Osmanlı lakapları ne anlama geliyor?

Kitapta Osmanlı padişahlarının çoğunun şair olduğunu ve bazılarının divanlarının olduğunu belirten Çağlar, padişahların mahlaslarını da şöyle sıralıyor: III. Murad: Muradi Eski İstanbul semtlerinin isimlerine bakıldığında Koca Mustafa Paşa, Cerrah Paşa gibi isimlerin karşımıza çıktığını görürüz. Paşaların isimleriyle anılan mahalleler de vardır. Çünkü onlar o mahalleleri kurup, mahallelerin merkezine bir de külliye yapmışlardır. Külliyenin merkezine bir cami, etrafına da mektep, medrese, kütüphane gibi vakıf binaları yaparak bölgeye hizmet etmişlerdir. Varlığı, varidatı çok ise kervansaray, han gibi sosyal anlamda görev icra edecek kamu binaları kurmuşlar, çeşme ve sebiller yaptırmışlar ve halkın ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Onlardan bir tanesi de İstanbul'da doğan Hekimoğlu Ali Paşa'dır. I. Mahmut ve III. Osman dönemlerinde üç defa sadrazamlığa gelmiştir. Lakabı babasından gelmektedir. Babası, Venedik asıllı İtalyan bir mühtedidir ve Müslüman olunca Hekimbaşı Nuh Efendi ismini almıştır. Koca Mustafa Paşa semtinde Hekimoğlu Ali Paşa Camii'ni ve külliyesin, yaptırmıştır. Kimi zaman över ve hoşnut eder kimi zaman da kötüler ve sinirlendirir… Fiziksel özelliklerden de yakıştırılabilir, karakteristik özelliklerden de… Ve çoğu lakabın, öğrenmesi oldukça keyifli bir hikâyesi vardır. İşte 'Osmanlı Lakapları' da sizi geçmişe götürerek o dönemdeki devlet adamlarının hiç duymadığınız lakaplarının hikâyelerini anlatıyor. Üstelik bu isimleri neden aldıklarını anlatırken onların kısa hayat hikâyelerine de yer veriyor. Kaltakçızâde Halil Efendi, Matrakçı Nasuh, Ayıcı Arif Bey, Cenaze Hasan Paşa, Pırasa Ahmet Paşa, Öküz Kara Mehmet Paşa… Kitabı incelemek ve satın almak için tıklayın... Mehmet Emin Efendi, 19'uncu yüzyılda yaşamış olan derin bir bilgiye sahip ilim insanıdır. Yaşadığı dönemde kendisine Hafız-ı Kütüb denir. Yani kitapları ezberleyen kütüphane görevlisidir. 1990'lı yıllara kadar, daha bilgisayarların aktif kullanılmadığı dönemlerde, kütüphanelerde bibliyografya fişleri taranırdı. Kocaman bir dolap vardı ve harfler alfabetik olmak üzere her kitabın ismi bir harf kutusu içindeydi. Oradan kitabın yahut yazarın adı bulunuyordu. Sonra demirbaş numarası kütüphaneciye veriliyor, o da kitabı getiriyordu. Bunun öncesinde mesela Ayasofya'daki Sultan Abdülhamit Kütüphanesi'ne gidip hafız-ı kütübe diyorsunuz ki: 'Leyla ve Mecnun var mı?' O da olduğunu söylemekle kalmıyor, ortasından veya sonundan bir on beyit okuyuveriyor. Çünkü ezbere biliyor. Mehmet Emin Efendi de böyle bir zat olduğu için ona 'Ayaklı Kütüphane' lakabı verilmiş. 'Kehle-i İkbal' lakabıyla anılan Damat Rüstem Paşa, Mihrimah Sultan'ın eşi, Kanuni Sultan Süleyman ve Hürrem Sultan'ın damadı. Lakabı ise 'Kehle-i İkbal'dir. Kehle-i İkbal, şansı bit sayesinde açılan adam anlamına gelir. III. Selim döneminde sadrazamlık ve valilik görevlerinde bulunan Keçiboynuzlu İbrahim (Hilmi) Paşa, gençliğinde çok zayıf olduğu için keçiboynuzuna benzetildiği için 'Keçiboynuzu' lakabını alır. Karamanlı olan Aydın Reis 16.yüzyıl Türk denizcilerindendir. Cezayir'in fethine katılmış. Barbaros on beş gemilik bir filoyu Aydın Reis'in emrine vererek onu İspanyol zulmü altına inleyen Endülüs Müslümanlarını kurtarmaya göndermiş. Batılı tarihçiler tarafından 'İspanyol döven', Türkler arasında ise 'Şeytan yahut gavur döven' adı verilen Aydın Reis, Endülüs'e giderken rastladığı beş İspanyol gemisini ele geçirmiş. 