Osmanlı’nın gönül yolculuğu; Mekke ve Medine’ye gönderilen hediyeler

Sözlükte 'içine altın ve para gibi kıymetli eşyaların konulduğu kese' anlamına gelen 'surre' kelimesi, her yıl hac mevsiminde yola çıkan alay, Harem-i şerif ahalisine, zahidlere, mukaddes yerlerin emniyetini sağlayan Mekke emirlerine ve Hicaz bölgesinde yaşayanlara dağıtılan para ve değerli eşyalara denirdi. Surre alayı, Kâbe'nin bakımı, her yıl eksiklerin gözden geçirilerek tamir ve inşası, Müslümanların hac farizesini yerine getirmeleri için güzergahın ve Kâbe'nin hazırlanması ve asıl önemlisi iktisadi kaynaklardan yoksun olan bir bölgenin, yani Mekke ve Medine fukarasının geçimini sağlayacak sadakanın taşındığı hac kervanıdır. Haremeyn'e surre gönderilme geleneğinin ne zaman başladığı tam olarak belli değildir. Fakat bu adetin Abbasî Halifesi Mehdî-Billâh zamanında ortaya çıktığı görüşü hâkimdir. Bu dönemde hac yollarının güvenliği ve bu yol üzerinde bulunan su kuyularının bakımı, hacıların konaklama gibi ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla bazı tedbirler alındı.Daha sonraki yıllarda Fatımîler, Eyyübîler ve Memlüklüler tarafından da surre geleneği devam ettirildi. Osmanlı'nın son dönemine kadar devam eden güzel geleneklerden olan surre alayı, İslam topluluklarının arasında bir muhabbet ve hürmet bağı oluşturdu. Huzur veren Osmanlı geleneği Osmanlı Devleti'nde ilk bilinen surre alayı, Yıldırım Bayezid tarafından Edirne'den gönderildi. Gönderilen hediyeler arasında 80.000 altın da vardı. Bu geleneği Çelebi Mehmet, İkinci Murat Han ve Fatih Sultan Mehmet artırarak devam ettirdi. Yavuz Sultan Selim döneminde halifeliğin Osmanlı'ya geçmesiyle bu daha da sistemleştirildi. Haremeyn-i Şerif'e her şeyin en güzelini layık gören Osmanlı, surre alaylarına özellikle dikkat ediyordu. Devletin en zor zamanlarında da devam eden alaylar, Haremeyn Evkafı Nazırı Darüsseade Ağalarının (harem ağaları) sorumluluğuyla hazırlanırdı. Gönderilecek para ve eşyaların listesini gösteren surre-i hümayun defterini darüssaade ağasının yazıcısı ve Haremeyn müfettişi mühürlerdi. İmzalana deftere nişancı tuğra çekerdi. Daha sonra ise padişahın Mekke emirine hitaben yazdırdığı name-i hümayun kızlar ağası tarafından surre eminine teslim edilirdi. Her yıl Recep ayının girmesiyle birlikte İstanbul'da surre alayı hazırlıkları başlardı. Recebin on ikinci günü padişahın da katıldığı büyük bir merasim yapılırdı. Osmanlı'nın misafirperverliğini gösteren bir Ramazan geleneği Surre alayına davet edilenler, Topkapı Sarayı'ndaki Kubbealtı önünde toplanırdı. Mekke şerifine gönderilecek mektup ile surre-i hümayun torbaları hafızların okuduğu Kur'an-ı Kerîm eşliğinde padişah huzurunda mühürlenir ve surre eminine teslim edilirdi. Padişahın hediyelerinden oluşan mahmil-i şerifi taşıyan deve başta, surre torbalarının yüklendiği diğer deve ve katırlar arkada olmak üzere sarayın orta kapısı olan Bâb-ı Hümâyûn'dan çıkıp Sirkeci'deki Kireç İskelesi'ne gidilirdi. Oradan Kaptan