Mimar Sinan’ın az bilinen 15 eseri

Kocamustafaşa'da bulunan cami 1585-86 yıllarında tamamlanmıştır. Mimar Sinan'ın ömrünün sonuna doğru tasarladığı yapılardan biridir. Sinan'ın isteği üzerine Tezkiretül'l Bünyan kaleme alan Sai Mustafa Çelebi'nin imzasını taşıdığı düşünülen kitabesi vardır. Sinan'ın çatılı camilerinden olan yapı dikdörtgen planlıdır. Ayasofya Meydanı'nda bulunan ham Sultan Süleyman'ın nikâhlı zevcesi Haseki Hürrem Sultan tarafından Mimar Sinan'a yaptırılmıştır. 1556 senesinde inşa edilen yapı İstanbul'daki en büyük, en görkemli çift hamamlardan biridir. Ayasofya'nın tam karşısında yer alan yapı Ayasofya Hamamı olarak da anılır. Sinan'ın tasarladığı hamamların en önemli ve başarılı örneklerindendir. Sinan, hamamda uyguladığı planla yapının kadın ve erkeklere ait bölümlerini bir eksen üzerine yerleştirmiş, iki bölümün kapılarını 75 metre uzunluğundaki hamamın iki karşıt ucuna koymuş, erkeklerle kadınların birbirlerine hemen hiç rastlanmadan içeri girebilecekleri bir yapı tasarlamıştır. Her iki uçta iki ayrı kubbenin örttüğü giriş ve soyunma bölünme, üç kubbeli soğukluk kısmı ve yıldız biçimli sıcaklık arka arkaya dizilmiştir. Erkekler kısmının giriş, diğer hamamlarda görülmeyen bir biçimde, bir revakla süslenmiş ve yapıya adeta cami girişi havası verilmiştir. Sultan Süleyman'ın hasekisi Hürrem Sultan, siyasi hırslar, saray entrikaları ve iktidar kavgalarından doğam olumsuz imajını yaptırdığı çok sayıda vakıf eseri ile düzeltmeyi hedeflemişti. Cömert vakıflarla desteklenen eşi görülmemiş sayıda hayır hizmeti onu halka yaklaştırıyordu. Bu hamam da Osmanlı'da Hanım sultanların hamam yaptırma geleneğini sürdüren Hürrem Sultan'ın hayrat ve hasenatının dikkat çeken örneklerinden biridir. Osmanlı gündelik hayatında büyük yer tutan hamamlar özellikle kadınların günlük sosyal yaşantısının ve eğlencelerinin önemli bir parçasıdır. Hamam, yıkanma ihtiyacını karşılamasının yanı sıra sefa aracı ya da gelin hamamı, loğusa hamamı, bebeğin kırk hamamı gibi özel etkinliklerin de mekânıdır. Bu nedenle hanım sultanların özellikle kadınların hayatında büyük yer tutan hamamlar yaptırması önem taşımış ve bu hizmet onları halkla yakınlaştırmıştır. Bu olay İstanbul'daki tarihi eser kaybı nedenleri arasında depremler ve yangınlar kadar bilinçsiz imar hareketlerinin de sayılması gerektiğini gösteren olayların yalnızca bir tanesidir. Tabiri caizse resmi yıkımlar, kentin sözde modernleştirilmesini amaçlayan hareketler, kentsel dönüşüm projeleri, tarihi eserlerin devlet eliyle yok edilmesine yol açar ve 19. yüzyılın başından bu yana, en fazla tarihi eser yöneticiler ve devlet kurumları eliyle yıkılır. Sinan'ın camilerini, hamamlarını, mescitlerini de kapsayan pek çok tarihi eser bu imar hareketiyle ortadan kaldırılır. Haseki Hürrem Hamamı bugün yerindeyse bunu Said Paşa'nın ve Eski Eserler Cemiyeti'nin itirazına borçlu olduğumuzu söyleyebiliriz. Sinan, erken Osmanlı ulucamileri tarzında altı kubbeli yaptığı bu camiyi 1573'te tamamlar. Evliya Çelebi, cami için bu yerin seçilmesinde Sultan Süleyman'ın yeni mahaller oluşturma arzusunun rol oynadığını