'Müslümanların İdarecisi'anlamına gelir. Halifeye verilen isimlerden biri olup I. Selim'in Mısır seferinden sonra Osmanlı padişahlarına da verilmiştir. Osmanlı tarihinde aynı isimde ve lakapta iki tane Hacı İvaz Mehmet Paşa vardır. İlk olan Hacı İvaz Mehmet Paşa, Tokat'ın Pazar ilçesinde doğmuştur. İvaz kelimesi 'karşılıksız olarak saray hizmetine verilen' anlamındadır. Şeytan ve melek gibi iki zıt anlamlı kelimeyi lakabında bulunduran İbrahim Paşa'ya 'Şeytan' lakabı, kıvrak ve üstün zekâsından, işi çabucak çözmesinden, problemleri çabucak sonlandırılmasından dolayı verilirken 'Melek' lakabı ise Budin'in savunmasında kuşatmayı yarması sebebiyle dönemin padişahı IV. Mehmet tarafından Hatt-ı Hümayun ile verilmiştir. Şeytan olan İbrahim Paşa, 'Melek' olarak anılmaya başlanmış. Rus devşirmesi olan Mehmet Paşa, İstanbul'un fethinden sonra sadrazamlığa gelen ilk sadrazamdır. Fetihten sonra, yani 1453'den 1900'lere kadar genellikle devşirme kökenli sadrazamlar iş başına gelmiştir. Zağanos Mehmet Paşa denizcilik yaptığı dönemlerde denizcilikte gözetleme için kullanılan 'Zağanos' isimli yırtıcı bir çeşit Doğan kuşu kullanırmış. Bu kuşu kullanması sebebiyle lakabı 'Zağanos' olmuştur. Hayatı hakkındaki bilgiler, sadece Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesi'nde anlattıklarıyla sınırlıdır. Lakabı olan Hezarfen, 'bin fen sahibi' demektir. Çok çeşitli bilim dallarında bilgi sahibi oluşu sebebiyle kendisine bu lakap verilmiştir. 25 Mart 1611 tarihinde İstanbul Unkapanı'nda doğmuştur. Asıl adı belli değildir. Lakabını hocası Evliya Mehmet Efendi'den ötürü aldığı tahmin edilmektedir. Babası Topkapı Sarayı kuyumcubaşısı olan Derviş Mehmet Zilli Efendi'dir. 1882 yılında Adana'da doğan Arif Bey, Mustafa Kemal Paşa'nın Harp Okulu'ndan sınıf arkadaşıdır. Mustafa Kemal'e benzerliği dolayısıyla zaman zaman paşanın dublörü olarak da vazife yapmıştır. Mustafa Kemal Paşa'yla Milli Mücadele'yi başlatmak için Samsun'a çıkan 18 kişiden biridir. Ordu komutanlığı yaptığı sırada İnegöl civarında yavru iken alıp beslediği ayıdan dolayı 'Ayıcı' lakabıyla anılmıştır. Mora'da doğan Hakkı Bey'in asıl adı İbrahim olup şiirlerinde 'Hakkı' mahlasını kullanmıştır. 'Yekçeşm' lakabı tek gözü görmeyenlere verilir. 'Kör Hakkı' diye de anılmaktadır. İsmail Hakkı Paşa'nın oğludur. Asıl adı, Nasuh bin Karagöz bin Abdullah el-Bosnavi'dir. Doğum tarihi ve yeri tam olarak bilinmeyen Matrakçı Nasuh, Saraybosna yakınlarında tahminen 1481'de doğmuştur. Dedesinin devşirme olduğuna dair kesin bilgiler vardır. Enderun'da eğitim görmüştür. 