Osmanlı'dan günümüze ulaşan vesikalar

Osmanlı belge çeşitlerini padişaha ait belgeler (ferman, berat vs.), devlet erkânının emirleri veya üst yönetime sundukları belgeler (telhis, takrir vs.), merkez ile taşra arasındaki yazışmalar (mektup, telgraf vs.), daireler arası yazışmaları muhtevi belgeler (tezkire, tapu senetleri vs.), dilekçe ve rapor şeklindeki belgeler (arzuhal, layiha vs.) ile iftâ ve kaza organlarınca hazırlanan belgeler (fetva, vakfiye vs.) şeklinde ana sınıflara ayırabiliriz. Padişahların, divanlarda alınan kararlara uygun olarak, herhangi bir konuya ait resmi ve yazılı emri, iradesi, buyruğu demek olan fermanlar, Osmanlı devlet bürokrasisinde yüzyıllar boyunca kullanılmış belgelerden biridir. Birçok temel yazım kuralı ve şartını barındıran bu belgeler, içerdiği meseleye göre Divan-ı Hümayun kalemlerinden birinde görevli kâtiplerce yazılır ve özeti sicil defterlerine kaydedildikten sonra 'Nişancı' tarafından tuğralanıp, sahibine verilmek üzere gönderilirdi. Fermanların geçerli sayılabilmesi için 'rükün' ve 'şart' denilen özellikleri taşımaları gerekirdi. Buna göre bir fermanın üzerinde ilk olarak 'hüve' veya 'hu' şeklinde Allah'ın adı zikredilir, altına padişahın imzası demek olan tuğra çekilirdi. Bundan sonra yazılan şeyin ferman, berat olduğu, ardından gönderilen kişinin resmi elkabı, unvanı ve ismi, fermanın gönderiliş sebebi, padişahın arzu ve emri, istenilen şeyin açıkça ifadesi, emrin yerine getirilmesinde muvaffakiyet hasıl olması hakkında dua, tarih ve en sonunda da yazıldığı yer belirtilirdi. Bunların yanı sıra bazı fermanlarda emrin ardından 'şöyle bilesiz, alamet-i şerife itimad kılasız' şeklindeki 'te'kid' denilen ifadeyle emrin yerine getirilmemesi durumunda nasıl cezaya çarptırılacağına dair 'tehdid' ifadeleri bulunurdu. Re'sen veya müracaat üzerine 'Divan'dan veya 'Maliye'den yazılan fermanlar, ulaştıkları noktalarda Kadılar tarafından sahte olup olmadığı onaylanıp şer'i mahkeme siciline kaydedildikten sonra yürürlüğe girerdi. 'Divani' denilen hat türü ile özenle yazılan ve bazıları tezhiple süslenen fermanlar, kimi zaman padişahların el yazılarını da içerirdi. Berat, Arapça asıllı olup 'yazılı kâğıt' demektir. Osmanlı diplomatiğinde padişah tarafından bir memuriyete tayin, bir gelirden tahsis, bir şeyin kullanılma hakkı, bir imtiyaz veya muafiyetin verildiğini gösteren ve veren padişahın tuğrasını taşıyan belgedir. Bu manası dolayısıyla de beratlı kelimesi, müsaadeli veya imtiyazlı; eli beratlı tabiri ise salâhiyet sahibi olma manasını taşır. Klasik devirlerde yabancı devletlerle yapılan anlaşmalar ve verilen imtiyazlar için ahidnâme tabiri kullanılmıştı. Ancak 19. yüzyılda aynı kökten gelen muâhede tercih edilmiş ve Tanzimat'tan sonra ise padişahın tuğrası ve hattını taşıyanlar tasdiknâme adıyla anılmıştı. Hatt-ı Humâyûn bazı istisnai haller hariç, padişahın, kendi hattı ile yazdığı emirler için kullanılan bir tabirdi. Padişah emri manasına gelen bu ifade sözlü ve yazılı olarak ikiye ayrılır. Sözlü irade-i