söyler. Bu cami, Sinan'ın alışılmadık ayrıntılıyla dikkat çeken yapılarından biridir. Mimarbaşı bu camide arkaik bir plan tipini, altı kubbesiyle Anadolu'da Osmanlı öncesine dayanan ulucami şemasını geliştirmiş ve inceltmiştir. Büyükçekmece ilçesi, Yakuplu beldesinde yer alan yapı Sinan'ın İstanbul'da inşa ettiği az sayıda köprüden biridir. Köprü ne yazık ki günümüzde E-5 Karayolu Kumcular kavşağında hapsolmuştur. Kapıağası Köprüsü olarak da bilinen yapı Büyükçekmece ve Küçükçekmece gölleri arasındaki Haramidere üzerine inşa edildi. 69 metre uzunluğundaki, üç büyük, iki küçük gözlü taş köprünün kesin inşa tarihi bilinmemekle birlikte, yapımından bugüne geçen sürenin beş yüzyıla yaklaştığını söylemek hatalı olmaz. Büyükçekmece ile Mimarsinan beldesini birbirine bağlayan köprünün bânisi Sultan Süleyman'dır. Bu köprü Sinan'ın imzasını attığı bilinen tek anıt ve mimarbaşı ile Sultan Süleyman'ı bir araya getiren son eserdir. Sinan, Büyükçekmece Gölü ile Marmara Denizi arasındaki geçit üzerinde yer alan köprünün yapımına sultan Süleyman Zigetvar seferine çıkmadan hemen önce başlar ve sultanın bu köprüyü yaptırmaya nasıl karar verdiğini Tezkiretü'l Bünyan'da Sâî Çelebi'nin aktarımıyla şöyle anlatır: 'Bir sabah yine o kara ve denizlerin sultanı, ünü dünyayı saran, bütün yaratıkların Süleymanı, sultan oğlu sultan, Sultan Süleyman Han, İstanbul şehrinin çevresinde gezintiye çıkarken yolları Büyükçekmece'ye düşmüştü. Geçitten gemiler ile geçmekte olan halkın çektiği eziyet ve sıkıntıya şahit oldu. Eskiden burada bulunan köprünün denizin dalgaları ile harap olduğunu ve yıkıldığını bildiği için yine aynı yerde bir yüce köprü yapılmasına niyetlenerek, Müslümanlara karşı olan şefkat duygularını dile getirmek amacını güttü.' Sultan Süleyman'ın köprünün yapılmasını emrettiği bu yerde evvela Bizans İmparatorluğu devrinde köprü yapıldığı, Osmanlı'nın ilk yıllarında da bu köprünün varlığını sürdürdüğü bilinir. Ancak uzun yıllar istifade edilen köprü gün gelir yıkılır. Sultan mimarbaşına bu işi verirken ondan öncelikli beklentisi köprünün neden yıkıldığını bulması ve daha dayanıklı bir yapı için araştırma yapmasıdır. Sinan, cevabı geciktirmeden verir: 'Padişahım bu köprünün yıkılmasının sebebi şudur: Hazineden para sarfında tasarrufa özen göstermişler; köprüyü denizden uzağa çekerek, kenardaki yatağa oturtmuşlar. Bu yüzden temeli dayanamayarak yıkılmıştır. Kısacası denizin kenarı hem sığ ve hem de sağlam olduğu için, köprüyü deniz tarafına kondurmak daha iyidir.' Sultan, Sinan'ın cevabından memnun olur, emr-i hümayunda bulunur ve köprünün yapımına böylece başlanır. Başmimar haklı, seçtiği yer de isabetlidir. İki üç adam boyundaki kazıkları şahmerdan ile köprünün temeline çaktıran mimarbaşı, arşın taşlarını bunların üzerine sağlam demirlerle kenetler ve aralarına kurşun akıtarak tek parça haline getirtir. Köprünün yapımında yüzlerce neccar, senkraş çalıştırır, gölün sularını büyük tulumbalarla çektirir. Köprünün yapımı sürerken Zigetvar'a doğru ordusunun başında yola çıkan Sultan Süleyman, köprünün hızlı ilerleyişi karşısında memnun olur, Sinan'a 'Aferin' der ve yoluna devam eder. Bu, arkasında başta Süleymaniye Külliyesi olmak üzere sayısız eser bırakan Sultan Süleyman ve onun başmimarı Sinan'ın son karşılaşması olur. Sultan vakfettiği köprünün tamamlandığını göremez. Köprü ve etrafındaki eserler oğlu II. Selim döneminde, 1567 yılında tamamlanır. Dönemin ünlü şairlerinden Hüdâyî, köprünün bitirilmesine şöyle tarih düşer: 'Tamam etti Süleyman köprüsünü Sultan Selim.' 