'Matrakçı' yahut 'Matraki' adıyla anılması kılıca benzer sopalarla oynanan ve eskrime benzeyen bir tür savaş oyunu olduğu bilinen 'matrak' oyununda çok usta olduğu içindir. Doğum tarihi kesin olmamakla beraber nereli ve kimin oğlu olduğu da bilinmemektedir. Bazı kaynaklar Ünyeli olduğunu yazar. Kahveye düşkün olduğu için kendisine 'Tiryaki' lakabı verilmiştir. Hüseyin Paşa'nın babası, Girit'in Kandiye şehrinden Tunus'a yerleşmiş Ali et- Türki isimli bir Osmanlı sipahisidir. Kaptan-ı deryalığa esnasında Venediklilerle yaptığı savaşta ağır bir şekilde yara alıp esir olmasına rağmen iyileşip döndüğü için İtalyanca 'yarı ölü, yahut ölüp dirilen' anlamında ki 'Mezzo- morto' ifadesinden bozma ' Mezamorta' lakabını almıştır. Bosna-Hersek dukası Stepan Vukçiç-Koşaca'nın küçük oğludur. Hersek dukasının oğlu olduğu için ' Hersekzade' lakabıyla anılmıştır. Küçük yaşta Osmanlı Devleti'ne rehin olarak verilmiş olan Ahmet Paşa, Enderun'a alınarak eğitilmiştir. Kaptan-ı deryalık görevlerinde bulunmuştur. Şebinkarahisar'dan İstanbul'a gelen bir köylü çocuğu olarak saraya girmiş ve birçok görevde bulunup sadrazamlığa kadar yükselmiştir. Sadrazamlığındaki en büyük başarısı Patrona Halil Ayaklanmasının kalıntılarını İstanbul'dan temizlemektir. Rize'de 1760'ta doğmuş. Rize'den İstanbul'a geldiğinde Vefa Han'ında ayakkabı dikmekle uğraşmış. Vaka-i Hayriye'de, Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılmasında gösterdiği başarılardan ötürü kapıcıbaşılık rütbesi almış akabinde liman nazırlığı, beylerbeyi ve kaptan-ı derya olmuş. Trabzon doğumlu olan Mehmet Salih Paşa, çekirdekten yetişme bir denizci olup Tersane-i Âmire'de kalyonculuk yapmıştır. 'Ateş' lakabı, ona cesaretinden dolayı verilmiştir. 70 kadar isyancı bedeviyi öldürdüğü için halk, Arapçada ' deve kabası' anlamına gelen 'Cezzar' lakabını uygun görmüş. Boşnak asıllı olan Recep Paşa, lV. Murat döneminin entrikacı devlet adamlarındandır. Nikris hastalığı sebebiyle topallardı. Bu yüzden 'topal' lakabıyla anılır. 1561-1565 yıllarında sadrazamlık yaptı. Uzun ve şişman olmasından dolayı 'Semiz' lakabıyla anıldı. Şişmanlığı dağlara benzetilen paşanın, atları tarafından güçlükle taşındığı rivayet edilir. 1596 yılında sadrazamlık yaptı. Kanuni devrinde Piyale Paşa'nın esir ettiği Ceneviz korsanlarından Visconti di Cicala/Cigala'nın oğlu olduğu için 'Cağaloğlu' adıyla anıldı. 1598-1599 yılları arasında sadrazamlık yapan paşa, cerrahlıktan yetiştiği ve III.Mehmed'i sünnet ettiği için bu lakapla anıldı. 1606-1611 yıllarında sadrazamlık yaptı. Celali isyanlarını zor kullanarak bastırması ve ele geçirdiklerini öldürerek kafalarını kuyulara doldurttuğu için 'Kuyucu' adıyla anıldı. 1619-1621 yılları arasında sadrazamlık yaptı. Yakışıklı ve terbiyeli olduğu için bu adlarla anıldı. 1622 ve 1623'te iki kez sadrazamlık yaptı. Aslen Arnavut olan paşa, kendi dilinde 'al' manasına gelen 'mere' kelimesini, birisini öldürtmek ya da zindana koydurtmak istediğinde kulandığı için bu lakapla anıldı. 1623-1624 arasında sadrazamlık yapan paşa, ok atmadaki yeteneğinden dolayı 'yay çeken' anlamına gelen 'Kemankeş' lakabıyla anıldı. 1632-1637 yılları arasında sadrazamlık yaptı. Ayakları büyük, tabanı geniş ve düz olduğu için bu isimlerle anıldı. 1644-1645 yılları arasında sadrazamlık yapan paşa, ailesinin nüfuzundan dolayı genç yaşta Kapucubaşılığı ele geçirdiği için 'Civan-Kapucubaşı' olarak şöhret buldu. 1647-1648 yılları arasında sadrazamlık yapan paşa, I.