Osmanlı çeşme mimarisinin 5 eşsiz örneği

Osmanlılar, bir yandan kamu yapıları için pratik olgulara ve gündelik gereksinimlere değer verirken, diğer yandan estetik çevre düzenlemelerine de önem veriyorlardı. Osmanlı toplum hayatının odak noktaları olan camii ve özellikle ana işlevlerinden biri 'temizlik' olduğu düşünülen külliyelere su temin edilmesi önemliydi. Oldukça anlamlı olarak, 'şadırvan' adı verilen ve yalnızca camii ve külliyelerin bir parçası olan su yapıları da gelişti. Osmanlı'ya tanıklık etmiş çeşmeler 'Çeşme', kelime anlamı olarak, Farsçada 'göz' anlamına gelen 'çeşm' kelimesinden türetilmiştir. Su çıkan kaynak, pınar ve gözlere 'çeşm' denilmesi, bunların akıtıldığı küçük yapılara çeşme denilmesine neden oldu. Çeşmeler su mimarisinin en yaygın örnekleri olmalarının ötesinde, her dönemde Osmanlı şehirlerinin en önemli öğeleri arasındaydı. Selçuklular döneminden itibaren, dinî yapılarla bütünleşik ya da bağımsız bir yapı olarak çeşmelerin inşa edilmiş olduğu bilinir. Osmanlı dönemi ile birlikte halk, su ihtiyacının hemen hemen tamamını çeşmelerden ve daha sonraki dönemlerde giderek yaygınlaşan sebillerden karşıladı. Çünkü hemen her sokağa hayır yapısı olarak çeşme yaptırılması sağlanmıştır. Yalnız İstanbul tarafında, yani Osmanlı döneminde Nefs-i İstanbul (Asıl İstanbul) olarak anılan Suriçi'nde, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e intikal eden kitâbeli 400 kadar çeşme bilinir. Davud Paşa Çeşmesi, bugün İstanbul'da mevcut kitâbeli en eski çeşmedir. İstanbul'da en eskiye tarihlenen çeşme, Cerrahpaşa'daki Davud Paşa Çeşmesi'dir. Davud Paşa Camii'nin avlu duvarına bitişik olarak, kesme taştan yapılmış olup, son derece sade görünümlüdür. Kitâbesinde külliyenin yapılış tarihi olan H.890/M.1485-6 tarihi yazılmış olmasına rağmen, banisi Davud Paşa'dan 'merhum' olarak bahsedilmesi, ölüm tarihi olan 1498'den sonra yapılmış olduğunu düşündürür. Hekimoğlu Ali Paşa Caddesinde, Davud Paşa Camii'nin avlu kapısı dışında bulunan bu çeşme İstanbul'un bilinen en eski çeşmelerinden biridir. Kesme küfeki taşından yapılmıştır. Klâsik üslupta kemeri ve mermer bir teknesi vardır. Yine mermerden yapılmış ayna taşı oymalarla süslüdür. Çeşmeyi yaptıran Davud Paşa, Fatih Sultan Mehmed'in has hüddamından iken 1483'de Veziriazam olmuş, 1497'de emekliye ayrılmıştır. 1499'da ölmüştür. Davud Paşa Camii de onun başta gelen eseridir. Âşıkpaşazâde'nin Târih'inde Dâvud Paşa tarafından getirildiği belirtilen 'latif' suyun bu çeşmeden akıtılmış olduğuna ihtimal verilir. İki satırlık kitabesinde sadece, 'Sâhibü'l-hayrât / Merhum Dâvud Paşa - sene 890' (1485) yazısı okunan bu kesme taştan son derece sade görünümlü çeşme bir kırık sivri kemerden ibarettir. Kitabede külliyenin kurucusu 'merhum' olarak anıldığına göre çeşme paşanın ölümünden sonra onun adına yaptırılmış, fakat üzerine külliyenin inşa tarihi yazılmıştır Diğer yandan, İstanbul'un fethinden önce, şehir surlarının dışında, Müslümanların bulundukları bölgelerde çeşmeler yapıldığı bilinir. Anadolu ve Rumeli hisarları civarındaki bazı çeşmeler bu dönemden kaldı. Ayrıca, Topkapı Sarayı'ndaki bazı çeşmelerin, Bozdoğan Kemeri'nin