Yazının nakkaşları: Osmanlı’daki büyük hattatlar

Şeyh Hamdullah, 16. yüzyılın büyük hattatlarından biridir. Hamdullah, Buharalı bir derviş olan Mustafa Dede'nin oğlu olarak 1436-1437 yılları arasında Amasya'da doğdu. Maraşlı Hayreddin adında bir hattattan yazıyı öğrenen Şeyh Hamdullah, daha başlangıçta kendi tavır ve üslubunu buldu. Sultan İkinci Bayezid, Amasya valisi olduğu dönemlerde, yeteneği sayesinde genç hattatla tanıştı. Bu tanışıklık Şeyh Hamdullah'ın nüktedan kişiliği sebebiyle ilerleyen zamanlarda dostluğa döndü. Bayezid sultan olunca, dostu olan Şeyh Hamdullah'ı da İstanbul'a getirtti. Bunun sonucunda Hamdullah, Kadıasker Hamamı yakınında ev alarak İstanbul'a yerleşti. Sultan, hareminde ona bir yer verip, 'saray kâtibi' ve 'yazı muallimi' olarak, hüsn-i hatla istediği şekilde uğraşmasını sağladı. Sultan çok sevdiği hattat dostuna oldukça ihtimam gösterirdi. Var olan yazı üslubunu aşmak isteyen Şeyh Hamdullah, birkaç ay Alemdağı'nda 'yazı çilesi'ne girdi ve Hızır Aleyhisselam'ın yardımıyla kendine has yeni tarzını buldu. O vakitten sonra yazı sanatımızda 'Şeyh vadisi' hakim olarak gelecek nesillerin bu yazı elinde tekamüle ulaştı. 'Şeyh oğlu Hamdi hattı, tâ kim buldu zuhûr Hamdullah Efendi, eserlerinde dâimâ 'İbnü'ş-Şeyh' (Şeyhoğlu) künyesini belirtti. Hamdullah Efendi'nin yetiştirdiği talebenin kesin adedini tesbite imkân yoktur. Fakat en başta gelenleri, kendi babasının ismini verdiği oğlu Mustafa Dede ve damadı Şükrullah Halîfe'ydi. Bunların çocukları ve torunları da hüsn-i hat ile meşgūl olarak, yeni nesillere öğretmişlerdi. Yazı san'atı tarihinde en çok hattat yetiştiren aile herhâlde Şeyh Hamdullah'ınkidir. Yavuz Sultan Selim babasını tahttan indirdikten sonra, Bayezid'in en has dostlarından biri olan Şeyh Hamdullah, Alemdağ civarlarında inzivaya çekildi. Yavuz Sultan Selim'in vefatına kadar İstanbul'a dönmediği rivayet edilmektedir. Kanuni Sultan Süleyman'ın cülusunda huzura kabul edilen Hamdullah, sanatı sebebiyle sultandan iltifat gördü. Öyle ki Kanuni kendisine bir Mushaf-ı Şerif yazdırmak istedi. Fakat 91 yaşındaki Şeyh Hamdullah, çok ihtiyarladığını söyleyerek padişahın affına sığındı. Son yıllarını adeta hat sanatının merkezi sayılabilecek Üsküdar'da geçiren Şeyh Hamdullah, 1519 bu semtte vefat etti ve Karacaahmet Mezarlığı'na defnedildi. Reşat Ekrem Koçu'nun Osmanlı Tarihinin Panoraması isimli eserinde naklettiğine göre, sanatkarımız ömrü boyunca 47 Mushaf-ı Şerif yazmıştı. Bugün bu eserler paha biçilemez değerdedir. Bayezid Camii'nin mihrap ve kubbe yazıları, orta kapı üzerindeki yazı, Firuzağa ve Davutpaşa camilerinin kapılarındaki tarihler sanatçının yadigarlarıdır. Bunların yanında sur üzerinde Edirnekapı'daki Kelime-i Tevhid de Şeyh Hamdullah'a aittir. Uğur Derman'ın Şeyh Hamdullah ile ilgili yazısına ulaşmak için tıklayınız. Türk hat sanatının zirve isimlerinden biri olan Karahisari, 1470'te Afyon Karahisar'da doğdu. 90 yaşına yaklaştığı vakit, 1556 yılında İstanbul'da vefat ettiği bilinmektedir. Bazı eserlerinden anlaşıldığı üzere, talebesi olduğu tek hattat; Esedullah Kirmani'ydi. Karahisârî Ahmed Efendi, Osmanlı ülkesinde Yâkut yolunu daha da gelişmiş olarak yeniden canlandırdığı için 'Yâkut-i Rûm' (Anadolu'nun Yâkut'u) lakabıyla da anılmıştır. Süleymaniye Camii'nin büyük kapısı üzerindeki kitabe bunun yanında Piyalepaşa Camii'nin yazılarından 'Selamünaleyküm tıbtüm' Ayet-i Kerimesi, Karahisari'nin elinden çıkmış yadigarlardır. Reşat Ekrem Koçu'nun naklettiğine göre, azatlı bir kölesi, aynı zamanda manevi evladı olan ve 'Karahisari Kulu' lakabıyla anılan hattat Hasan Çelebi de Mimar Sinan'ın şaheser yapılarının çoğunun yazılarını yazdı. Ayrıca Koçu'ya göre, Karahisari yazıda Arap ve Fars zevkinden sıyrılarak Türk'ün sadelik içinde asaleti ifade eden zevkini hakim kılan bir sanatkardır. Devrinde kendisi hakkında şu şiir yazılmıştır: 'Hatt-ı hȗb içre beyâza çıkaran kendüzünü (kendi özünü), Hafız Osman, Haseki