İbrahim'in tahttan indirildiği sırada birisinin 'Bu adamın vücudundan bir parça alanın hastalığı kalmaz' demesi üzerine yeniçeriler tarafından parçalandı. Bu olay üzerine 'bin parça' anlamına gelen 'Hazarpare' lakabıyla anıldı. 1656'da 4 saat sadrazamlık yaparak en kısa süre bu mevkide bulunan paşa, yeniçeriliği sırasında zurna çaldığı için bu adla anıldı. 1656'da IV.Murad'ın sadrazamı olan paşa, Bağdat seferi sırasında boynundan zehirli okla yaralanınca 'Boynueğri/Boynuyaralı' diye anılmaya başlandı. 1694-1695 yılları arasında sadrazamlık yapan paşa, süslenmeye meraklı olup gözlerine sürme çektiği için bu lakapla anıldı. 1695-1697 yılları arasında sadrazamlık yapan paşa, çok yakışıklı olduğu için 'Elmas' lakabıyla anıldı. Zenta muharebesinde Avusturyalılar'a karşı savaşırken şehit düştü. 1703'te sadrazamlık yapan paşa, kısa boylu ve şişman olduğu için 'Kavanoz' lakabıyla anıldı. 1755'te sadrazamlık yaptı. Vezir olana kadar sakal bırakmadığı için bu lakapla anıldı. 1702-1703 yılları arasında sadrazamlık yapan paşanın, hızlı hareket ettiği için ya da kaba olduğu için bu lakapla anıldığı söylenir. 1697-1702 yılları arasında sadrazamlık yaptı. Köprülü Fazıl Ahmed Paşa'nın amcasının oğlu olduğu için bu adla anıldı. 1704'te sadrazamlık yaptı. Babası kalaycı olduğundan sadrazamlığından önce 'Kalaylı' lakabıyla anıldı. Sadrazamlığa getirilmeden önce padişahın huzuruna çıkmayı Kozbekçiler odasında beklediği için artık iki lakabının birleştirilmesiyle oluşan 'Kalaylıkoz' lakabıyla anılmaya başlandı. Darüssade Ağası: Osmanlı sarayının harem ve Enderun kısmına baklmakla görevli olan ve rütbesi sadrazam ve şeyhülislamdan sonra gelen diğer ağaların amiri durumdaki siyah hadım ağasıdır. Önceleri Osmanlı ordusu sefere çıktığında yolları temizlemek çadırları kurup kaldırmak eşyayı yüklemekle daha sonra sarayda haremin şehzadelerin saray dışındaki sultanlarının hizmetlerini yapmak korumalarını sağlamak sarayın dış hizmetlerini görmek gibi çeşitli işlerle görevli sınıf ve bu sınıfa mensup kişilerdir. Osmanlı sultanlarının her yıl Mekke ve Medine'ye gönderdikleri hediyeleri götürmekle görevli alaydır. Padişahların kızlarıyla evlenenlere verilen unvandır. Padişahın gücünün ihtişamını ifade eden unvanlardan biridir. Gaziler sultanı anlamına gelmektedir. Bu unvan I. Murad ve sonraki padişahlara verilmiştir. Osmanlı padişahı bir yere giderken üzengisini tutarak ata binip inmesine yardım eden veya padişahla vezirin atlarının yanında yaya giden kimse, üzengi ağası. 'Adil'. II. Bayezid, III. Mehmed ve II. Mahmud'a verilmiştir. 'Komutan'. Ordudaki kıdemli görevlilere, Yeniçeri ağası ve Kızlar ağası gibi saray korumalarına verilmiştir. 'Manevi evlat'. Dürrüşehvar'a verilmiştir. 'Kahraman asker'. Daha çok ilk dönemde kullanılmakla beraber kabilevi yapılanma sona erdiği dönemde de kullanılmaya devam edilmiştir. Amca çocuğu. 'Arslan veya Arslan yürekli'. IV. Mehmed'e verilmiştir. Hayatındaki en önde gelen uğraşısı idi. Edirne civarında kendisini bu iptilaya kaptırmıştı. 'Denizci' 'Talihli'. I. Ahmed'e verilmiş ve onun tarafından şiirlerinde maslah olarak kullanılmıştır. 'Lider', 'Başkan'. Baş-Çuhadar' veya 'Kapıcı-başı' gibi genellikle diğer ünvanlarla beraber kullanılmıştır.