Mimar Sinan ve Ayasofya minareleri

Ayasofya ilk olarak ahşap çatılı bazilika tarzında bir kilise olarak I. Konstantin'in oğlu Konstantinus tarafından inşa edilmiş ve bu yapı 360 yılında tamamlanmıştı. İlk yapıldığında 'büyük kilise' anlamına gelen 'Megale Ekklesia' olarak adlandırılan yapı, 430 yılından itibaren 'kutsal bilgelik' anlamına gelen 'Ayasofya' adı ile anılmaya başlandı. Ayasofya'nın kaderi Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'u fethetmesi ile değişti. Peygamber Efendimizin hadislerinde müjdelediği o güzel komutan Fatih Sultan Mehmet'in ta kendisiydi. Ayasofya, fethin en önemli sembolü haline gelmiş ve camiye çevrilmişti. Ancak, geçmişte 1204 yılında Latinler tarafından işgal edilen İstanbul, geniş çaplı yağma ve tahribatlara maruz kalmış, Ayasofya da bu yağmalardan nasibini almıştı. Haçlı istilası sonrası iyice fakirleşen Bizans İmparatorluğu hasara maruz kalan Ayasofya için gerekli onarımları yapamamıştı. Fatih Sultan Mehmet, Ayasofya'nın bu harap halini görünce Türkçesi 'Örümcek Kisra'nın takında perdedarlık ediyor / Baykuş Efresyâb'ın kalesinde nevbet vuruyor' anlamına gelen şu Farsça şiiri söylemişti: 'Perdedâri mî küned ber kasr-ı Kayser Ankebut Ayasofya camiye çevrildikten sonra ilk minare, Fatih Sultan Mehmet döneminde ahşap olarak yarım kubbelerin üzerine yapıldı. 1574 yılındaki tamir sırasında bu minare kaldırıldı. Güneybatı köşesinde yer alan tuğla minarenin ise Sultan II. Bayezid döneminden kaldığı tahmin edilir. Daha sonra Ayasofya'nın diğer köşelerine farklı zamanlarda günümüze dek gelen minareler eklendi. Ayasofya'nın batı tarafında yer alan iki minare, Sultan II. Selim tarafından Mimar Sinan'a sipariş edilmiş; ancak yapılar onun ölümünden sonra Sultan III. Murad'ın saltanatının ilk yıllarında tamamlanmıştı. Mimar Sinan'ın tasarımı olan bu minareler, Ayasofya'ya Osmanlı döneminde yapılan eklemelerin en önemlisidir. Sultan II. Selim, minarelerin yanı sıra mimarbaşı Sinan'dan yıkılma tehlikesi gösteren Ayasofya'yı esaslı biçimde onarmasını da ister. Başmimar, yapının çevresini saran çirkin binaları, gecekonduları, harabeleri kaldırır, avluyu temizler, geniş bir meydan açar. Selanikî, bu çalışmalar sırasında yıkılan bina ve harabelerde yuvaları olan farelerin, gelinciklerin, sansar ve yarasaların bir ordu gibi İstanbul'un mahallelerine dağıldığını ve İstanbul halkına ciddi sıkıntılar yaşattığını anlatır. Mimar Sinan, minarelerin yapımı sırasında Ayasofya'yı güçlendirme çalışmalarını yürütür, payandalarla desteklediği yapının ömrünü uzatacak uygulamalar gerçekleştirir. Mimarbaşı, yaşlı yapının zamana karşı dimdik duruşuna büyük destek sağlar. Bu güçlendirme çalışmaları Ayasofya'nın pek çok yıkıcı depreme rağmen ayakta durmasında önemli pay sahibidir. Sinan, 'Ayasofya olmasaydı, Sinan'ın etkileyici kubbeleri olmazdı' diyenlere yaptığı bu çalışmalarla cevap verir gibidir: 'Mimar Sinan olmasaydı, Ayasofya da belki günümüze ulaşamazdı.' Bizans ve Osmanlı sanatına ilişkin çalışmaları ile tanınan sanat tarihçisi Semavi Eyice, Fatih zamanında yapılan minarenin ahşap olduğuna dikkat çeker. Bab-ı Hümâyun tarafındaki bu ahşap minarenin yerine yapılan yeni minarenin de bir Mimar Sinan eseri olduğunu ve Sultan II. Selim döneminde yenilendiğini söyler. Eyice'ye göre Sultan II. Bayezid döneminde yapılan minare, tuğla olandır ve Mimar Sinan bilinenin aksine Ayasofya'ya iki değil üç minare yapmıştır. Ayasofya minareleri, mimarbaşının yapıya yönelik yaklaşımın kalıplaşmış tasarımlardan ne kadar uzak olduğunu gösterir. Bu minareler, her yapıyı bânisine, işlevine, taşıdığı ruha, bulunduğu yere ve ihtiyaca uygun şekilde biçimlendiren usta mimarın, farklı yaklaşımlarının başarılı sonuçlarından biridir. İstinat duvarlarıyla güçlendirdiği yapıya biçim çeşitliliği de sağlayan Sinan, kubbeyi taşıyan payelerle yan duvarlar arasındaki boşlukları kemerlerle besleyerek kubbeyi de iyice sağlamlaştırmıştır. Sinan'ın önceki minarelerle kıyaslanamayacak kadar kalın gövdeli iki minaresi, yapıyı batı yönünde adeta zemine bağlayan iki güçlü odaktır ve daha önce yapılmış narin iki minarenin Ayasofya'ya kazandırdığı doğuya yönelme ifadesini, daha okunaklı hale getirerek yapıyı bulunduğu yerle bütünleştirir. Süleymaniye ve Selimiye camilerine ince yapılı, narin ve uzun minareler yapan mimarbaşının Ayasofya'da nispeten çok yüksek olmayan iki tıknaz minare yapması işlevselliklerinin ötesinde Sinan'ın mimari dehasıyla da ilgilidir ve kubbe-minare orantısına verdiği önemi gösterir. Perspektif görünümde Ayasofya'nın yarattığı güçlü etkiyi bütünleyen bu eş minareler olmuştur ve yapıya farklı bir mimari ahenk getirmiştir.

Mimar Sinan ve Ayasofya minareleri

AYASOFYA’YI KİM YAPTIRDI?