Osmanlı’nın cömert hanımlarının iyilik serüvenleri

Daye Hatun, Fatih'in sütannesi Ümmü Gülsüm Hatun'dur. 1600 tarihli İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri'ndeki vakfiyesinde Daye Hatun'un asıl isminin Hundi Hatn olduğu ve Ahmed Bey'in kızı olduğu belirtilmiştir. Padişahların çocuklarına süt emzirmek için tutulan veya satın alınan cariyelere daye, taye veya sütnine denmiştir. Osmanlıların ilk zamanlarından beri dayenin var olduğu belgelerden anlaşılmaktadır. Dayeler, sultanlara süt emzirecekleri için iyi kimselerin eşleri ve iyi ailelere mensup kadınlar olması gerekmiştir. Sultanın dayesiyle ilişkisi bir evlat ilişkisi olarak görülmüştür. Sultanın annesi daha önce öldüğünde dayesinin, törensel bir yol gösterici analık rolü üstlendiği de olmuştur. Fatih Sultan Mehmet'in dayesi Ümmü Gülsüm Hatun'a padişah tarafından İstanbul'da iki, Edirne'de ve Çorlu'da birer cami yaptırıp vakfedecek yeterli gelir bahşedilmiştir. Vakfiyesi 890/1485 tarihli ve Mevlana Sadi'nin imzasını taşımaktadır. 70 bin akçe nakit paranın yıllık getirisi 7 bin akçedir. Vakfının aslını oluşturan gelir kaynakları içinde yalnızca İstanbul'da değil, Edirne'de ve Çorlu'da da ticari işletmeler ve kira geliri olan hücre adı verilmiş küçük evler, altında dükkan olan iki katı evler, hamam, değirmen vardır. İstanbul'da Eski Saray yakınındaki 16 dükkan, Bezzazistan yakınında 36 dükkan (fakat aradan geçen yıllarda 4 tanesi harap olmuş, arsaları mukataaya verilmiş, geriye 32 dükkan kalmıştır) vardır. Başhane hissesi ve Malkara'ya bağlı Hazala köyü de yine vakfın gelir kaynakları içindedir. Edirne'deki dükkanlar, Kervansaray içindeki dükkanlar ve Ayşe Hatun Mahallesi'ndeki dükkanların yıllık kira getirileri de oldukça fazladır. Vakıf kurucusu Daye Hatun'un ismi, Edirne'deki camiyi çevreleyen mahalleye verilmiştir. Edirne'de Deliklikaya yakınındaki evlerde imam ve müezzin oturacaktır. Vakıf görevlilerinin alacağı alacağı maaşların günlük olarak değerleri verildikten sonra Edirne ve Çorlu'daki mescidler için gereken harcamalar yapılacaktır. Daye Hatun, tevliyet yani vakfın yönetimini azad ettiği kölelerinin almasını şart koşmuş, sonraları ise bu görevin o dönemin hakimi üzerinde olmasını istemiştir. İstanbul'da Tarakçılar Mescidi de olarak anılan mescid, Daye Hatun tarafından inşa ettirilmiştir. Kendisi de bu mescidin avlusunda gömülüdür. Türbesinin bir zamanlar yerinde olan kitabesindeki 'fi'l-yevmi't-tasi' min şehri's-Safer / sene ihda ve tis'in ve semane mi'e' yazısı kendisinin 13.02.1486 tarihinde vefat ettiğini teyit eder. Mescid, 1970'e kadar harap durumda iken, 1971 senesinde halkın yardımlarıyla yeniden inşa edilmiştir. Daye Hatun'un İstanbul'daki bir başka hayır eseri de Demirkapı'daki Öksüzce Mescidi'dir. Öksüzce Mescidi, 1918 yılı Haziran ayında vuku bulan ve İstanbul'un hemen hemen yarısını yok eden büyük Cibali – Fatih yangınında yanmış, yalnız minare ve çatal çeşme kalmıştır. Minarenin külahını taşıyan mermer dikmeler bir süre daha durmuş, 1950'li yıllara gelince bunlar da ortadan kalkmıştır. Kamer Hatun, Yavuz Sultan Selim'in sütannesidir. 