Müslümanların 'tarım kitabı' ekolojiye dair ne söylüyordu?

Müslüman tarımı karmaşık bir olguydu; bunun neticesinde çevre dostu ve son derece üretken bir sisteme ulaşıldı. Toprağın saban kullanılarak zenginleştirilmesi, normal ve derin çapalama, kazma ve tırmıklama gibi neredeyse her şeyin ayrıntılı olarak açıklandığı tarım kitaplarına sahiptiler. Sular ve toprak türleri vasıflarına göre sınıflandırılmıştı. Toledo Emiri'nin bahçıvanlığını yapan İbn Bassal, 1085 yılında Tarım Kitabı adında bir kitap yazdı. Bu kitapta on farklı toprak tipi olduğu belirtilerek her toprak tipi için yılın dönemine göre farklı hayatî sürdürülebilirlik özellikleri verilir. Daha önce hiç ekilmemiş toprağın ocak ve mayıs ayları arasında dört kere sürülmesi gerektiğinde ısrar eden İbn Bassal, Akdeniz'in ağır sahil toprağına ekilen pamuk mahsulü gibi özel bazı durumlarda, önerilen sürme sayısını ona kadar çıkarır. 12'inci yüzyılda yaşayan Sevillalı botanikçi İbnü'l Avvam, Yunanlı, Mısırlı ve İranlı âlimlere ait çalışmaları, tarım ve hayvancılık ile ilgili 34 bölümden oluşan Tarım Kitabı adında bir eserde topladı ve çiftçilere net bilgi ve talimatlar sundu. 585 bitkiye dair bilgi toplanan bu kitapta elliden fazla meyvenin yetiştirilmesi hakkında bilgi veriliyor; aşılama, toprak özellikleri ve hazırlanmasıyla ilgili gözlemler aktarılıyor; gübre, bitki hastalıkları ve tedavileri, bahçecilik, sulama, ağaçlar arasındaki yakınlıklar ve arıcılık gibi konular açıklanıyordu. Mesela zeytin ağaçlarının yetiştirilmesinden hastalıklarının tedavisine, aşılanmalarından hasatlarına, özelliklerinden rafine edilmelerine ve ıslahlarına kadar zeytin konusunda bilmek isteyeceğiniz her şeyi ihtiva ediyordu. Ayrıca toprağı sürme teknikleri, sıklığı, tohum ekme zamanları ve usulleri, ekme sonrasında ve büyüme sırasında sulama, bitki bakımı ve hasadı gibi konularla ilgili bölüm de bulunuyordu. Dolayısıyla bu kadar bilgi varken, gayretli bir çiftçinin hata yapması pek mümkün değildi. Bütün bu bilgiler, 18'inci yüzyılın sonundan 19'uncu yüzyılın ortalarına kadar hem İspanyolca hem de Fransızca olarak yayınlanacaktı. Bu noktada, meşhur 961 Yılına Ait Kurtuba Takvimi'nin teknik doğruluğuna değinmeden geçemeyiz. Takvimde, yılın her ayı için tasarlanan iş ve planlar bulunuyordu. Mesela mart ayında incir ağaçları aşılanır ve ilk tahıllar büyümeye başlardı. Bu ayda şeker kamışı ekimi yapılır ve mevsim öncesi güller ve leylaklar gonca vermeye başlardı. Yine aynı ay, şeker kamışı ekimi yapılır ve mevsim öncesi güller ve leylaklar gonca vermeye başlardı. Bıldırcınlar kendilerini gösterir, ipekböcekleri kozalarından çıkar, tekir balıkları nehrin yukarısına doğru yolculuğuna başlardı. Salatalık, pamuk, safran ve patlıcan da bu dönemde ekilirdi. Bu ay içerisinde, devlet hizmetinde kullanılacak atların satın alınması için taşradaki vergi memurlarına posta havalesi gönderilirdi. Yine bu ayda ortaya çıkmaya başlayan çekirgelerin itlafı için emir yayınlanırdı. Ihlamur ve mercanköşk ekilen bu dönem, birçok kuşun çiftleşme dönemiyle de aynı günlere denk geliyordu. Tarım konusunda her taşın altına bakılmış, hatta mahsuller ayrı ayrı ele alınarak her yönüyle incelenmişti. Mesela İbn Bassal, çeltiğin gündoğumunu doğrudan gören diziler halinde ekilmesini ve toprağın gübre katılarak özenli bir şekilde hazırlanmasını, ekim işleminin şubat ve mart ayları arasında yapılmasını tavsiye ediyordu. İbnü'l Avvam belirli bir alana tam olarak ne kadar çeltik ekilmesi gerektiğini ve ekim işleminin nasıl yapılacağını açıkladı. Sulama işleminden de uzun uzadıya bahseden İbnü'l Avvam, çeltik ekilmeden önce toprağın belirli bir yüksekliğe kadar su altında olması gerektiğinden bahsediyordu. Toprak suyu emdikten sonra, tohumların üzeri toprakla kapatılmalı ve toprak yine su altında bırakılmalıydı. Çeltik uzmanları parazitlerle mücadele, yabani otların temizlenmesi, hasat ve güvenli depolama gibi konulara da eğiliyorlardı. Bir besin olarak pirinç çok farklı şekilde tüketilebilirken İbnü'l Avvam pirincin en iyi tereyağı, sıvı yağ, hayvansal yağ ve süt ile pişirilip kullanılabileceğini bildirir. Muvahhid hanedanlığından kimliği bilinmeyen bir yazar, hepsi de kulağa çok hoş gelen beş pirinç yemeği dâhil birçok yemek tarifini içeren Mağrib ve Endülüs Yemek Kitabı adında bir eser yazmıştı. Çiftçiliğin püf noktalarından birisi, tarlanın verimli olmasını sağlamak yoluyla mükemmel bir denge elde etmekti. Ayrıntılı şekilde araştırılan bu alanda bin yıldır fazla değişiklik olmaması ilginçtir, zira o dönemde yaşayan Müslümanlar da tarlaları için hayvan gübresi kullanıyorlardı. İbnü'l Avvam en iyi gübrenin güvercin gübresi olduğunu söyler ki, bu gübre günümüz standartlarına göre kesinlikle çevre dostu ve organiktir. Güvercin gübresinin yoğun olarak kullanıldığı İran'da tarlalara yayılmış halde güvercin barınakları bulunuyordu. Daire şeklinde büyük kerpiç kulelerden oluşan bu barınakların tepesinden ayrıca küçük kuleler çıkıyordu. Yüksekliği altmış ila yetmiş metreyi bulan bu güvercin kulelerini gören yabancı yolcuların bunları varlıklı baronlara ait kaleler sanmaları işten bile değildi. Bu kuleler güvercin gübrelerini toplamak ve daha fazla güvercin yetiştirmek amacıyla inşa ediliyordu. Bu kulelerin iç kısmında bal peteğini andıran hücre benzeri küçük bölmeler bulunuyordu. Zamanla biriken güvercin gübresi yılda bir kere toplanarak kule etrafındaki tarlalara serpilirdi. Bir dönem İran'ın İsfahan şehrinde bu kulelerden 3 bin tane olduğu ve binlerce güvercinden bu yolla gübre toplandığı rivayet edilir. Güvercinin parlak günlerine şahitlik eden bu kulelerin yalnızca yıkıntıları günümüze ulaşabilmiştir.

Müslümanların 'tarım kitabı' ekolojiye dair ne söylüyordu?

SU VE TOPRAK TÜRLERİNİ SINIFLANDIRDILAR