635 metre uzunluğunda, 7,17 metre genişliğindeki köprü dört ayrı bölümden oluşur. Birleşim noktalarına sulardan etkilenmemesi için sel yaranlar inşa edilmiştir. Çevresinde geniş rıhtımlar bulunan iniş-çıkışlı köprünün, Büyükçekmece yönündeki ilk iki bölümü yedişer, üçüncüsü beş, dördüncüsü de dokuz gözlüdür. Bu 28 gözün, kemer yükseklikleri birbirine eşit değildir. Orta gözlerin kemerleri en fazla yüksekliğe sahiptir, bunların iki yanındakiler de köprünün iniş-çıkış hattına uyarak kademeli olarak alçalırlar. Köprünün en ilginç detayı taş kolonlar üzerine oturtulmuş kitâbeli balkonlarıdır. Bu balkonlar dinlenme ve sohbet yeri olarak yapılmıştır. Kemerburgaz'ın 4 kilometre güneybatısında yer alan kemer 1554-1564 yılları arasında tamamlanan Kırkçeşme Su Tesisleri'nin bir parçasıdır. Mağlova Kemeri, 55 kilometrelik suyolunun en önemli yapısı, hattın üzerindeki beş anıtsal kemerin mimari açıdan en estetik olanıdır. Muallak Kemer adıyla da bilinen yapı Alibey Deresi vadisi üzerine inşa edilmiştir. İsale hattının doğu ve kuzey kolları Baş Havuz'da birleştikten sonra su Kırkçeşme Tesisleri'nin ana galerisi olan Mağlova Kemeri'nin üzerinden geçer. Evliya Çelebi ''Muallak'' kemer dediği yapının birinci katının tünel gibi olduğunu ve içinde atlı bir adamın mızrağıyla gitmesinin mümkün olduğunu yazar. Kemerde toplam 33 göz bulunur. Pek çok ince mühendislik hesabıyla birleştirilen mimari tasarımdaki sağlam ve zarif bir şaheserin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Mağlavo Kemeri, 20 Eylül 1563'te yağan şiddetli yağmurun yol açtığı sel felaketi nedeniyle yıkılır. Eyyubi'ye göre yıkıntıları görmeye giden Sultan Süleyman olayı tevekkülle karşılasa da üzülür ve kemerlerin yeniden yapılmasını buyurur. Sultan Süleyman'ın da boğulma tehlikesi geçirdiği sel ve neden olduğu yıkımlara Selaniki de tarihinde yer verir. Selaniki bu büyük felakette yeni yapılan kemerlerin gözlerinin sürüklenen çalı çırpıyla kapandığını ve bu yüzden arkasında biriken suların yapıların temellerine zarar verdiğini aktarır. Kırkçeşme Tesisleri üzerine yaptığı ayrıntılı çalışmalarla tanınan Kazım Çeçen, ''Mimar Sinan, yüzlerce eserini yapmayıp yalnızca Mağlova Kemeri'ni yapmış olsaydı yine döneminin en büyük mühendisi ve mimarı olurdu.'' der. Özgünlüğünü koruyan yapı 16. yüzyıldan bugüne tam 446 yıldır kesintisiz olarak hizmet vermektedir. Kasımpaşa Ortamektep Sokak'ta yer alan mescidin banisi Sokollu Mehmed Paşa'nın kahyası Yahya Kethüda'dır. Büyük bir yangın geçiren ve harap olan mescidin inşa tarihi net değildir. Kapısı üzerinde tamirat kitabesinden 1893 yılında yenilendiği anlaşılmaktadır. Sinan dönemi mimarisini yansıtmayan mescid pek