seniyye, padişahın, sadrazama bizzat tebliğ ettiği emir karşılığı kullanılan bir tabirdi. Osmanlı diplomatiğinde irâde-i seniyye veya çok kere kullanıldığı gibi kısaca irade sözüyle özel bir belge türü kastedilir. Bu da padişahın emrinin Mâbeyn başkâtibi tarafından sadrazama bildirildiği belgedir. Padişah tarafından Müslüman veya Hristiyan yabancı devletler hükümdarlarına ve devlete bağlı Kırım hanları, Mekke şerifleri, Dağıstan ve Gürcistan hakimleri, Erdel kralları, Eflak-Boğdan voyvodaları gibi imtiyazlı yerler idarecilerine; Fas hakimleri ve Özbek hanlarına gönderilen mektuplarına ise nâme-i hümâyûn adı verilmişti. Ferman ve beratlar gibi padişahın tuğrasını taşıyan sebeb-i tahrir hükümleri, maliyede hazırlanan belgelerdi. Aynı formülle başlayan fermanlardan karakter itibarıyla farklı olup bunlar, temessük (sened) yerine geçmek üzere verilmiş hükümlerdi. Türkçe 'buyurmak mastarından yapılmış bir isim olan buyruldu, Osmanlı diplomatiğinde sadrazam, vezir, defterdar, kadıasker, kaptan paşa, beylerbeyi gibi yüksek rütbeli vazifelilerin, kendilerinden aşağı mevkilerde bulunanlara gönderdikleri emirler için kullanılan bir terimdi. Diplomatik bakımından takrir, bir işi yazılı olarak ilgili merciye bildiren belgeler için kullanılmıştı. Bu merci, padişah veya sadrazam olabileceği gibi daha alt kademede bir vazifeli de olabilirdi. Osmanlı diplomatiğinde genelde alt kademedeki vazifelinin, bir meselenin safhalarıyla ilgili olarak üst kademedeki vazifeliye yazdığı özete telhis denmekle birlikte bu tabir daha ziyade sadrazam tarafından padişaha sunulan arzlardır. Bir büyüğe sunma, takdim, resmî bir evrakın padişaha sunulması manalarını taşıyana arz kelimesi Osmanlı diplomatiğinde de hemen hemen aynı manaya gelir. Genelde resmi görevlilerin bir konu hakkında bilgi vermek veya dilekte bulunmak üzere sundukları resmî mahiyetteki belgeler arz adını alırlar. Diplomatik bakımdan iki belde, iki memleket arasındaki şahıslara iş, tebrik, taziye, 'arz-ı muhabbet' gibi vesilelerle birbirlerine gönderilen yazılara mektub denir. Nitekim 'bitik', nâme', nemika', 'varaka', risâle' gibi tabirler de hemen aynı manaya kullanılmışlardır. Ariza, tahrirat, şukka, mektup gibi yazışmalarda belge önceleri bir kese, 19. yüzyılda ise bir zarf içine konurdu. Bunların üzerine de gönderilenin adresi yazılırdı. Ancak bu adresler, bugünkünden farklı bir anlayışla kaleme alınırlardı. Bunlar ekseriya 'bi-mennihi Teâlâ', bazen da 'inşaallahü Teâla' dualarıyla başlardı. Gönderilenin makamı ile birlikte adının da zikredildiği adresler yanında 'sultanım', 'paşa', 'karındaş' kelimelerinin kullanıldığı adresler de vardı. Adreslerde ihmal edilmeyen bir kelime vardır: 'Bedûh'. Bazı mühürlerde de görülen bu kelimenin menşei ve manası ihtilaflıdır. Bir rivayete göre bedûh, yazışmaları yerlerine ulaştırma ile vazifeli bir melektir ki, zarfların üzerine yazılmasının manası budur. Merkezle taşra veya taşradaki iki yer arasındaki yazışmalar için kullanılan bir belge türüdür. 