Paşa'nın hazırlattığı kayıklara bindirilen surre alayı, Üsküdar'a geçer ve mukaddes topraklara kadar kara yoluyla giderdi. Padişahın surre alayı ile gönderdiği mektup, Mekke emiri tarafından Mina mevkiinden sonra surre torbaları içindeki paralar defterde yazıldığı şekilde dağıtılırdı. Haccın bitimine müteakip surre emîni, Mekke emirinin padişaha yazdığı mektup ve hediyeleri alarak İstanbul'a dönerdi. Surre alayı gidiş ve dönüşünde İstanbul halkının şahit olduğu, yılın en önemli, en çok itibar edilen ve Boğaz'ın her iki yakasında büyük kalabalığın iştirak ettiği, bir dini merasimdi Surre alayları, Osmanlı'nın son dönemlerine kadar bu özelliğini korudu. Osmanlı padişahlarına gönderilen hediyeler Surre alayını kazasız belasız kutsal topraklara ulaştırmaktan sorumlu kişiye surre emini denirdi. Bu kişilerin dindar ve namuslu bir devlet adamı olmasına dikkat edilirdi. Surre eminine sadrazam huzurunda kendisine 'hil'at' giydirilirdi. Kalabalık surre maiyetine muhafız askerler de refakat ederdi. Surre yola çıktığında, İstanbul'dan ve güzergah üzerindeki yollardan da hacca gitmek isteyenler bu kafileye katılırdı. Surre alayı, Şam'a varınca, surre emini görevini Şam beylerbeyine devrederdi. O da surreyi Mekke'ye ulaştırır, hediyelerin dağıtımı yapıp hac farizası yerine getirirdi. Daha sonra Mekke şerifinin padişaha hitaben kaleme aldığı bir teşekkür ve dua mektubuyla birlikte alay yine aynı güzergâhı takip ederek İstanbul'a geri dönerdi. Hil'at: Halife ve hükümdarlar tarafından verilen şeref elbisesi. Surre alayında, para dışında nadir bulunan halılar, seccadeler, şamdanlar, avizeler, paha biçilmez Mushaf-ı Şerifler, levhalar, örtüler, gümüş perde halkaları, okkalarla buhurlar, elbiseler, Mekke emirine mahsus sırmalı ve işlemeli kaftan, mücevherli kılıç, inciden tespih gibi kıymetli hediyeler seyyidlere, şeriflere, fakirlere gönderilirdi. Sultan III. Murad (1574-1595) zamanında Medine'ye 196, Mekke'ye 87 ve Kudüs'e 11 keseden oluşan nakit para yollanmıştı. Gönderilen diğer hediyeler ise şunlardı: Osmanlı'da Kâbe'ye Yavuz Sultan Selim döneminde iç örtüleri; Kanuni Sultan Süleyman döneminde ise dış örtüsü, kapı perdesi, kuşak ve diğer örtüleri gönderilmeye başlandı. Kâbe örtüsünün yenisi genellikle Kahire'de dokunur ve surre alayı ile yollanırdı. Eskisi de surre alayının dönüşünde İstanbul'a getirilirdi. Naima, Kabe örtülerinin işlenmesi hakkında şunları yazdı: 'Sultan Ahmed Han, özenerek İstanbul tezgâhlarında işlenmesini buyurdular. Eşsiz nakışlarla dokunup yapılmasında öyle dikkat ve külfet olundu ki, benzeri geçmemişti. Kâbe'nin iç örtüleri 1060 zir'a ve tartısı bakımından 48 bin dirhem ibrişimle işlendi. O yılın Cumâdel zulâsında (Ağustos 1612) güvenilir adamlarla Kâbe'ye gönderildi.' Eski Kâbe örtülerinin yelek, çanta, takke, anahtar torbası, sanduka örtüsü olarak kullanıldığı da görülürdü. Kabe örtülerinin üzeri nesih, sülüs, celî sülüs hat yazıları ile ayetler dokunurdu. Kur'an-ı Kerim'den seçilen ayetlerle Kabe