çok çirkin eklemeyle özgünlüğünü yitirmiştir. Ayasofya'nın batı tarafında yer alan iki minare, Sultan II. Selim tarafından Mimar Sinan'a sipariş edilmiş; ancak yapılar onun ölümünden sonra Sultan III. Murad'ın saltanatının ilk yıllarında tamamlanmıştı. Mimar Sinan'ın tasarımı olan bu minareler, Ayasofya'ya Osmanlı döneminde yapılan eklemelerin en önemlisidir. Sultan II. Selim, minarelerin yanı sıra mimarbaşı Sinan'dan yıkılma tehlikesi gösteren Ayasofya'yı esaslı biçimde onarmasını da ister. Başmimar, yapının çevresini saran çirkin binaları, gecekonduları, harabeleri kaldırır, avluyu temizler, geniş bir meydan açar. Selanikî, bu çalışmalar sırasında yıkılan bina ve harabelerde yuvaları olan farelerin, gelinciklerin, sansar ve yarasaların bir ordu gibi İstanbul'un mahallelerine dağıldığını ve İstanbul halkına ciddi sıkıntılar yaşattığını anlatır. Mimar Sinan, minarelerin yapımı sırasında Ayasofya'yı güçlendirme çalışmalarını yürütür, payandalarla desteklediği yapının ömrünü uzatacak uygulamalar gerçekleştirir. Mimarbaşı, yaşlı yapının zamana karşı dimdik duruşuna büyük destek sağlar. Bu güçlendirme çalışmaları Ayasofya'nın pek çok yıkıcı depreme rağmen ayakta durmasında önemli pay sahibidir. Sinan, 'Ayasofya olmasaydı, Sinan'ın etkileyici kubbeleri olmazdı' diyenlere yaptığı bu çalışmalarla cevap verir gibidir: 'Mimar Sinan olmasaydı, Ayasofya da belki günümüze ulaşamazdı.' Bizans ve Osmanlı sanatına ilişkin çalışmaları ile tanınan sanat tarihçisi Semavi Eyice, Fatih zamanında yapılan minarenin ahşap olduğuna dikkat çeker. Bab-ı Hümâyun tarafındaki bu ahşap minarenin yerine yapılan yeni minarenin de bir Mimar Sinan eseri olduğunu ve Sultan II. Selim döneminde yenilendiğini söyler. Ayasofya minareleri, mimarbaşının yapıya yönelik yaklaşımın kalıplaşmış tasarımlardan ne kadar uzak olduğunu gösterir. Tophane Meydanı'nda yer alan külliyenin banisi Kaptan-ı Derya Kılı Ali Paşa'dır. Paşa 16. yüzyılın ünlü denizcilerindendir. Rivayete göre, Kaptan-ı Derya Kılıç Ali Paşa, bu külliyeyi yaptırmak için III. Murad'dan bir yer rica etmiş. Padişah da ''Derya kaptanı değil mi, camiini deryada yapsın'' cevabını vermiştir. Bunun üzerine evvelce deniz olan bugünkü caminin yeri doldurularak kazanılan alana bu külliye inşa edilmiştir. Sultanla paşa arasında bu konuşma geçmiş midir bilinmez ama Ali Paşa'nın camisinin yeri seçilirken, banisinin uzun denizcilik yaşamına uygun olarak deniz kıyısındaki bu yerin uygun görüldüğünü anlaşılmaktadır. Beyoğlu Pürtelaş Mahallesi'nde kendi adını taşıyan semtte yer alan cami, Sultan Süleyman tarafından genç yaşta ölen oğlu Şehzade Cihangir için Sinan'a yaptırılmıştır. Cami bugünkü formunu, 1889'da yıkılıp yeniden inşa edildiği II. Abdülhamid döneminde almıştır. Yapının ikinci mimarı hakkında kesin bir bilgi yoktur. Haluk Sezgin'e göre ilk mimarı Sinan olan yapının ikinci mimarı Sarkis Balyan olmalıdır. Yapıya ve ardından tüm semte adını veren Şehzade Cihangir, Sultan Süleyman'ın Hürrem Sultan'dan olma oğullarının besincisidir. Cihangir sakat doğar, sırtında bir kamburla dünyaya gelir. Rivayete göre Sultan