Padişah huzurunda tefsir ilmi: Huzur dersleri

Kuruluş yıllarından itibaren Osmanlı padişahları gerek ilmî ortamı canlandırmak, kültürel gelişmeyi sağlamak, gerekse iktidarlarını çeşitli kesimler nezdinde desteklemek ve hânedanın meşruiyetini ortaya koymak gibi düşüncelerle huzurlarında ilmî toplantılar yapmak üzere etraflarına ulemâyı toplama, hatta özel hoca edinme konusuna önem vermişlerdir. Hüseyin Avni Lifij'in huzur dersi konulu yağlı boya tablosu Fâtih Sultan Mehmed döneminden itibaren bizzat padişahın da katıldığı ilmî sohbetler ve tartışmalar büyük bir yoğunluk kazanmıştır. Bu tür toplantılar hakkında dönemin kronikleri yanında ulemâ biyografilerini toplayan eserlerde ve daha geç dönemler için sır kâtipleri tarafından tutulan rûznâmelerde bilgiler vardır. Ancak bunun düzenli bir şekilde tertip edilmesi 17. yüzyılın ikinci yarısından sonra gerçekleşmiştir. Ruznâme: Genel olarak günlük tarzında yazılmış, özel olarak padişahların günlük faaliyetlerinin kaydedildiği tarihi eserlere verilen ad. Osmanlı'nın yardım eli: Zimem Defteri geleneği Huzur derslerinde Kur'an âyetlerini tefsîr edip dersi takrîr eden âlime 'Mukarrir', müzâkereci durumunda olan âlimlere de, önceleri 'Tâlip', sonraki zamanlarda da 'Muhâtap' denirdi. 1 mukarrir ve 5 muhâtapla başlayan derslerde, zamanla muhâtapların sayısı arttı. 15 e kadar yükseldi. Evvelâ Ramazan'ın ilk 10 gününde 8 günde yapılan huzur dersleri, sonraki yıllarda pazartesi-perşembe günleri yapılmaya başlandı. Böylece bir Ramazan boyunca yine 8 gün ders yapılmış oluyordu. Osmanlı'da Ramazan ayının huzur belgesi: Tenbihnameler Padişah yüksekçe bir mindere oturur, karşısında önlerinde rahlelerle mukarrir ve muhataplar yerlerini alırlardı. Ramazan ayı boyunca haftada iki gün devam eden ve iki saat süren bu derslerde mâbeyn dairesinin büyükleriyle davet üzerine bazı vükelâ ve devlet adamları da bulunabilirdi. Her dersin mukarrir ve muhatapları farklı olurdu. Unutulmaya yüz tutmuş bir gelenek: Ramazan ilahileri (Huzur Dersleri'ne yapılacak hoca tayiniyle ilgili bir belge) Huzur derslerine örnek olabilecek ilk sistemli uygulamanın III. Ahmed zamanında Nevşehirli Damad İbrâhim Paşa tarafından 1136'da (1724) yapıldığı bilinmektedir. İbrâhim Paşa, devrinin tanınmış âlimlerini bazı ramazanlarda kendi sarayında toplayarak onlara Kur'an'dan bazı âyetlerin tartışmalı tefsirini yaptırmış, 1140 Ramazanında bu derslerden birine III. Ahmed de katılarak başından sonuna kadar takip etmiştir. III. Mustafa'nın, babası III. Ahmed'in yanında genç bir şehzade olarak bu derslere katılması ve bundan etkilenerek huzur derslerini ihdas etmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Daha sonraki padişahlar da bu geleneği sürdürmüşlerdir. Nitekim 1168 Ramazanında (Haziran 1755) III. Osman'ın, Şerefâbâd'da kütüphane hocası Hamîdî Efendi'yi huzuruna davet ederek tefsir dersi yaptırdığı ve dersin sonunda ona ihsanlarda bulunduğu görülmektedir. Başlangıç ve esas teşkil etmesi bakımından önemli olan ilk huzur derslerinin zamanı, mekânı, iştirakçileri ve bunlara yapılan ihsanlar hakkında III. Mustafa Rûznâmesi'nde önemli bilgiler bulunmaktadır. İlk derste Fetva Emini Ebûbekir Efendi mukarrir, Nebih Mehmed, Konevî İsmâil, Müzellef ve İdris efendiler de tâlip (muhatap) olmuşlardır. Kādî Beyzâvî'nin tefsirinden, 'Ey iman edenler! Kendiniz, anne babanız ve yakınlarınız aleyhine de olsa Allah için şahitler olarak adaleti gözetin' meâlindeki âyet (en-Nisâ 4/135) takrir edilmiştir. Bu ders, başlangıcından itibaren tartışmalı geçmiş ve Sultan Mustafa tarafından ders sonunda her âlime yüz altın ihsanda bulunulmuştur. 