örtüleri dokunurdu. Örtülerde şu ayet-i kerimeler yer alırdı: Biz senin, yüzünü göğe doğru çevirip durduğunu elbette görüyoruz. İşte şimdi kesin olarak seni memnun olacağın kıbleye döndürüyoruz. Artık yüzünü Mescid-i Harâm tarafına çevir; nerede olursanız olun yüzünüzü o yöne çevirin. Kuşku yok ki kendilerine kitap verilenler onun rablerinden gelmiş bir gerçek olduğunu elbette bilirler. Allah onların yaptıklarından habersiz değildir. (Bakara Suresi 144. ayet) Sana gelen iyilik Allah'tandır. Başına gelen kötülük ise nefsindendir. Seni insanlara elçi gönderdik; şahit olarak da Allah yeter. Nisa Suresi 79. ayet Bütün dinlerin üzerindeki yerini alsın diye resulünü, doğru yol rehberi ve hak din ile gönderen O'dur; müşrikler hoşlanmasalar da! Tevbe Suresi 33. ayet Sonra sana, 'Tevhid önderi olan ve putperestler arasında yer almamış bulunan İbrâhim'in dinine uy' diye vahyettik. Nahl Suresi 123. ayet Allah ile birlikte başka bir tanrıya yalvarma! O'ndan başka tanrı yoktur. O'nun kendinden başka her şey yok olacaktır. Hüküm yalnızca O'nundur ve siz ancak O'na döndürüleceksiniz. Kasas Suresi 88. ayet Muhammed içinizden hiçbir erkeğin babası değildir, fakat o Allah'ın elçisidir ve peygamberlerin sonuncusudur. Allah her şeyi bilmektedir. Ahzâb Suresi 40. ayet Allah ve melekler peygambere salât ediyorlar; ey iman edenler, siz de ona salât ve selâm okuyun. Ahzâb Suresi 56. ayet Bütün dinlerin üzerindeki yerini alsın diye resulünü doğru yol rehberi ve hak din ile gönderen O'dur. Buna tanık olarak da Allah yeter. Fetih Suresi 28. ayet Yeryüzünde bulunanların hepsi fânidir. Azamet ve kerem sahibi rabbinin zâtı ise bâki kalır. Rahmân Suresi 26. ve 27. ayet Müşrikler istemese de, bütün dinlerin üzerindeki yerini alsın diye resulünü, doğru yol rehberi ve hak din ile gönderen O'dur. Sâf Suresi 9. ayet Şüphesiz biz sana bitip tükenmez nimetler verdik. Şimdi sen rabbin için namaz kıl ve kurban kes! Asıl sonu gelmeyecek olan, sana karşı nefret duyandır. Kevser Suresi De ki: 'O, Allah'tır, tektir. Allah sameddir. Doğurmamış ve doğmamıştır. O'nun hiçbir dengi yoktur. İhlâs Suresi Ferâşet kelime olarak yayıcı, döşeyici, süpürücü ve hizmetçi anlamına gelir. Mekke-i Mükerreme ve Medine-i Münevvere'deki mukaddes yerleri temizleyen kişilere ferraş denilirdi. Bu hizmet o kadar önemliydi ki zaman içerisinde kendine has gelenekleri ortaya çıktı. Mescid-i Nebevî'nin süpürülmesi ve temizliği, doğrudan padişaha ve onun icazet verdiği kimselere aitti. Başta padişah olmak üzere, valide sultan, şehzadeler, hanım sultanlar, padişah kızları, saraylılar, şeyhülislam, paşalar, Kubbealtı vezirleri, Kırım hanları ve padişahın takdirini kazanmış olanlar, Peygamber Efendimizin yüce makamını süpürebiliyorlardı. Padişahların verdiği berata da 'Ferâşet-i Şerife Beratı' denilirdi. Beratlı ferraşlar, Mekke ve Medine'de oturan bir kişiyi kendilerine vekil olarak atardı. Bu vekillere her sene Surre alayı ile belli bir miktar nakit para veya eşya gibi çeşitli