Müslüman alimlerin insanlığa ‘cerrahi mirası’

Dönemin en ünlü Müslüman cerrahlarından birisi, İslam medeniyetinin zirveye ulaştığı Kurtuba'da yaşadı. Batıda 'Abulcasis' adıyla tanınan Ebü'l Kasım Zehravî, karşılaştığı tüm hastaları tedavi etmiş ve onlarla ilgilenmişti. İşini o kadar iyi yapmıştı ki yaşadığı dönemin önde gelen cerrahlarından biri olarak ün yapmış ve Endülüs Hükümdarı Mansur'un saray hekimliği görevine getirilmişti. Yeni uygulamalarla birlikte 200'ü aşkın cerrahi alet geliştirerek cerrahide büyük bir gelişmeye imza atmış, dönemin dişçilik, eczacılık ve cerrahi uygulamalarına ilişkin ayrıntılı bilgiler vermişti. Et Tasrif adlı ünlü eseriyle, cerrahi operasyonlarında yapılması ve yapılmaması gerekenlerin altını çizmek suretiyle pratik hekimliğin kurallarını da belirlemiştir. Tarihteki ilkler listesi oldukça kabarık olan Zehrâvî'nin mesleki özgeçmişini okuyup da etkilenmemek elde değil. İlk defa kullandığı yeni uygulamalar arasında vücut ameliyatlarında hayvan bağırsağını dikiş ipliği olarak kullanılması da yer alır; bu uygulama günümüzde en basitinden en karmaşığına kadar tüm ameliyatlarda halen kullanılır. Kedi bağırsağı, insan vücudu tarafından kabul edilip özümsenebilen tek tabii maddedir. Ameliyatta kedi bağırsağını ilk Zehrâvî kullanmış olmakla beraber, dikişler için hayvan (koyun) bağırsağını ilk kullanan ise Râzî'ydi. Zehrâvî'nin de müzik aleti tellerinde kullanılan kıvrımlı lifleri cerrahi amaçla kullandığı bilinir. Her vakaya dâhice yaklaşan Zehrâvî, tıbbi prosedürlerde eksik dişlerde kemik muadili kullanma, altın ya da gümüş teller kullanarak sallanan dişleri sağlam dişlere bağlama, kanamayı kontrol altına almak için pamuğu ilk kez kullanma, trakeotomi ameliyatı yapma, düzenli olarak alçı kol ya da bacak askısı kullanma ve idrar yolu taşları için idrar deliğinden uygulanan ince bir matkap kullanma gibi birçok yeni uygulamaya imza attı. Üriner mesane taşının kendi icadı olan bir alet kullanılarak kırılması ve çıkarılması konusunda ayrıntılı bilgi de vermişti. Burundaki poliplerin çıkarılması gibi basit cerrahi prosedürlerden ölü fetüsün yine kendi icadı olan özel bir forseps kullanılarak anne karnından çıkarılması gibi karışık prosedürlere kadar birçok konuya değinmişti. Ele aldığı diğer konular arasında derinin dağlanması ya da yakılması suretiyle yaraların tedavisi, kanamaların durdurulması ve yerinden çıkan omzun yerine oturtulması sayılabilir. Yaptığı tüm yeniliklerde hastalarını gözeten Zehrâvî, ameliyatlarda hastaları korkutmamak için, apseleri açmakta kullandığı gizlenebilir bir bıçak icat etmişti. Bademcik ameliyatlarında, dili aşağıda tutan bir pens kullanarak şişen bademciği bir kancayla çekip makas benzeri bir aletle kesmek suretiyle yerinden çıkarmıştı. Bu makas, hastanın boğulmasını önlemek amacıyla bezi keserek çıkarmak üzere tutan çapraz keskin uçlara sahipti. Riskli ve acılı ameliyatların hastalara ciddi seviyede rahatsızlık verdiğinin bilincinde olan tüm diğer Müslüman cerrahlar gibi, Zehrâvî de hassas ve insani bir tutumla, bu tür acı veren ameliyatları yapma konusunda gönülsüz bir duruş sergilemişti. Bu yaklaşım, hâlen cerrah-hasta ilişkisinde atılan belirleyici adımlardan biridir. Zehrâvî, cerrahi kitabının 60. ve 61. bölümünü transvajinal sistotomi (taş çıkarma) konusuna ayırmıştı. 