1511'de Beyoğlu Tarlabaşı'nda bir cami yaptırmıştır. Bu cami 19. Yüzyıl başlarında harap bir hale düşmüştür. Kamer Hatun Camii, 1911'de Evkaf Nezareti'nde görevli İnşaat ve Tamirat Müdürü Mimar Kemalettin Bey tarafından yeniden tasarlanmıştır. Yapının çıkıntısının üzerinde bulunan kitabeden anlaşılmaktadır. Mihrap çıkıntısının hemen önünde Kamer Hatun'un mezarı bulunmaktadır. 19. yüzyılda yeniden yapıldığında bu cami artık minyatür ölçeği ile çok katlı konut blokları arasına sıkışmıştır. Değişen veya Batılılaşan, şehirleşen toplumun yeni düzeni içinden geçmişle bağına atıf yapar niteliktedir. Yeni Valide Camii ve Külliyesi'nin inşası amacıyla, külliye planı içerisinde yer alan Müslim ve gayrimüslimlere ait olan tüm mekanlar, fark gözetilmeksizin Turhan Valide Sultan Vakfı'na istibdal yoluyla dahil edilmiştir. İstibdalin gerçekleşebilmesi için zorunlu bir madde olarak, tespit edilmiş olan mülk yerin daha elverişli olması şartı vardır. İstibdal, karşılıklı takas anlamındadır. Diğer bir deyişle, vakıf olan bir malın, mülk olan bir başka mal ile değiştirilmesidir. 1662 yılında, Yeni Valide Külliyesi planı içerisinde bulunan Kamer Hatun Vakfı'na ait beş kapılı yahudihane ve bunların altında bulunan dükkanlar yerine Galata Karaköykapısı'nda Mariya Kilisesi verilmiştir. Yine vakfın gelir kaynağı olan diğer yahudihaneler, Kumkapı Nişancıpaşa'da Ayanikola Ermeni Kilisesi ve iki Yahudi mabedi ile değiştirilmiştir. Bu belgeler, Kamer Hatun'un vakfının gelir kaynaklarını ve bulundukları yerleri bize vermektedir. Sakine Hatun, 1514'te ölen Defteremini İlyaszade'nin kızıdır. Sakine Hatun'un vakfı, İstanbul'da Topkapı surları dışında İlyaszade Mahallesi'ndedir. İlyaszade Şücaeddin Camii, imam meşrutası, sebil ve türbeden oluşan bu yapı topluluğu, İstanbul Vakıflar Sicil Defteri'ne Sakine Hatun adına tescil edilmiştir. Sakine Hatun'un vakfının en önemli özelliği, caminin yanında bulunan sebilden verilen buz gibi tatlı su ile mermerden yapılan sofra ve üzerinde sabit bir tuzluğun bulunmasıdır. Burada fakir fukaraya günde yedi defa sofra kurulmuş ve yemek verilmiştir. Sebillerin şehrin kalabalık olduğu bölgelerde yapıldığı gerçeği ile birlikte yoldan geçenler için hazırlanmış yedi öğün yemek, düşünülen amacın ne denli güzel olduğunun kanıtıdır. Bu yüzden Sakine Hatun'a verilmiş isim, 'Yedi Sofralı Sakine Hatun'dur. Bu hayır hizmeti 4 asırdan fazla devam etmiştir. Sebilhane her biri demir şebekeli beş pencereye sahiptir. İçi mermer ve somaki taşlarla döşeli bir kuyusu vardı. Cami, Mimar Sinan'ın eserlerinin yazılı olduğu 'Tezkiretü'l-Bünyan'da yer almıştır. Dolayısı ile sebilin de Sinan'ın eseri olduğu açıtkır. Bu hayrat 1956 yılında yıktırılmış ve üzerinden yol geçmiştir. 2000'li yılların başında Topkapı Şehir Parkı düzenleri sırasında İlyaszade Camii yeniden inşa edilmiştir.

Osmanlı’nın cömert hanımlarının iyilik serüvenleri

DAYE HATUN