hediyeler gönderirlerdi. bulunurlardı. Surre alaylarıyla ferâşet vekillerine yıllık hediyeleri nakit olarak yollanır ve bunların konulduğu çantalara 'ferâşet çantası' denilirdi. Deriden imal edilen bu çantalara ayrıca uğur sayılması için hediyeler de konulurdu Hanedan mensupları başta olmak züere, devlet erkanı ve halktan dileyen herkesin hazırladığı hediye ve paralar 'ferâşet çantası' denilen, bir yüzünde gönderenin, diğer yüzünde alıcının adı ve adresi yazılı deri çantalara konurdu. Evkâf Nezâreti'ne teslim edilen bu çantalar surre alayı ile gönderilirdi. Dönüşte ise içinde Haremeyn'den yollanan zemzem, gümüş yüzük, misvak, kına, sürme, kürdan, öd ağacı, hurma hediyelerle sahiplerine iade edilirdi. Ferâşet sahiplerinin, vekillerine gönderdikleri hediye ve maaşlar ferâşet çantasına konulurken, Hicaz'da yaşayan ihtiyaç sahiplerine ulaştırılan hediyeler ise Surre keselerine ya da Surre çantalarına yerleştirilirdi. Paraların dışında kaftanlar, pırlanta yüzükler, elmaslar, inci tespihler, avizeler, kandiller, kılıçlar, paha biçilmez Mushaflar, yünlü dokumalar, halılar, gülsuyu bulunurdu. Çantadaki paralar, üzerinde 'Allah kıyamet gününe kadar Mekke şehrini mükerrem kılsın.' veya 'Allah Medine şehrini kıyamet gününe kadar nurlandırsın.' diye duaların yazıldığı zarflara konulurdu. Peygamber Efendimizin türbesinin tozu, başta devekuşu tüyü olmak üzere kıymetli kuşların tüyleriyle alınırdı. Sonrasında bu tüyler, her yıl Surre alayı ile padişaha teberrüken gönderilirdi. Padişahlar bu kıymetli hediyeyi ise sarıklarındaki sorguçlara iliştirirdi. Surre alaylarının önemli hediyelerinden biri de saçlardı. Padişahlar, payitahtı devlet güvenliği nedeniyle bırakıp kutsal topraklara gidemezdi. Bunu yerine Peygamber Efendimize olan muhabbetlerini göstermek için kendi saçlarını gönderirdi. Berberbaşı, padişahın saçını keser ve kuruturdu. Sonrasında tütsülenerek küçük bir sandıkta saklanırdı. Hac zamanında surre alayı ile saçların bulunduğu sanduka mühürlenir ve mukaddes topraklara gönderilirdi. Medine'ye varıldığında ise uygun bir yere dualarla gömülürdü. Surreler daha yola çıkarılmadan gideceği yer ve şahısların bütün ayrıntılarıyla kayıtlı olduğu defterlere surre defterleri denir. Surre-i Hümayunla gönderilen paralar Haremeyn masraflarına harcanırdı. Kaybolan veya henüz bulunamayan defterler hariç XVI. yüzyılın sonlarından XX. yüzyılın ilk on yılına kadar 5000 civarında surre defteri mevcuttur. Osmanlı Arşivi'ndeki en eski tarihli defter olan 1009 tarihli surre defterinde yer alan hediyeler: Surrelerin kaynakları arasında en önemlisi Haremeyn vakıfları idi. Osmanlı topraklarında mevcut hânedan mensuplarına ve devlet erkânına ait büyük vakıfların birçoğunun gelirlerinin bir kısmı Haremeyn'e tahsis edilmişti. Bunların dışında devlet hazinesinden, Hazîne-i Hâssa'dan ve ferdî bağışlardan önemli miktarda maddî destek gelirdi. İslam'ın mübarek mekanlarından Mescid-i Aksâ'nın bulunduğu Kudüs şehrine de surre gönderilirdi. Örneğin, Sultan III. Murad zamanında Medine'ye 196, Mekke'ye 87 ve Kudüs'e 11 keseden oluşan nakit para yollandı Surre alayının güvenliği güzergâh üzerinde bulunan sancak beyi, beylerbeyi veya valilerce sağlanırdı. 