'Üstten alta yazılan tahrîrattır' şeklinde de tarif edilebilir. Lügatlerde 'posta ile gönderilen resmî mektup' olarak tarif edilir. Osmanlı diplomatiğindeki manası da hemen hemen aynıdır. İstanbul'daki merkez daireleriyle (başlangıçta kalemler, 1830'lardan sonra nezaret ve diğer daireler) vilayetler ve dış temsilcilikler ve bunların birbiri arasındaki yazışmalar (muharrerat) 'tahrirat' adıyla anılır. Ancak gerçek manada tahrirat adını taşıyabilmesi için, yazının küçükten büyüğe yazılmış olması lazımdır. İlk defa Kırım Harbi esnasında kullanılmaya başlayan ve çeşitli merkezler arasında telgraf hatlarıyla yaygın bir şekilde ve acil haberleşmeler için kullanılan bir yazışma türüdür. Kaime, Arapça asıllı bir kelime olup birinci manası ayakta duran, ikinci manası ise bir şeyin yerine geçen manalarına gelen 'kâim' kelimesinden gelir. Belge bahis konusu olduğunda ikinci manası geçerlidir. Osmanlı diplomatiğinde 'kaime' ismi arîza ve tezkire denilen iki ayrı belge türü için de kullanılmıştır. Diplomatik bakımdan temessük, bir borcun ödenmesinin kabul edilmesi, bir şeyin alındığının kabul edilmesi gibi hususlarda karşı tarafa verilen bir nevi senettir. Bazı durumlarda temessük karşılığı tahvil de kullanılmıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısında temessük kelimesinin yerini senet kelimesi aldı. Aynı beldedeki resmî daireler veya şahıslar arasındaki haberleşmeleri temin eden belgeler için kullanılır. Tezkireler, maksadı tam ve açık bir şekilde anlatacak özellikte, fakat lüzumsuz teferruata kaçmadan sade bir dille kaleme alınırdı. Bir daireden diğer daire veya dairelere, herhangi bir husus, bir karar veya bir hükmü bildirmek üzere yazılan belgelere ilmühaber denir. Herhangi bir husus için, alt makamdan üste ve genellikle bir daire veya nezaretin şubelerinden bağlı olduğu üst makama hitaben, konuyla ilgili izin istemek yahut ta bir şubeden diğer bir şubeye durumu anlatmak veya muameleyi sormak üzere yazılan yazılara verilen addır. Bir dilek veya şikâyet bildirmek üzere, alttan üste yazılan ve bugünkü karşılığı dilekçe olan belge türüdür. Esasta arz ile aynı vazifeyi görmekle birlikte gerek sunan şahıslar, gerekse belge şekli itibarıyla aralarında bazı farklar vardı. Arz genellikle devlet görevlilerinin resmi, arzuhal ise reâya veya askeri sınıfın şahsi dilekçeleriydi. Arzuhal türü belgelerin diğer bir türü arz-ı mahzar yahut kısaca mahzar adı verilen belgedir. Mahzar, hazar kökünden yapılmış bir ism-i mekân olup hazır bulunulan yer, sicil, defter gibi manaları vardır. Diplomatik bakımdan ise mahzar yüksek makama sunulacak bir dile veya şikâyetin rık'a/ruk'a yazılışında hazır bulunanların, onun doğruluğunu tasdik makamında imzalarını koydukları belgeye verdikleri addır. Mahzar çok imzalı arzuhal şeklinde de tarif edilebilir. Küçükten büyüğe takdim etme, muhtıra manalarını taşır. Çok kere 'arzuhal' ile eş anlamlı gibi kullanılsa da Osmanlı diplomatiğinde 'arz' ve 'arzuhal' den ayrı bir belge olarak kullanılmış olup farklı bir yapı taşır. Sıkı tutma, iyi