Osmanlı sıbyan mekteplerinde eğitim sistemi

Reşat Ekrem Koçu, Osmanlı Tarihinin Panoraması isimli eserinde, 17. yüzyıl ortalarında yaşamış Mehmet Efendi isminde bir sıbyan mektebi hocasının, 'Nevhatü'l- Uşşak' adlı manzumesinde sıbyan mekteplerinin havasını şu beyitlerle aktardığını söyler: 'Dolardı mektebimin içi sıbyan Bu manzumedeki beyitler bize şunu söylüyor ki mektep muallimleri, bir mahalle içerisinde şeref ve haysiyet sahibi güzide kişiler arasından seçilirdi. Muallimin 'avam' denilen halk kesimi arasında bile oturması hoş karşılanmazdı. Mektep hocaları medrese mezunu kişilerdi. Öğrenciler hoca seviyesine göre gruplar halinde çalışırdı. Yine muallim Mehmet Efendi, mezkur eserde şu beyitlerle bir sıbyan mektebinin günlük programını aktarır: Oturdular çü tertib üzre sıbyan Bu beyitlere eski medrese eğitim sisteminin izlerini görüyoruz. Ders esnasında belli bir düzenle oturan çocukların Kur'an okuduğundan bahsedilir. Aynı zamanda ikinci beyitte hocanın dersi nasıl işlediğini de anlıyoruz. Çocuklar Kur'an-ı Kerim veya ezberlerini hocalarının önünde geçerek tekrar etmekteydi. Yapılan bu eylem 'ders vermek' olarak adlandırıldı. Sıbyan mekteplerinde Kur'an, ilmihal bilgileri, namaz sureleri gibi dini eğitimin yanında tarih, coğrafya, güzel yazı, imla ve matematik de öğretilirdi. Eğitim sabahın erken saatlerinde başlayarak ikindiye kadar devam ederdi, Erhan Afyoncu'nun Sıbyan Mektebi isimli yazısında aktardığına göre, eğitim; öğlen yemek ve namaz arası harici kesintisiz devam ederdi, teneffüs yoktu. Medeniyetin tüm izlerini eserine taşıyan Evliya Çelebi, gezip dolaştığı yerlerdeki sıbyan mekteplerini de eserine kaydetmişti. Evliya Çelebi'ye göre 17. yüzyılda İstanbul'da 2.000'e yakın mektep vardı. Eserinde sıbyan mektebi öğrencilerinden 'ciğerin köşesi, çok sevilen, evlat' anlamında kullanılan Farsça 'ciğerkuşe' olarak bahsetmişti. Çelebi, eserine çocukları daima sevgi, şefkat ve muhabbetle konu etmişti. Günümüzde eğitimi kolaylaştırma, oyunla öğretme metodu; Osmanlı döneminde de kullanılan yaygın bir sistemdi. Elifbedeki harfler kimi zaman hece tekerlemeleriyle ezberlenir, kimi zaman da muallimler tarafından şekil itibariyle benzedikleri nesneler üzerinden tanıtılır ve çocuğun zihnine bu şekilde yer etmesi sağlanırdı. Örneğin; 'elif' oklava gibi; 'be' çanak gibi... 'Hep bir ağızdan söylenen dua veya ilahi' olarak adlandırılan 'gülbank', Yeniçerilerde olduğu gibi sıbyan mektebi öğrencilerinin arasında da yaygındı. Öğrenciler bu gülbankları hep bir ağızdan ve yüksek sesle okurdu. Çocuklara ezberletilen ilahilerin çoğunluğu Yunus Emre ile Niyazi Mısri'den seçilmişti. Meşrutiyet devrinde de eski ilahiler mahalle ve köy mekteplerinde kalmış, iptidai (ilkokul) adını alan yeni okullarda, programa eklenen musiki derslerinde vatani şarkılar ve marşlar okunmaya başlanmıştı. Erhan Afyoncu'nun mezkur yazısına göre, öğrenciler Kur'an'da belli bir yere geldiğinde hocasının elini öpüp, hocanın yardımcılarından biriyle evine giderdi. Evde büyüklerinin elini öperek eğitiminin belli bir seviyeye geldiğini gösterirdi. Öğrencinin ailesi durumlarına göre hocanın yardımcısına bir hediye verirdi. Öğrencilerin hatim indirmelerinde tören yapılırdı. Öğrencinin ailesi ziyafet hazırlar, hocaya hediyeler verirdi. İlk okuma yazma tahsilinin verildiği bu mektepler, Osmanlı döneminde 19. yüzyıla kadar mecburi değildi. Koçu'nun mezkur eserinde aktardığına göre ailelerin çocuklarını bu mekteplere göndermesi toplumsal düzende bir statü göstergesiydi. Sıbyan mekteplerinde eğitim üç veya dört yıl sürerdi. Öğrenciler maddi durumları ve yeteneklerine göre seçimlerde bulunurdu. Genellikle maddi durumu iyi olan esnaf ve tüccar çocukları, Kur'an-ı Kerim'i öğrendikten sonra mektepten alınırdı. Okuma yazma öğrenen ve bu konuya istidadı olan çocuklar, gelecekte devlet kapısına girme hayalleri taşıyorsa bir kaleme katip adayı olarak girerdi. Tahsil hayatına devam edecek çocuklar ise bir medreseye talebe olarak yazılırdı. Osmanlı dönemindeki sıbyan mektepleri, külliye içinde yer alan ve mahalle içindeki tek yapılar olmak üzere iki şekilde görülüyordu. Osmanlı döneminde yapılmış birçok sıbyan mektebine günümüzde de rastlayabiliyoruz. İstanbul'da ilk defâ Fâtih Sultan Mehmet'in Fâtih Câmii yanında yaptırdığı sıbyan mektebinden, Ayasofya'nın bahçesindeki Sultan 1. Mahmut'un yaptırdığı sıbyan mektebine, Eyüp'te Mihrişah Vâlide Sultan'ın cülûs yolunda, kendi türbesinin karşısında yaptırdığı sıbyan mektebinden, İstanbul'daki sıbyan mektepleri arasında en büyüğü olan Cevrî Kalfa Sıbyan Mektebi'ne, Vefa'daki Recai Efendi Sıbyan Mektebi'ne kadar sayısız sıbyan mektebi mevcuttur. Recai Efendi Sıbyan Mektebi ile ilgili yazımıza ulaşmak için tıklayabilirsiniz. Piyer Loti Tepesi'nde İdris-i Bitlisî tarafından yaptırılan sıbyan mektebi şimdilerde mescid olmuşken, Mihrişah Sultan'ın yaptırdığı ise ney, hat, kaleografi, paleografi dersi verilen bir kurs mekanıdır.

Osmanlı sıbyan mekteplerinde eğitim sistemi

Muallim Mehmet Efendi kaleminden sıbyan mektepleri