1863 yılı surre alayının Payas civarında eşkıya saldırısına uğrayıp surrenin gasbedilmesi ve bir sonraki hac mevsimine kadar bölgede güvenliğin sağlanamaması yüzünden 1864'ten itibaren denizyolu tercih edildi. İstanbul ve Mısır'dan yollanan surrelerin ayrılmaz unsurlarından biri de mahmillerdi. İstanbul'dan gönderilene mahmil-i hümâyun, Kahire'den gönderilene mahmil-i Mısrî denirdi. Dörtgen bir ahşap çerçeve üzerinde dört yüzlü bir piramit şeklinde olan mahmil, üzeri altın ve gümüşle bezenmiş yazılar, ipek püsküller, çeşitli nakışlar ve kıymetli taşlarla süslenmiş bir atlasla kaplanırdı. Mısır surre ve mahmili tamamı karayoluyla veya Süveyş üzerinden Cidde'ye ve bazan da İskenderiye'den Hayfa'ya denizyoluyla, oradan demiryoluyla Medine'ye olmak üzere farklı güzergâhlardan gönderilirdi. Mısır ve Şam'dan gelen surre ve mahmiller Medine ve Mekke'de törenlerle karşılanır ve Arafat'ta birleşirdi.1952'ye kadar hacıların gidiş ve dönüş merasimlerinde Kahire sokaklarında görülen mahmil Temmuz 1952 Hür Subaylar ihtilâliyle son buldu. Surre alayının güzergahı İzmit, Akşehir, Konya Adana, Antakya, Hama, Şam, Ma'an, Medine ve Mekke'ydi. Surre alayı, Topkapı Sarayı'ndaki Kubbealtı önünde toplanır ve Üsküdar'a geçerdi. Dımaşk, Osmanlı döneminde de Anadolu'dan, Irak'tan, İran'dan ve Halep'ten gelen hacıların yanı sıra Orta Asya hacılarının da bir toplanma merkeziydi. İstanbul'dan gönderilen surre alayı burada merasimlerle karşılanarak diğer hacılarla birleşirdi. Sonrasında Mısır'a hareket edilirdi. Buradan da Mekke'ye gidilirdi. O dönemde Şam- Mekke arası 61günlük yoldu. Yaya olarak gidiş-dönüş İstanbul- Mekke arası 8,5 ay sürerdi. Yılın en önemli dinî ve kısmen de siyasî merasimlerini oluşturan bu alaylar hem de güzergâh boyunca surreyi yollayan iktidarın dinî kimliğinin önemli sembolü diye görülüyordu. Osmanlı sultanlarının sadece Haremeyn'deki seyyid ve şerifleri değil aynı zamanda ulemâ ve meşâyihi de özel hediyelerle donatmaları aynı anlayışla değerlendirilebilir. Her yıl Müslümanlardan dileyenlerin hediyelerini Haremeyn'e iletmesi bakımından halk için surrenin ayrı bir önemi vardı. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Mısır hidivlerinin surre merasimlerini giderek daha şaşaalı hale getirmeleri, iki gidiş öncesi bir de dönüşte olmak üzere yılda üç merasim düzenlemeleri ve Kâbe örtüsü, Makam-ı İbrâhim örtüsü ve mahmili Kahire sokaklarında dolaştırarak halkın heyecanlı katılımını sağlamaları, İstanbul'a karşı yürüttükleri dinî ve siyasî nüfuz mücadelesinin âdeta bir göstergesİ gibiydi. Surre ve mahmil geleneğinin sona erdirilmesi de aynı şekilde Suudi yönetiminin bu nüfuz simgesini ortadan kaldırma kararlılığıyla ilgilidir.

Osmanlı’nın gönül yolculuğu; Mekke ve Medine’ye gönderilen hediyeler

SURRE NEDİR?