İsmi var cismi yok efsanevi kuşlar

Küllerinden doğan Zümrü Anka: Anka/Simurg, İslam tasavvuf ve sanatında Anka veya Simurg, halk arasında ise Zümrüdüanka adıyla anılan ismi var cismi yok efsanevi bir kuştur. Farsçadaki kelime anlamı 'otuz kuş' demek olan Anka kuşu için yine yaygın olarak; Devlet kuşu, Tuğrul, Hüma, Anka-yı mugrip, Sirenk, Zümrüt ve Zümrüdü Anka gibi isimleri kullanılır. Efsanelere göre Kaf Dağı'nın tepesinde direkleri abanoz, sandal ve öd ağacından yapılmış köşk benzeri bir yuvada yaşayan Zümrüdü Anka'nın cüssesi ise çok iriydi ve 'uçtuğu zaman hava kararır', 'yağmuru mercan olan bir buluta benzer'. Uçarken sel sesine veya gök gürültüsüne benzer sesler çıkarır. Ayrıca çok parlaktır, bakan gözler kamaşır. İnsanlar gibi düşünür ve konuşur. Çok geniş bilgi ve hünerlere sahiptir; kendisine başvuran hükümdar ve kahramanlara akıl hocalığı yapar. Tüyleriyle sıvazlayıp yaraları iyi eder. Otuz kuşun özelliğini taşıdığı için sîmurg olarak da bilinen Zümrüanda kuşunda otuz kuşun rengi, büyüklüğü ve özellikleri olduğuna inanılır. Cennet kuşuna benzer olduğu söylenir. Anka, toplu olarak, Türk divan şiirinde saksağan benzeri, boz renkli, ayaksız ya da dört ayaklı, dirisi ele geçmeyen bir kuştur. Hıta, Huten ve Kıpçak çöllerinde bulunduğu söylenir. Çoğunlukla insanların gözlerine görünmediğine inanılır. Anka'nın en yaygın özelliği, kimseye muhtaç olmadan kendi başına yaşadığı için kanaati temsil etmesidir. Bundan kinaye olarak kanaat sahiplerine 'anka meşrep', 'anka tabiat' denir. Anka kuşu, ölümünün yaklaştığını hissetmeye başladığı an kendisine kuru dallardan bir yuva inşa etmeye başlar ve bunu ne olduğu bilinmeyen bir zamkla sıvar. Daha sonra yuvanın içinde güneş ışınlarının kuru dalları yakarak yuva içinde ölmeyi bekler. Yanarak ölür ve sonrasında küllerinden doğar. Anka kuşu düşsel dünyada yaratılmış ancak gerçekte somut bir varlık olmamasına karşın insanın manevi dünyasında büyük ve uhrevi anlamlar ifade eden bir varlıktır. Kendini küllerinden var eden Anka kuşunun dünyada sadece bir tane olduğuna inanılır. Anadolu Selçuklu sanatında bazı çift başlı kartal tasvirlerinin boynunda bir halka bulunması çift başlı kartalın Zümrüdü Anka sayıldığını açıkça gösterir. Anka ile ilgili inançlar, kaynağını eski Mısır inançlarından almakla birlikte, Çin'den İran mitolojisine ve Müslümanlıktan Hristiyanlığa kadar geniş bir inanç alanına yayılır. Bu büyük kuş Batıda Phoenix, doğuda Anka, Sîreng, Simurg, Zümrüd-i Anka, Tuğrul, Anka-i muğrib adıyla anılır. Bütün bunlardan ayrı ve en önemli yeri İslamiyet sonrası sanattaki yeridir. Anka kuşu tasavvufi bir sembol olarak ayrıca şu şekilde anlamlandırıldı: 'Kâinatta tek bir yaratıcı vardır, tüm her şey ona aittir ve ondan izler taşımaktadır. Tüm canlılar için ölüm diye bir son vardır. Fakat tıpkı Anka'nın küllerinden yeniden doğduğu gibi ölümün ardından sonsuz bir yaşam aralanacaktır.' 'Anka, Allah'ın, içinde âlemin bedenini (ecsâd-ı âlem) açtığı hebâdan (toz) ibarettir' diyen İbnü'l-Arabî, ankayı bir toz yığını ve zerrecikler olarak düşünür. Bu toz yığınına ve zerreciklere şekil verilerek âlemin maddî ve cismanî varlığı ortaya çıkar yani Zümrüdü Anka aslında Aristo felsefesinde cismanî varlıkların şekilsiz maddesi olan heyûlâdan ibarettir. Hebânın hariçte, sûretten ayrı, gerçek ve bir aynî varlığı yoktur. Bu hebâ veya heyûlâya anka denilmesi, adının işitilir ve düşünülebilir olması fakat hariçte varlığının bulunmamasındandır. Sûret olmaksızın hebâ hiçbir şey ifade etmediğinden ona sebha (kumlu ve çorak yer) adı da verilir. Hebânın (heyûlâ) formunun dışında bir varlığı olmaması yani