tutma, kaydetme, özetini yazma manalarını ihtiva eden mazbata, Arapça zapt kelimesinden gelmekte olup bir meclis veya heyetin müzakerelerinin neticesini göstermek üzere bir makama hitaben kaleme alınan belgeler için kullanılmaktadır. Mazbatalar, bir hüküm ve karar, bir hususun tasdiki, bir madde hakkında danışma, bazen da durumu anlatma veya teşekkür için yazılabileceği gibi, başka çeşitli maksatlarla da yazılmış olabilir. Lâyiha, Arapça'da 'levh' kökünden gelen ve lügat manası 'hatırlanacak şey, hatıra gelen' demek olan, 'lâyıh' kelimesinin müennesidir. Terim olarak ise lâyiha, rapor ve taslak olmak üzere iki ayrı belge cinsi için kullanılırdı. Hangi gruba girerse girsinler layihalar lakapları ihtiva etmezler. Arapça asıllı bir kelime olan fetvânın lügat manası 'güçlükleri gözen kuvvetli cevaplardır'. Fıkıh müessesesi olarak ise fetvâ 'fakihin hüküm mahiyetinde olmaksızın verdiği cevap' demektir. Fetvayı veren fakih, müftü adını taşır. Kadı ile müftü arasındaki fark ise, birincinin kanunları tatbik edici olmasına karşılık, müftü bunları tedvin eder. Kelime manası 'bildirme, anlatma' olup hukuk terimi olarak bir davanın mahkemece nasıl hükme bağlandığını gösteren belgedir. Ancak Osmanlı diplomatiğinde kadıların şer'î mahkemeye intikal eden bir davanın kararının tasdikini temin maksadıyla şeyhülislamlığa, veya herhangi bir konuda bilgi vermek üzere üst makama yazılan ilamlar, arz mahiyetindeydi. Delil, vesika ve senet manalarına gelir. Osmanlı diplomatiğinde ise şer'î mahkemeler tarafından verilen fakat ilamdan faklı olarak, hüküm ihtiva etmeyen, sadece kadı huzurunda iki tarafın anlaşmaya vardıklarına dair kadının tasdikini ihtiva eden bir belgedir. Hüccetler, çok çeşitli hususların tespiti için tertip edilmiş olup kadılar tarafından tanzim edilen bir nevi noterlik belgeleri olarak kabul edilebilir. Hüccetler, kadı huzurunda tespiti yaptıran şahsın eline verildikten başka şer'iye sicillerine de işlenirdi. Bunlarda yapılan tespitlere göre alım-satım, kira, nafaka, vekâlet, vasiyet, kefalet, şehadet, ferağ, borç, hibe, rüştün ispatı, nezir, keşif, sulh, irsaliye vs. konularda da hüccetler bulunuyor. Bir kimsenin, Allaha yakın olmak gayesiyle menkul ve gayrimenkul mal veya mülkünü dinî veya sosyal bir gaye için tahsis etmesidir. Vakfiye ise vakfedilen şeyin vasıfları ve vakfedilme şartlarını ihtiva eden ve kadı tarafından tasdik edilen bir belgedir. Bir başka ifade ile vakıf tasarrufunun senet ve hücceti, vakıf hükmî şahsiyetinin nizamnamesidir. Kadıların noter vazifesi görerek verdikleri bir belge çeşidi de sûretti. Elinde ferman, berat vs. bir belge olan şahıs, sahip bulunduğu hak veya salahiyetini ispatlamak için o belgeyi göstermek zorundaydı. Asıllarının herhangi bir zarar görmesine mani olmak üzere çok kere suretlerinin kullanılması tercih edildi. Suretlerinin hakiki olduğu ise ancak bir kadı tarafından asıllarına uygunluğunun tasdik edilmesiyle ispatlanabilirdi. (Derlenmiştir.)

Osmanlı'dan günümüze ulaşan vesikalar

OSMANLI VESİKALARI