'Cerrahi Üzerine' adlı bölümün Et-Tasrif'i oluşturan otuz bölümden yalnızca bir tanesi olması Zehrâvî'nin ne kadar çok eser yazdığı hakkında bizlere bir fikir verebilir. Mesane taşı çıkarma ameliyatını, yani Orta Çağ'da Apparatus Minor olarak bilinen operasyonu da açıklamıştı. Bu teknik Hindu tıbbındaki Suşruta Samhita'ya benzer. Hem Râzî hem de Zehrâvî, idrar sızıntısını önlemek için iç kesiklerin dış kesiklerden daha küçük olması gerektiğini vurgular. Taşlar, çekip çıkarma yerine forseps kullanılarak alınmalı, büyük olanları ise kırılarak ve parça parça çıkarılmalıydı. Buradan, dokuların zarar görmesi, aşırı kanama ve üriner fistül oluşumu gibi durumların yaşanmaması için ne kadar özen gösterdikleri anlaşılır. Ayrıca tüm parçaların çıkarılması gerektiğini söyleyen Zehrâvî, bir tane bile kalsa bunun sonradan büyüyeceğini açıklar. Bu tavsiye bugünlerde de vurgulanır. Zehrâvî'nin, diğer Müslüman cerrahlarla birlikte, jinekoloji alanındaki çalışmaları birçok konuda çığır açtı. Ebelerin normal dışı doğumlarda nasıl hareket etmesi gerektiği ve plasentanın nasıl çıkarılacağıyla ilgili eğitim kitapları hazırladı. Ayrıca vajinal dilatörler geliştirerek bizzat kullanmıştı. Zehrâvî'den başka, İslam dünyasında kendi alanında çığır açan birçok cerrah bulunuyordu; bunlara örnek olarak 11. yüzyılda yaşayan ve bugünkü Özbekistan'da doğan İbn Sînâ gösterilebilir. İbn Sînâ'ya göre, Arapçası seretan olan kanser, ilk merhalede iltihaplanmayan ve ağrıya yol açmayan soğuk bir tümördü. İleri aşamaya ulaşan bazı kanser türleri ağrılı hale gelmekte ve çoğu durumda bunların tedavi edilmesi mümkün olmamaktaydı. İbn Sînâ, kanserin yengecin bacakları gibi merkezden çıkarak büyüdüğünü belirtir; yengecin bacağı anlamına gelen 'kanser' kelimesi de adını buradan alır. Vücut içi kanserleri hastanın haberi olmadan ortaya çıkıyordu ve bunların yol açtığı ağrıya rağmen hasta, uzun süre kanserle yaşayabiliyordu. Cerrahi müdahale uygulanabilen tek kanser türü 'sınırlı kanserler' idi. Burada, tümörün tamamının alınabilmesi için, açılan kesiğin kusursuz olması gerekiyordu. Yine de ameliyat her zaman kesin sonuç veremiyordu, zira birçok örnekte kanser yeniden nüksediyordu. İbn Sînâ, hastalığın yayılmasını kolaylaştırdığından bahisle, kadınlarda göğsün ameliyatla alınmasının aleyhinde görüş bildirir. Ayrıca hastalığı iyileştirmemekle beraber bakır veya kurşun oksidin kanserin yayılmasını önlemede etkili olabileceğine dikkat çeker. Zehrâvî gibi, birçok konuda görüş bildiren İbn Sînâ, mesane taşlarının tutulması konusunda şunları belirtir: '...Hasta sırtüstü yatarken kalçaları yukarı kaldırılıp sallanırsa taş, geçidin uzağına doğru hareket eder... İdrar çıkar, parmak marifetiyle taşı gövdenin uzağına doğru itmek de mümkün olabilir... Bu işe yaramazsa, sonda kullanarak taşı geriye itmek lazım gelir... Taş geçerken zorlanıyorsa, kuvvetli itilmemelidir.' Bu yaklaşım, modern ürologların geçişi engelleyen posterior idrar yolu taşını çıkarmak için bugün kullandığı yönteme çok benzer. Taş sonda yardımıyla ya da endoskopik olarak geri itilmektedir. İbnü'l Kuff'a göre, genellikle idrar yoluna ya da mesane boşluğuna takılıp kalmaları ve burada daha kolay hissedilebilmeleri sebebiyle büyük mesane taşlarının cerrahi yoldan tedavisi küçük taşlara göre daha kolaydır. Bütün bu delillerden anlaşılacağı üzere, bundan bin yıl önce hastalar evlerinin yanı sıra hastanede tedavi ediliyordu ve buralarda onlara son derece iyi bir bakım sağlanıyordu. Elimizde o döneme ait hayatta kalma ya da başarı istatistikleri bulunmamakla beraber, dönemin büyük cerrahları tarafından yazılmış çok sayıda not mevcuttur. Uygulama ve araştırmalara ilişkin bu notlar, 21. yüzyılda yaşayanlar da dâhil olmak üzere tüm insanlık için cerrahiyi sonsuza dek değiştirmiştir.

Müslüman alimlerin insanlığa ‘cerrahi mirası’

CERRAHLARIN ATASI: ZEHRAVİ