altında yer alan ve Atatürk Bulvarı açılırken kaldırılan Kırkçeşme'nin ve İstanbul Arkeoloji Müzeleri'nde yer alan kitabesiz bir çeşmenin de Sultan II. Mehmed dönemine ait olabileceği düşünülür. İstanbul'da az bilinen 10 Hamidiye Çeşmesi İstanbul çeşmeleri, mimarî, şehir planlaması, sanat tarihi ya da kullanım amaçlarına göre ve farklı açılardan değerlendirilmişler, farklı sınıflandırmalara tabî tutuldular. Tekil olarak düşünülmesine izin vermeyecek şekilde birbiri içine geçmiş özellikleri ön plana çıkarmak da elbette mümkün. Örneğin, Topkapı Sarayı'nın dördüncü avlusunda, Sultan İbrahim'in sünnet odasının dış kısmında yer alan çeşmenin; hem yer aldığı mimarî bütünün bir parçası olarak hem sanat tarihi içindeki yeri değerlendirilerek ve hem de kullanım amacının göz önünde tutularak değerlendirilmesi zorunluluğu vardır. Sultan I. Mahmut tarafından yaptırılan İstanbul'un üçüncü büyük çeşmesinin belki her gün önünden geçiyorsunuz fakat tarihine dair hangi detayları biliyorsunuz? Galata'dan Dolmabahçe'ye giden caddenin Boğazkesen'den denize doğru inen yolu amuden (dik olarak, dikine) kestiği noktada abidevi bir çeşme yükselir. Bu, Birinci Mahmut tarafından 1732'de kendi namına yaptırılmış bulunan Tophane çeşmesidir ve milli abidelerimizden birçoğu gibi banisinin ismi ile değil, kâin bulunduğu semtin adı ile yâd edilmektedir. Tophane Çeşmesi, İstanbul çeşmelerinin en yükseği ve en büyüklerinden biridir. En son 2006 yılında restore edilen bu çeşme, kitabesinden duvar süslemelerine, kabartmalar ve oymalarla bezeli saçaklarına kadar her ayrıntısı ile eşsiz bir anıt gibidir. Tophane Çeşmesi İstanbul'un Tophane Meydanı'nda yer alan Sultan I. Mahmut tarafından 1732 yılında yaptırılmış, bir meydan çeşmesidir. İstanbul'un üçüncü büyük çeşmesidir ve şehirdeki en yüksek duvarlı çeşmedir. Tarih kitabesi şair Nafihi'ye aittir. Türk rokokosu tarzında inşa edilen çeşmenin mimarı, Mehmet Ağa'dır. Şehrin en yüksek duvarlı çeşmesinin dört yanı da mimari olarak aynıdır. Çeşmenin tarih kitabesi, şair Nafihi'ye aittir. Kitabe, Yahya Fahreddin (ö.1756 ) tarafından celî sülüsle yazılmıştır, üstte de Sultan I. Mahmud'un tuğrası mevcuttur. Tophane Çeşmesi bir geçiş dönemi eseridir. Öyle ki; 1700'lerin başında meydanlara geniş saçaklı anıtsal çeşmeler yaptırılmış, klasik üsluptan Batı üslubuna ince bir geçiş yaşanmıştır. Bitki motifleri ile bezenmiş olan çeşmenin taş süslemelerinde saksı içindeki meyve ağaçları, vazoda çiçek görüntüleri vardır. Motifler sanki bir inci dizi gibi sıralanmışlardır ve bunlar birbirlerinden farklı kompozisyonlarda birer natürmorttur. Saray kadınlarının yaptırdığı çeşmeler arasında ikincisinin Kanuni Sultan Süleyman ile Hürrem Sultan'ın kızları olan Mihrimah Sultan tarafından yaptırıldığını biliyor muydunuz? Saray kadınların yaptırdığı çeşmeler arasında ikincisi Kanuni Sultan Süleyman ile Hürrem Sultan'ın kızları olan Mihrimah Sultan'ın yaptırdığı Edirnekapı'da kendi adını taşıyan çeşmedir. Mimar Sinan'ın eseri Mihrimah Sultan Camii yakınında bulunan çeşmenin tam yapılış tarihi belli değildir ancak şu an üzerinde bulunan kitabeden çeşmenin doğal afetlerden etkilendiği