Camii'nin müezzini Ali Efendi'nin oğlu olarak 1642-43 aralığında dünyaya geldi. Mahalle mektebi tahsilinden sonra, Köprülüzade Fazıl Mustafa Paşa'nın hizmetine girerek bu vezirin ilim ve irfan ocağında yetişti. İlk hocası Derviş Ali'dir. Fakat Derviş Ali çok yaşlandığı için izniyle devrin ünlü hattatı Suyolcuzade Mustafa Efendi'nin talebesi oldu. Çok yetenekli bir genç olan Hafız Osman Efendi, henüz 18 yaşındayken hattatlık icazeti alarak yazılarına kendi imzalarını koydu. Harfleri latif bir edayla nakşeden Osman Efendi, kısa zamanda kendi tarzını oluşturdu. Döneminde büyük hattatlarında da iltifatına mazhar olan Osman Efendi için Ağakapılı İsmail Efendi bir mecliste şu ifadeleri kullandı: 'Hüsn-i hattı biz bildik, Osman Efendimiz yazdı!..' Hafız Osman, 1694'te Sultan İkinci Mustafa'ya yazı hocası oldu ve kendisine Filibe kadılığı payesi verildi. Tüm ömrü boyunca dervişane bir yaşam sürdü. Hayatı boyunca yazmaya devam eden Osman Efendi, Hacc'a giderken bile kalemi elden bırakmadı. Yol boyunca yazdığı karalama veya cüz örnekleri, halen Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde sergilenmektedir. Hayatı boyunca 25 Mushafa imza koyan san'atkârımızın aklâm-ı sitteyle yazdığı en'âm, cüz', kıt'a ve murakkaaları odukça fazladır. Pazar günü yoksul, Çarşamba günü varlıklı ailelerin çocuklarına ders veren Osman Efendi, kendi tabiriyle birini fukara, diğerini zenginler günü olarak niteler. Fakir talebelerinden ise çok az miktarda ücret aldığı bilinmektedir. 'Bu taş altında ölüm, toprağı aydınlatıyor, 'Mirahur Camii imamı' olarak bilinen Emir Efendi, Seyid Hasan Haşimi Efendi'nin oğludur. Emir Efendi, Yazıyı büyük üstat Hafız Osman'dan öğrendi. İcazetini aldıktan sonra pek çok talebe yetiştirdiği bilinir. Reşat Ekrem Koçu'nun rivayet ettiğine göre, Emir Efendi'nin hocası Hafız Osman ile aralarında şöyle bir durum yaşanır: Hoca ve talebe iki büyük sanatkar sürekli birlikte gezip dolanırlarmış. Çok yürüdükleri bir gün, Hafız Osman bir dükkanın önüne oturmuş, Emir Efendi'ye dükkana girip istirahat etmesi için izin vermiş. O esnada sokaktan geçen atlı biri Hafız Osman Efendi'yi görünce hürmetten atından inerek üstadın elini öpmüş ve şu cümleleri söylemiştir: 'Sultanım, talebelerinizden bir Emir Efendi varmış, bahsetmiştiniz ve yazılarını ziyaret mümkün olmaz mı?' diye sormuş; Hafız Osman da dükkanın kafesli penceresini açarak: 'Emir Çelebi işte budur… Benden güzel yazar…' demiş. Emir Efendi ise bu olay karşısında çok utandığını söyler. Emir Efendi, Sultan Üçüncü Ahmet'e olmak üzere toplam yirmi dört Mushaf-ı Şerif yazdı. Büyük üstat, 1702'de altmış iki yaşında vefat etti. Eğrikapı Mollaaşki Mahallesi'nin imamı Yusuf Efendi'nin oğlu olarak 1687'de İstanbul'da doğdu. Güzel yazıyı evvela babasından öğrenen Rasim, ardından Mirahur Camii imamı hattat Emir Efendi'nin öğrencisi oldu. 18 yaşında hattatlık icazetnamesi aldı. 1714'ta Galata Sarayı acemi oğlanları mektebine yazı muallimi olarak tayin edildi. 1737'de kendisine zamanının en kıymetli yazı hocası olarak Topkapı Sarayı Enderun-ı Hümayn oğlanları muallimliği ve Saray-ı Hümayun başkatipliği verildi. Çok fazla eser bırakmamasına rağmen hilye levhaları çok meşhurdur. Altmış altı tane Mushaf-ı Şerif yazmasına rağmen birçoğu yarım kaldı. Azapkapı'da Çeşme Meydanı denilen alandaki Validesultan meydan çeşmesi ve sebilinin yazıları Mehmet Rasim Efendi'ye aittir. 1755'te Berat gecesinde vefat eden Mehmet Rasim, Eğrikapı dışına gömüldü. 19. asrın ilk yarısında yaşamış Türk yazı ustalarından biridir. Yazıyı sol eliyle yazmasından ötürü 'Yesari' lakabını aldı. Hattat Mehmet Efendi'nin oğlu olan İzzet Efendi'nin doğum tarihi tam olarak bilinmiyor. Eğitimli bir şahsiyet olan İzzet Efendi, Rumeli Kadıaskerliğine kadar yükseldi. Usta hatta bilhassa 'talik' yazıda eşsiz sanatıyla tanındı. İkinci Mahmut zamanında yapılan çeşme, sebil gibi eserlerin üzerindeki yazı büyük oranda İzzet Efendi'nin elinden çıktı.