anka gibi adı var kendi yok bir şey olması itibariyle bir hiçtir (âdem). Ancak o varlıkların sûretini kabul edip onların şekillenmelerini temin etmesi itibariyle yine de bir şeydir, mutlak yokluk değildir.' Cennet kuşu: Hüma Devlet kuşu anlamındaki Farsça Hüma kelimesi efsanevi Hüma kuşu anlamının yanında 'saadet, kutluluk' anlamlarına da gelir. Hüma'nın yaşadığı mekân aklın alamayacağı, gözün göremeyeceği kadar yükseklerde ve sınırsız bir genişlikte tasavvur edilir. Hüma kuşu, bir 'cennet kuşu'dur. İslamiyet'te ve Ön Asya masallarında Zümrüdü Anka ile Hüma kuşu birbirine karıştırılsa da Kaf veya Elburz dağlarında değil de; cennette oturan bu kuş, zaman zaman uçarak, yedi kat göğün üzerindeki felekler ve burçlar arasında dolaşan kuştu. Devlet kuşu vasfındaki devlet kavramı hümayun kelimesinin 'Hüma'dan gelmesi sebebiyle, hem iktidar hem de saadet ve ikbal anlamlarını içerir. Rivayete göre bu kuş kimin başına konarsa, o kişi şeref ve ikbale nail olur. Hüma kemikle beslenen, üzerinden geçtiği insanlara mutluluk ve zenginlik getireceğine inanılan mitolojik bir kuştu. Bu kuş yere inmez çok yükseklerde uçar, havada yumurtlarmış. Yavrusu da yumurtadan çıkar çıkmaz uçarmış. Bu sebeple Hüma'nın ayakları olmadığına inanılır. Hüma zararsız hayvanları incitmez, yalnız yırtıcı kuşları avlar, kemiklerini yermiş. Rivayete göre Hüma'nın dirisi ele geçmez, belki sahrâ-yı Hıtâ dâhilinde ve deşt-i Kıpçak'ta ve Hindistan etrafında ölüsü bulunurmuş. Hüma'yı bile bile öldüren bir kimsenin kırk gün içinde öleceğine inanılır. Daima gökyüzünde yaşayan Hüma yere bazen 40 arşın yaklaşır ve o zaman gölgesi kimin üzerine düşerse yahut kimin başına konar veya kimin üzerini kirletirse o kişi ya hükümdar ya da çok zengin olur. Kaknus kuğu kuşu demektir. Rivayete göre kaknus türlü renklerle bezeli, türlü nakışlarla müzeyyen bir kuş olup, gagasında üç yüz altmış delik varmış ve yüksek dağların zirvesinde dağlara karşı oturduğu esnada bu deliklerden türlü sesler çıkarmış. Bu sesleri işiten diğer kuşlar çalgı çalan kuş etrafına toplanırmış. Kaknus güzel nağmeleriyle tuzağına düşürdüğü bu kuşlardan birkaç tanesini avlarmış. Bin sene kadar yaşaya bu efsanevi kuş, bu müddetin hitamında birçok çalı çırpı toplayıp üzerine oturur, hayata vedasından ve teessürden dolayı hazin hazin ötmeye başlarmış. Nergis kendisine âşık olup sudaki aksine kavuşmak üzere kendisini dereye attığı gibi Kaknus da kendi nağmelerinin tesiriyle vecde gelerek kanatlarını şiddetle çarpar, kanatlarının çarpışmasından meydana gelen kıvılcımlar hem çalı çırpıyı hem de kuşu yakıp kül edermiş. Fakat bu külden bir yumurta hasıl olur, yumurtadan bir Kaknus yavrusu çıkarmış. Bu nedenle yakıcı, yakan anlamında Farsçada 'ateş-zen' diye de anılır. Eski musiki bilginleri, bu kuşun çıkardığı seslerden esinlenerek musiki ilmini icat ettiklerinden bu kuş, 'musikar' adıyla da anılırdı. Farsça olan musikar, birkaç neyin bir araya getirilmesiyle oluşan eski nefesli sazlardan biridir. Ve 'musiki' adı bu kelimeden doğdu. Ferîdüddîn Attâr'ın 'Mantıku't-tayr' adlı eserinde bu hikâye şöyle yer almaktadır: Kaknus, Hindistan'da yaşayan güzel fakat acayip bir kuştur. Üzerinde ney gibi yüzlerce delik bulunan uzun, kuvvetli bir gagası vardır Kaknus'un. Sonra bu kuşun ne eşi, ne kardeşi vardır, tektir bu kuş. Kaknus bir kere ötmeye, gagasının deliklerinden türlü türlü nağmeler çıkarmaya başladı mı bütün hayvanların aklı başından gider, onu dinlemeye koşarmış. Hepsi susar, onun ormanı dolduran nağmelerinde kaybolurlarmış. Ömrü bin yıla yakınmış Kaknus'un, öleceği zamanı da iyi bilirmiş. Ölüm vakti gelip çattığında