18-29 Ramazan 1172 tarihleri arasında cuma dışında her gün padişahın huzurunda yapılan bu dersler Sepetçiler Kasrı, Sarık Odası, Ağa Bahçesi, Sofa ve Divanhâne gibi Topkapı Sarayı'nın çeşitli mekânlarında gerçekleştirilmiş, toplantılara müzakereci olarak beş altı kadar âlim katılmıştır. Dersler öğle ile ikindi arasında icra edilir, ikindi namazından sonra padişah Harem'e çekilirdi. Huzur derslerinde dersi takrir eden âlime 'mukarrir', müzakereci durumunda olan âlimlere önceleri 'tâlip', daha sonra 'muhatap' denilmiştir. Bir mukarrir ve beş muhatapla başlayan bu derslerde muhatapların sayısı zaman içinde artmış, eksilmiş, ders adediyle günleri, saatleri ve dersin süresi değişikliğe uğramıştır. Nitekim 1180 Ramazanında (Şubat 1767) huzur dersleri için belirlenen âlim sayısı 126 olup bunlar on dokuz meclise taksim edilmiş ve her biri bir güne ayrılmıştır. İçlerinden en kıdemli ve liyakatli bulunanlar mukarrir olmuştur. Huzur derslerinde mukarrir ve muhatap olacak ulemânın şu vasıfları taşıması gerekiyordu: İstanbul ruûsunu hâiz, herhangi bir resmî vazîfesi olmayan ve İstanbul'da ikâmet eden müderrislerden olmak. Talebelerinin dahi, akranlarından daha ileride olması. Meleke, ihtisas ve şahsî kemâlâtıyle meşhur olmak. Tam bir ilmî serbestiyet içinde yapılan derslerde bir âyet okunarak mukarrir tarafından onun tefsiri yapılır, muhatapların sorularına ve itirazlarına mukarrir cevap verir, böylece ilmî bir mübâhase cereyan ederdi. Dersler genellikle Kādî Beyzâvî tefsirinden yapılırdı. Ancak âyetlerin tefsirinin son derece ağır ilerlediği, birkaç yılda sadece birkaç âyetin ele alınabildiği, bunun ise âyetlerin tefsir ve tahlillerinde gramer meselelerine, etimolojik ve ilgisiz yorumlara ağırlık verilmesinden kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Nitekim İsrâ sûresinin tefsiri 1189 Ramazanında (Kasım 1775) başlamış, 1192 Ramazanına (Ekim 1778) kadar sürmüş, Feth sûresinin tefsiri ise 1193-1198 (1779-1784) yılları arasında tamamlanabilmiştir. 1201 Ramazanında (Temmuz 1787) Bakara sûresinin tefsirine başlanmış, 1205 Ramazanına (Mayıs 1791) kadar beş yıl boyunca ancak ilk otuz âyetinin tefsiri müzakere edilebilmiştir. Bir Huzur Dersi'nin icrasını şöyle tasvir edebiliriz: Öncelikle ders için bir mukarrir ve muhataplar, bazen bizzat padişah tarafından seçilir ve onaylanırdı; ama çoğunlukla da şeyhulislâm tarafından seçilir; padişah tarafından onanırdı. O günün huzur ders yeri, padişah tarafından kararlaştırılırdı. Mukarririn dersi takdim etmesinden sonra dersin münâzara kısmı başlar, bu kısımda derse muhatap olarak katılanlar, mukarrire cevaplaması için sorular yöneltirlerdi. Çoğunluğu Topkapı Sarayı olmak üzere, Dolmabahçe ve Yıldız Saraylarında da gerçekleştirilen huzur derslerinin yapılacağı mekân padişah tarafından belirlenirdi. Bu mekân, zülvecheyn sofası, sepetçiler kasrı, sarık odası, ağa bahçesi, sofa ve