Tarihte küçük kan dolaşımını ilk kez tarif eden kişi: İbnü’n-Nefis

Avrupa'nın İslam medeniyetinden etkilendiği en büyük alan olarak tıp ilminin önemli bir buluşu olan küçük kan dolaşımı ile ilgili bilgiyi de İslam dünyasından intihal etmişlerdi. Bu intihalin en büyüklerinden birisi de İbnü'n-Nefis adlı alimdir. İslam dünyasında İbnü'n-Nefîs olarak bilinen alimin tam adı Ebü'l-Hasan Alâüddîn Ali b. Ebi'1-Hazm İbnü'n-Nefîs el-Karaşî ed-Dımeşkî'dir. Kareşiye'de doğduğu için Kareşî, Dımaşk'ta okuyup şöhretini orada kazandığı için de Dımaşkī nisbesiyle anılır. İbnü'n-Nefîs, XIII. asırda yaşamış önemli hekimlerdendir. Nûreddin Zengî'nin Dımaşk'ta inşa ettirdiği Bîmâristânü'n-Nûrî'de tıp tahsil etmiş ve yine aynı şehirdeki Dahvâriyye Tıp Medresesi'nin kurucusu Mühezzebüddin ed-Dahvâr'ın öğrencisi olmuştur. Dımaşk'ta tahsilini tamamlayıp hekimlikte tecrübe ve ün kazandıktan sonra Mısır'a giden İbnü'n-Nefîs, Memlük Sultanı I. Baybars'ın özel hekimliğine ve devletin Suriye-Mısır hekimleri başkanlığına getirilmiş, ayrıca muhtemelen, Selâhaddîn-i Eyyûbî'nin 1181'de inşa ettirdiği Bîmâristânü'n-Nâsırî'de hocalık yaparak aralarında ünlü cerrah İbnü'l-İbrî'nin de bulunduğu çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir. Tıp alanında Hipokrat'ın eserlerini Câlînûs'a tercih etmiş, ancak asıl ilgisini hayranı olduğu ve aynı zamanda tıptaki otoritesini aşmaya çalıştığı İbn Sînâ üzerinde yoğunlaştırmıştır; nitekim döneminde 'ikinci İbn Sînâ' olarak anılması bu çabasının bir sonucudur. İbn Sînâ'nın el-Ḳānûn fi'ṭ-ṭıbb'ı üzerine yaptığı araştırmalar yanında onun el-İşârât ve't-tenbîhât'ı ile bir mantık kitabı olan el-Hidâye'sine de şerhler yazmış, ancak kendisine filozofun eş-Şifâʾ adlı eseri için de bir şerh yazması teklif edildiğinde bu zor işe yanaşmamıştır. İbn-i Sina'dan 1000 yıllık sağlık öğütlerini okumak için tıklayınız... Nahivci Bahâeddin en-Nehhâs'tan Zemahşerî'nin el-Ünmûzec adlı kitabını okuduktan sonra bu sahada orijinal yaklaşımlar içeren bir eser telif etmiş ve onun bu başarısı dönemin nahivcilerinden büyük takdir toplamıştır. Öte yandan Şâfiî fıkhında Ebû İshak İbrâhim b. Ali eş-Şîrâzî'nin Kitâbü't-Tenbîh'ine şerh yazacak derecede bilgi sahibi olmuş ve Kahire'deki Mesrûriyye Medresesi'nde bu konuda ders vermiştir. Sübkî'nin Şâfiî fakihlerinin biyografilerini yazdığı eserinde onu da tanıtması bu alandaki yerini göstermeye yeterlidir. Eserlerini genellikle başka kitaplara müracaat etmeden yazdığı söylenen İbnü'n-Nefîs'in hamamda yıkanırken dahi yazma isteğini dizginleyemediği ve Archimedes'i hatırlatır tarzda risâle kaleme aldığı rivayet edilmektedir. İbnü'n-Nefîs ilmî dirayetinin farkında olan bir hekimdir ve onun kendine karşı duyduğu güven hissini şu mübalağalı sözlerinde görmek mümkündür: 'Eğer eserlerimin benden sonra on bin yıl değerini sürdüreceklerini bilmeseydim onları kaleme almazdım.' İbnü'n-Nefîs'in ilmî şahsiyetini Suriye-Mısır tıp akımı şekillendirmiştir. Eyyûbîler ve Memlükler zamanında yakın ilişki içine giren Suriye ve Mısır'daki tıp faaliyeti, Bîmâristânü'n-Nûrî ile Bîmâristânü'n-Nâsırî'nin ilmî birikimini ortak bir gelenekte birleştirmiş ve böylece anılan tıp akımının ortaya çıkmasına katkıda bulunmuştur. Bu akımın ilk önemli simalarından biri İbnü'n-Nefîs'in hocası Dahvâr gerek Dımaşk gerekse Kahire'de isim yapan öğrenciler yetiştirmiştir. İbnü'n Nefis tıp biliminde hastalık nedenlerine ilişkin ilmi çalışmalar yapan ve bu yönde eserler veren ilk âlimdir. En büyük keşfi, akciğer dolaşımını bulmasıdır. Ortopedi ilminin de ilk kurucularındandır. Döneminde Suriye-Mısır Hekimlerinin Başkanı unvanıyla anılmıştır. İbnü'n-Nefîs'in tıp tarihindeki en önemli başarısı küçük kan dolaşımını keşfetmesidir. Câlînûs ve onu bu konuda izleyen İbn Sînâ'nın ileri sürdüğü, yürekteki