ve 1729-1730 arasında Cağalzade İbrahim Bey tarafından yeniden yaptırıldığı anlaşılır. Ayrıca sultanın Arafat Dağı'ndan Mekke'ye döşettiği suyolu da bulunur. İstanbul'un gerdanındaki inciler: Kadın çeşmeleri Üsküdar'daki örneği klasik bir yapıda inşa edilen çeşme ise renkli taşların kullanıldığı bir kemer ile hareketlendirilmeye çalışılmıştır. Çeşmenin en üstünde yer alan korniş ve kemeri çevreleyen palmetler oldukça etkileyici bir görüntü meydana getirmektedir. Kanuni Sultan Süleyman'ın kızı Mihrimah Sultan'ın adına Sultan IV. Mehmed döneminde vakıf gelirleri ile yaptırılan çeşme, Üsküdar Meydanı'nda yer alan Mihrimah Sultan Camii önünde yer alır. Çeşmeyi lotus-palmet desenli bir korniş dolanmaktadır. Klasik üslupta inşa edilen çeşmenin sivri kemeri iki renkli taştan inşa edilmiştir. Sivri kemerin en üst noktasında sağ ve sol yanında rozetler yer almaktadır. İyi bir nişancı olan III. Ahmed'in, seksen beş adımdan tek atışta bir altın dinarı tüfekle vurduğunu, dokuz yüz geze (arşın) ok atıp Okmeydanı'nda adına taş diktirdiğini biliyor muydunuz? Peki, Topkapı Sarayı'nın Bab-ı Hümayun kapısının karşısında, bir Lale Devri eseri olarak yer alan İstanbul'un ünlü çeşmelerinden birini yaptırdığını? III. Ahmed Çeşmesi, Topkapı Sarayı'nın Bab-ı Hümayun kapısının karşısında, bir Lale Devri eseri olarak yer alır. Zarafetiyle görülmesi gereken bir çeşmedir. Topkapı Sarayı'nın giriş kapısı ile Ayasofya Müzesi arasında yer alan, İstanbul'un ünlü çeşmelerinden biridir. Bu çeşme, Nevşehirli Damat İbrahim Paşa'nın önerisiyle III. Ahmed tarafından Perayton isimli bir Bizans çeşmesinin yerine, Türk rokoko tarzının en güzel örneklerinden biri olarak 1729'da inşa ettirilmiştir. Eser, Mimar Ahmed Ağa tarafından yapılmıştır. Osmanlı dönemi Türk sanatının çeşme mimarisinde meydana getirdiği bir şaheser olan bu abidevi çeşmenin kitabesinde belirtildiğine göre 1141 (172-829) yılında inşa edilmiş olup on dört kıtalık uzun tarih manzumesi Seyyid Vehbî'nindir. Ta'lik hatla yazılan bu uzun kaside her cephede çeşmelerin üzerine ve sebillerin yukarılarına işlenmiştir. Marmara'ya bakan taraftaki kitabeden öğrenildiğine göre bu eşsiz eserin yaptırılmasını Sadrazam Nevşehirli Damad İbrâhim Paşa tavsiye ederek gerçekleşmesine ön ayak olmuştur. III. Ahmed Çeşmesi hakkında 10 detay I. Mahmud devrinde başta gümrük eminliği olmak üzere çeşitli görevlerde bulunan İshak Ağa'nın İstanbul'da beş çeşme yaptırdığı bilinmektedir. Çeşmelerin dördü Beykoz'da, biri Kireçburnu'nda bulunmaktadır. Bunlar arasında en muhteşemi, Beykoz Camii'nin (Mustafa Ağa Camii) karşısındaki ulu çınarın altında bulunan ve 'Onçeşmeler' diye anılan meydan çeşmesidir. İshak Ağa Çeşmesi, İstanbul'un Beykoz ilçesinin Merkez Mahallesinde 500 yılı aşan ömrüyle en önemli ve eski çeşmelerden biridir. Onçeşmeler olarak da bilinen çeşmenin tarihi Mimar Sinan'a dayanır. Son halini Gümrük Emini İshak Ağa'nın çalışmasıyla H. 1159 (M. 1746) senesinde almıştır. Çeşmenin tunçtan imal edilmiş on adet lülesinden kesintisiz su akmaktadır. Yüzyıllar içinde birkaç defa restorasyon gören çeşme, çatısının hafif çökmesinden dolayı 2017'de yine restorasyon görmüştür.