Kaknus çalı çırpı toplar, onları çepeçevre yığar, sonra da ortasına oturup en acıklı nağmelerle feryada başlarmış. Kaknus bir yandan böyle feryat eder, bir yandan da kurumuş yapraklar gibi titrermiş. Hep onun nağmeleriyle coşan bütün hayvanlar, kuşlar bu defa ağıtını dinlemek için etrafında halkalaşırlarmış. Onun feryadından kimisinin yüreğinden kan damlar, kimisi de oracıkta ölüp gidermiş. Can boğaza gelip, bir solukluk nefesi kaldığında Kaknus şiddetle kanatlarını çırpar, kanadından çıkan bir kıvılcım çalıları da kendisini de yakar kül edermiş. Ateş sönüp dumanlar dağıldığında ise küllerin içinden bir yavru Kaknus baş gösterirmiş. Öldükten sonra doğmak, ya da doğurmak... Böyle bir şey başka kime nasip olmuş ki? Zavallı Kaknus bin yıl kendi derdine ağlar durur, âlemle hiçbir işi olmaz. Fakat sonunda ölüm başa gelince külünü rüzgâra savurup gider. Hüdhüd, hemen bütün dillerde çıkardığı sese veya başında bulunan sorguç şeklindeki renkli tüylere göre adlandırılan ve taraklı tepeliğiyle tanınan bir kuş türüydü. Türkçede ibibik, çavuş kuşu, taraklı, ibikli; Arapçada hüdhüd olarak adlandırılır. Hüdhüdün kanatları ve kuyruğu siyah beyaz alacalı, öbür bölümleri pembeye çalan açık kahverengi, tepeliğinin uçları siyah, gagası uzun ve kıvrıktır. İpek kuşu da denilen bu kuş çizgili ve çok renklidir. Süleyman peygambere hizmet eden hüdhüd çok uzaklardaki suyu havadan görebilme ve keşfedebilme maharetinden ötürü, Süleyman Peygambere ve ordusuna kılavuzluk eden olağanüstü bir kuştur. Bir adı da mürg-i Süleyman olan hüthüt, Kur'an-ı Kerim'de Hz. Süleyman kıssasıyla ilgili olarak zikredilir. Hüdhüdün Hz. Süleyman ile Sabâ melikesi Belkıs arasında haber getirip götürdüğü de Kur'an-ı Kerim'de belirtilir. Edebiyatımızda Hz. Süleyman ile Belkıs arasında geçen bu hadise efsanevi boyutları ile şark dünyasında anlatılagelen bir hikâyedir. bildirmektedir. Ayetlerde bu konuda verilen bilgileri şöyle özetlemek mümkündür: 'Bir sefer esnasında ordularıyla birlikte karınca vadisine gelen Hz. Süleyman kuşları gözden geçirir ve hüthütün orada olmadığını anlar. Sebebini sorarak eğer mazereti varsa bunu ispat etmesini, yoksa canını yakacağını veya kafasını koparacağını belirtir. Çok geçmeden hüthüt gelip Hz. Süleyman'a onun bilmediği Saba ülkesinden haber getirdiğini, bu ülkeyi bir kadının yönettiğini söyler ve onların dinî inançları hakkında bilgi verir. Bunun üzerine Hz. Süleyman hüthüte bir mektup vererek Saba'ya götürmesini ve oradaki yöneticilerin nasıl bir karar alacaklarını öğrenmesini ister. Mektubu okuyan Saba melikesi, ileri gelen adamlarıyla istişare ettikten sonra Hz. Süleyman'a bazı hediyeler göndermeye karar verir (en-Neml 27/16-35). Hüdhüd kuşunun belli başlı özellikleri arasında toprağın altındaki suyu görmesi, eşine olan bağlılığı, eşi ölünce yeni bir eş aramaması, anne babasına karşı hürmetkârlığı sayılabilir. Hüthüt yaşlandıklarında anne ve babasının yiyeceklerini temin eder. Annesi öldüğünde uygun bir yer buluncaya kadar onu başında taşıdığı için mükâfat olarak güzel bir tepelikle donatılmıştı. İbn Abbas'ın naklettiğine göre Resulullah hüdhüd, göçeğen kuşu, karınca ve arının öldürülmesini yasaklamıştı. Hüdhüdle ilgili yasaklamanın sebebi olarak Hz. Süleyman'a su bulması ve elçilik görevi yapması gösterilir. Rivayete göre hüdhüd, Hz. Süleyman peygamber ve ordusunu bir adada ziyafete davet etmiş. Misafirler geldiği zaman hüdhüd, ölü bir çekirgeyi denize atarak: 'Ey Resulullah, buyur ye; eti azsa da, suyu boldur' demiş. Bu latifeye Hz. Süleyman ve askerleri bir sene gülmüşler.

İsmi var cismi yok efsanevi kuşlar

ZÜMRÜ ANKA NEYE BENZER?