kanın sağ karıncıktan sol karıncığa bir menfez yardımıyla geçtiği şeklindeki varsayımı, iki karıncığı ayıran septumda kanın geçeceği bir menfezin gözlenmediği gerekçesiyle reddeden İbnü'n-Nefîs, kanın sağ karıncıktan pulmonar arterle akciğere gittiğini ve akciğerden pulmonar ven ile kalbin sol tarafına geldiğini ortaya koymuş ve böylece küçük kan dolaşımını açık bir ifadeyle izah etmiştir. İbnü'n-Nefîs'ten 300 yıl sonra, Christianismi restitutio (Viyana 1553) adlı eserinde Michael Servetus ve Venedik 1559 adlı eserinde de Realdus Columbus bu tezi Batı dünyasında ilk defa ortaya atmışlardır; ardından William Harvey 1628'de neşrettiği Exercitatio anatomica de motu cordis et sanguinis in animalibus adlı kitabında büyük kan dolaşımıyla birlikte küçük kan dolaşımını da ayrıntılı biçimde açıklamıştır. Kitâbü'ş-Şâmil fi'ṣ-ṣınâʿati'ṭ-ṭıbbiyye adlı eserinde ameliyat tekniği üzerine verdiği ayrıntılı bilgiler ise İbnü'n-Nefîs'in aynı zamanda başarılı bir cerrah olduğunu kanıtlamaktadır. Ona göre her ameliyat üç aşamadan meydana gelir: Muayene ve teşhis, operasyon, ameliyat sonrası bakım. Bunların her üçünde de hasta, cerrah ve hasta bakıcının dikkat etmesi gereken hususlar ayrıntılarla tasvir edilmiştir. 1. Şerḥu Teşrîḥi'l-Ḳānûn: İbn Sînâ'nın el-Ḳānûn'unun ilk üç bölümünü oluşturan anatomi kısmına yapılmış bir şerhtir. Eser ilk defa, İbnü'n-Nefîs'in küçük kan dolaşımını keşfiyle ilgili olarak Muhyiddin et-Tatâvî tarafından ilim âleminin gündemine getirilmiş ve birçok tartışmaya yol açmıştır. Kitabın ilmî neşrini Selmân Katâye ile Bûl Galyûncî (Paul Ghalioungui) 1988 yılında Kahire'de yapmışlardır. 2. el-Mûcez fi'ṭ-ṭıb (Mûcizü'l-Ḳānûn): el-Ḳānûn'un, Şerḥu Teşrîḥ'te işlediği anatomi kısmı dışında kalan bölümlerinin özetidir. İslâm dünyasında büyük şöhret kazanan ve çok sayıda şerh, ta'lîkāt ve tercüme çalışmasına konu olan eserin ilmî neşri Abdülkerîm el-Azbâvî ve Ahmed Ammâr tarafından gerçekleştirilmiştir. 3. el-Müheẕẕeb fi'l-kuḥli'l-mücerreb: Göz hastalıklarıyla ilgili orijinal fikirler ihtiva eden ve çağı bakımından konusunda zirve kabul edilen eser Zâfir el-Vefâî ve Muhammed Revvâs Kal'acî tarafından neşredilmiştir. 4. Şerḥu Fuṣûli Buḳrâṭ: Hipokrat'ın Aforizmalar (Fuṣûl) adlı eserinin bir yorumudur. Önce 1883 ve 1892 yıllarında İran'da iki defa taş baskısı yapılan eserin modern neşrini Yûsuf Zeydân ve Mâhir Abdülkādir Muhammed Ali gerçekleştirmiştir. 5. Risâletü'l-aʿżâʾ: İnsan organizmasının yapısı ve işleyişiyle organların yarar ve hikmetleri üzerine kaleme alınan eserde fizyolojiden hareketle canlının karakterine dair sonuçlara da ulaşılmaktadır. Muhtemelen müellif hattı olan tek nüshasına dayanılarak ilmî neşri Yûsuf Zeydân tarafından yapılmıştır. 6. er-Risâletü'l-Kâmiliyye fi's-sîreti'n-nebeviyye (Fâżıl b. Nâṭıḳ): Mahiyet ve muhtevası yukarıda açıklanan eser önce The Theologus Autodidactus of Ibn al-Nafīs başlığıyla Max Meyerhof ve Joseph Schacht tarafından İngilizce tercüme ve notlarla, daha sonra da Abdülmün'im Muhammed Ömer tarafından ilmî bir incelemeyle birlikte yayımlanmıştır. 7. el-Muḫtaṣar fî ʿilmi uṣûli'l-ḥadîs̱i'n-nebevî: Yûsuf Zeydân tarafından İbnü'n-Nefîs'in eserleri hakkında ayrıntılı bilgi veren bir incelemeyle birlikte neşredilmiştir. 8. el-Muḫtâr mine'l-aġziye: Perhize dairdir. Yûsuf Zeydân, Berlin'deki yegâne nüshasına (nr. 6400) dayanarak eseri yayımlamıştır. 9. eş-Şâmil fi'ṣ-ṣınâʿati'ṭ-ṭıbbiyye: Müellifin en hacimli eseridir. Kitap 300 cilt halinde (her cilt ortalama doksan varak hacminde düşünülmelidir; tasarlanıp müsvedde olarak yazılmış, ancak seksen cildine son şekli verilebilmiştir. Eserin bazı ciltleri -bir kısmı müellif hattı olmak üzere- günümüze ulaşmış ve bunların cerrahlıkla ilgili bölümleri Albert Zekî İskender tarafından İngilizce'ye tercüme edilmiştir.