Süleyman, kamburundan ötürü oğluna dünyayı sırtında taşıyan Atlas'a atıfta bulunarak dünyayı zapt eden anlamına gelen Cihangir ismini seçer. Cihangir, Şehzade Mustafa'nın katledildiği İran seferinde babasıyla birliktedir. Cihangir, ağabeyi Mustafa'nın babası tarafından boğdurulmasına çok üzülür ve etkilenir. Bu ölüm üzerine büyük bir teessüre kapılan Cihangir hastalanır ve ölür bunun üzerine cenazesi İstanbul'a gönderilir ve Şehzade Mehmed Külliyesi'nin haziresine, atabeği Mehmed'in yanına defnedilir. Günümüzde cami, bir başka mimara ve döneme ait olsa da Sinan'ın izlerini takip eden Osmanlı'nın son devrine ait camilerin hemen hepsinde olduğu gibi, büyük ustanın Edirnekapı Mihrimah Sultan Camii'nde uyguladığı tasarımın tekrarıdır. Ayasofya'nın bahçesinde yer alan ve Sultan II. Selim tarafından Mimar Sinan'a yaptırılan türbenin temelleri padişahın sağlığında atılmış, fakat ölümünden sonra tamamlanmıştır. Büyük bir saltanat mezarlığı denebilecek türbede toplam 42 kabir bulunur. II. Selim'in ölümü Osmanlı tarihi açısından ilkleri barındırır. İstanbul'da vefat eden ilk padişahtır. Edirne'de yaptırdığı Selimiye Camii'ne defnedilmeyerek padişahların kendi adlarına yaptırdıkları külliyelerdeki türbelere defnedilme geleneğini bozan ilk hükümdar olur. Ayasofya'nın bahçesine inşa edilen ilk türbe ona aittir. Üsküdar Meydanı'nda yer alan külliyenin banisi Sultan Süleyman'ın kızı Mihrümah Sultan'dır. Vakfiyesinden külliyenin bir zamanlar cami, medrese, sıbyan mektebi, misafirlikhane, tabhane ve ahırlardan oluştuğu anlaşılır. Günümüzde camiden başka medrese, sıbyan mektebi ve yapılara sonradan eklenen türbe ayaktadır. 1548'te tamamlanan ve Sinan'ın erken dönem eserlerinden olan külliye, İstanbul siluetinin Üsküdar'daki en önemli parçalarından biridir. Dönemin sayfiye saraylarından birine komşudur. İskele Camii olarak anılan dört köşeli mabet, kasnağında 16 pencere bulunan sultani bir kubbeyle örtülüdür. Ana kubbe üç arım kubbeyle çevrelenir ve yapının heybetli çifte revağının geniş çatısının ardından yükselir. Beyaz mermer mirabı ve dantel gibi işlenmiş minberi çok zariftir. Günümüzde tıp merkezi olarak kullanılan medresesi 16 hücrelidir, maruz kaldığı müdahaleler neticesinde iç mekân özelliklerini yetirmiştir. Sinan'ın güzel tasarımlarından biri olan sıbyan mektebi kubbeli bir açık eyvan ve kapalı kubbeli bir dershaneden oluşur. 1968 yılından bu yana çocuk kütüphanesi olarak hizmet vermektedir. 2014 verilerine göre 8555 kitabı bulunmaktadır. Fındıklı'da deniz kenarında yer alan yapının banisi Molla Mehmed Vusuli Efendi'dir. Kitabesi bulunmayan caminin inşa tarihi net olarak bilinmez. Yapının yıkılan hamamı üzerindeki kitabe, Evliya Çelebi ve Ayvansarayi tarafından kayda alınıp aktarılmıştır. Caminin banisi Molla Çelebi, Anadolu kazaskerliği makamına kadar yükselen, dönemin tanınmış âlimlerindendir. Konya, Bursa, İstanbul kadılığı yaptı. Günümüze ulaşmayan sıbyan mektebi ve hamamıyla birlikte küçük bir külliye olarak tasarlanan cami, Sinan'ın altıgen şemalı camilerindedir. Yapının 11,80 metre çapındaki ana kubbesi, altıgen bir destek sisteminin üzerine yerleştirilmiştir. Yapı, banisinin statüsüne tezat bir biçimde anıtsaldır. 16. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilen cami günümüze gelinceye kadar çeşitli badireler atlattı ve kapsamlı onarımlar geçirdi ancak özgünlüğünü büyük ölçüde korudu. Günümüzde cadde ile deniz ortasında küçük bir yeşil alanın içinde kalan caminin özgün şehir dokusuyla bağları koparılmıştır. Bir hayrat yaptırıp hep hatırlanmak isteyen I. Abdülhamid'in sadrazamı Koca Yusuf Paşa, 1886'da Molla Çelebi Camii'nin önüne bir sebil yaptırmıştır. Büyükçekmece'de yer alan kervansarayın banisi Sultan Süleyman'dır. Yapının inşası 1566'da tamamlanmıştır. Kervansarayın inşa edildiği 16. yüzyılda Büyükçekmece, Asya ve Avrupa ticaret yolları üzerinde stratejik öneme haiz bir geçiş noktasıydı. Savaşa ve sefere çıkan ordunun ilk menzili burası olurdu. İstanbul'un ilk büyük menzilindeki bu önemli kervansaray ve bir kültür bir gelenek etrafında şekillenen niceleri, Faruk Nafız Çamlıbel'in ''Han Duvarları'' şiiri gibi eserlere, edebiyata sanata ilham kaynağı oldu. Kervansarayla, seyyahlar, şairler, yolcuların merakla yollarının düştüğü bir mekân oldu. Sultan Süleyman, Sinan'a bu kervansaray etrafında köprü, çeşme gibi yapılarla şekillenen menzil külliyesi son seferi olan Zigetvar'a çıkmadan önce sipariş etmişti. Planlar hazırladı, projeler çizdi vakit kaybetmeden inşaat başladı ve bu esnada sultan Zigetvar'a çıkmadan önce sipariş etmişti. Mimarbaşı tez zamanda işe koyuldu. Planlar hazırladı, projeler çizdi, vakit kaybetmeden inşaat başladı ve bu esnada sultan Zigetvar'a doğru yola çıktı. Bu İstanbul'u türlü eserlerle, Süleymaniye bir külliyeyle, Kırkçeşme suyollarıyla mamur eden sultan ile onun baş mimarının son karşılaşması oldu. Sinan büyük bir köprünün inşasına eksiksiz bir dikkat ve özen gösterdi. Dikdörtgen planlı olup, ana malzemesi taş ve tuğladır. Çatısının özgün hali kurşunla kaplı olduğundan ''Kurşunlu Han'' diye de bilinir. Fatih, Karagümrük Derviş Ali Mahallesi'nde Dilmaç Sokağı'nda yer alan yapının banisi hassa mimarı Derviş Ali'dir. Bani, II. Beyezid, II. Selim ve Sultan Süleyman dönemlerinde hassa mimarlığı yapmıştır. Sinan'ın selefi, mimarbaşı Acem Ali'nin yönetiminde çalıştığı bilinmektedir. II. Bayezid'in dünyaya geldiği ve tahttan indirildiğinde çekilmek isteyip de ömrünün varmaya yetmediği Dimeoka Sarayı'nda yapılan bir restorasyona ilişkin kayıtlarda Acem Ali'yle birlikte Derviş Ali'nin de ismi geçer. Kare planlı ve çatılı mescidin en çok dikkat çeken unsuru İstanbul'da pek az örneği kalan bir tarz inşa edilmiş minaresidir. Fatih Kocamustafapaşa'da, Hacı Hamza Mahallesi Mektep Sokak'ta bulunan mescidin banisi debbağ ustası Hacı Hamza'dır. Dönemin mesire yerlerinden biri olan bu mescid, Ağaçayırı Mescidi olarak bilinir. Evliya Çelebi'nin 'Koca Mimar Sinan Ağa yapısıdır' dediği mescid burasıdır. İç mekânı tümden kaplayan Kütahya çinileri de yapının dönemsel özelliklerini yok etmiştir. Sinan'ın üslubundan, 16. yüzyıl ruhundan uzak ama temiz, bakımlı bir mescid olduğu söylenebilir.

Mimar Sinan’ın az bilinen 15 eseri

HÜSREV ÇELEBİ CAMİİ