divanhane gibi sarayın değişik bölümlerinden biri olurdu. Dersin yapıldığı yerde padişah, sağ tarafında mukarrir ve mukarririn yanından başlayarak yarım daire olacak şekilde muhataplar otururlardı. Mukarrir ve muhatapların önünde rahleler bulunurdu. Osmanlı Ramazan sofralarının vazgeçilmez lezzetleri 18. yüzyıl boyunca yapılan huzur derslerinde yeni bazı prensipler belirlenmiş ve bir teamül teşekkül etmiştir. Bu dönemde mukarrir ve muhatapların İstanbul ruûsunu almış, herhangi bir resmî vazifesi olmayan, İstanbul'da ikamet eden âlimler arasından seçilmesi, tayinlerin şeyhülislâmın teklifi üzerine padişah tarafından yapılması, mukarrirlikte bir münhal olduğunda daha sonraki meclislerin mukarrirlerinin hiyerarşik sırayla yükselmesi, böylece son mukarrirliğe ilk meclisin başmuhatabının seçilmesi âdet olmuştur. Mukarrir, herhangi bir sebeple ramazanda dersini takrir edemeyecek durumda olursa o dersin başmuhatabı yerini alamaz, şeyhülislâmın teklifi ve padişahın iradesiyle yeni tayin yapılırdı. Hacca gitme, yakınlarını ziyaret etme gibi sebeplerle İstanbul'dan ayrılan ders üyeleri ramazan olmasa bile şeyhülislâmdan izin alırlardı. Derslerde tefsir edilecek sûre ve âyetler çok önceden meşihata bildirilir, şâban ayının on beşinde muhataplara hazırlanmaları tembih edilirdi. Mukarrir ve muhataplar için gizlilik esastı. Bunlar ramazanda resmî ders günleri gelmeden özel olarak kendi aralarında ders müzakeresinde bulunamazlar, ancak günleri gelince alenî olarak ders yapabilirlerdi. Hacca gitme, yakınlarını ziyaret etme gibi sebeplerle İstanbul'dan ayrılan ders üyeleri Ramazan olmasa bile şeyhülislâmdan izin alırlardı. Derslerde tefsir edilecek sure ve ayetler çok önceden meşihata bildirilir, Şaban ayının on beşinde muhataplara hazırlanmaları tembih edilirdi. Yabancı bir seyyahın dilinden Osmanlı'da bayram Sultan Abdülaziz döneminde Dolmabahçe Sarayı'nın Muayede Salonu'nda yapılan huzur dersleri II. Abdülhamid zamanında Yıldız Sarayı'nın Çit Kasrı'nda icra edilmiştir. Padişah burada yüksekçe bir mindere oturur, karşısında önlerinde rahlelerle mukarrir ve muhataplar yerlerini alırlardı. Ramazan ayı boyunca haftada iki gün devam eden ve iki saat süren bu derslerde Mâbeyin Dairesi'nin büyükleriyle davet üzerine bazı vükelâ ve devlet adamları da bulunabilirdi. Her dersin mukarrir ve muhatapları farklı olurdu. Ders sonunda kendilerine eskiden olduğu gibi atıyyeler, cübbe ve şal verilirdi. -Padişahsız Huzur Dersi yapılmazdı. -Huzur Dersi, biniş merasimi sonrası yapılır. -Toplantıya katılan mukarrir, muhatab ve dinleyicileri şeyhulislâm seçer; padişah onaylardı. -Mukarrir ve muhatapların, belli özellik ve şartlarla seçilmesi zorunluydu. -Huzur Dersleri, o yılın Ramazan ayında icra edilir; hatta çoğunlukla Ramazan'ın ilk 8 gününde ve 8 meclis halinde yapılırdı. -Meclis günlerinin peş peşe olması, kaidedir. Sadece Cuma günleri ders yapılmazdı, tatildi. -Ders aleni olmakla birlikte, erkek-kadın dinleyici zevât hakkında padişaha malumat verilir; padişah da bunlardan istediklerine dersi dinlemeye izin verirdi. İshak Danış ve Nüvit Candaner'in sesinden Kur'an-ı Kerim'den sure ve mealleri ayet ayet dinlemek için tıklayın...

Padişah huzurunda tefsir ilmi: Huzur dersleri

OSMANLI KÜLTÜRÜNDE İLİM