İslam uygarlığının coğrafyaya dair 25 ilginç keşfi

Dünyaca ünlü National Geographic dergisine göre coğrafya, 'farklı insan, yer ve ortamların bir bütün olarak incelenebilmesi için Dünyanın fiziksel ve insani boyutlarını bir araya getiren alan ve mekân bilimidir.' Bugün bir derste filanca nehrin izlediği yatağı öğrenirken başka bir derste Kenya'da yaşayan kabileleri tanıyor, etrafımızdaki büyüleyici yerleri ve insanları tanıyıp anlamaya çalışıyoruz. Daima dışa dönük bir tutum izleyen Müslümanlar, çevrelerinde yakında ve uzakta bulunan her şeyi gözlemlemiş ve kaydetmişlerdir. Seyahat, keşif ve ticaret alanlarında çok başarılı olan Müslümanlar, pratik dünya farkındalığı sayesinde farklı ülkeleri ve halkları inceleyen büyük âlimler yetiştirdiler. Müslüman âlimlerin coğrafyaya duydukları ilgi kısmen yaşadıkları çevreden kaynaklanıyordu. Onlar için çok değerli olan hayvan sürüleriyle birlikte sürekli hareket halinde olmaları ve yeni ve daha iyi otlaklar bulmaları gerektiğinden bitkiler ve yabani hayvanlar da dâhil olmak üzere çevrelerindeki her şeyi öğrenmeleri hayati önem taşıyordu. Bu şartlar altında, coğrafya bilimi pratik bir ihtiyaç olarak kendiliğinden doğdu. Müslümanlar için coğrafya alanında Hac da değerli bir bilgi kaynağıydı. Uzaklardan gelen birçok hacı, Mekke ve Medine yolunu kulaktan duyma tariflerle buluyordu. Bu tarifler sonradan yazıya aktarılmak suretiyle seyahat rehberleri oluşuyor ve imparatorluğun dört bir yanından bu uzun ve zorlu hac yolculuğuna çıkan insanlara yardımcı oluyordu. Camilerde mihrabın kıble yönüne bakmasının zorunlu olması, coğrafya ile meşgul olmak için ayrı bir sebep teşkil etti. Zira günlük namaz vecibesinin yerine getirilebilmesi için kıblenin tam olarak bilinmesi gerekirdi. Son olarak, savaşlar, istilalar ve İslam dünyasının genişlemesinden kaynaklanan siyasi ve idari şartlar coğrafya bilgisi arayışında yeni bir boyut doğurdu. Daha güvenilir birer astronomi ve matematikle birlikte, coğrafi araştırmalarda devasa adımlar atılmaya başlandı; haritacılık saygı gören bir alan haline geldi. 9'uncu yüzyılda yaşayan İranlı âlim Hârizmî, ilk bilimsel coğrafyacılardandı ve aynı zamanda son derece yetenekli bir matematikçiydi. Dünyanın Şekli adlı ünlü eserinden ilham alan sonraki nesil Bağdat ve Endülüslü yazarları, coğrafi verileri ortaya çıkarmaya, analiz etmeye ve kaydetmeye başladılar. Suhrab adlı diğer bir coğrafyacı 10'uncu yüzyılın başında Dünya üzerindeki çeşitli deniz, ada, göl, dağ ve nehirleri anlatan bir kitap yazdı. Fırat, Dicle ve Nil nehirleriyle ilgili notları oldukça dikkat çekiciydi. Bağdat'ın kanalları hakkında verdiği bu bilgiler sayesinde şehrin Orta Çağ'daki planı yeniden oluşturulabildi. Bu çalışmayı 1895 yılında gerçekleştiren Guy Le Strange, Suhrab ismini tanınmış hekim İbn Sarabiyun (Latince Ibn Serapion) ile karıştıracaktı. Le Strange bu rekonstrüksiyon çalışmasında 9'uncu yüzyılda yaşayan Yâkubî'nin eserlerinden de istifade etti. Bu iki metin, yani Suhrab'ın su dağıtım şebekesiyle ilgili eseri ve Yâkubî'nin Bağdat'tan gelen ana yollar tarifi birbirini çok iyi tanımladılar. 10'uncu yüzyılda yaşayan Müslüman coğrafyacı Mukaddesi, tüm İslam dünyasını gezerek gözlemler yapmış, bulduğu delilleri desteklemiş, tartmış ve elemiş, notlar alarak yazılar yazmıştı. Yıllar süren yolculuklar sonunda 985 yılında tamamladığı Bölgelere İlişkin Bilginin Sınıflandırılması Üzerine adlı eseri kaleme almıştı. Bu eseri, keyifle okunan bir kitap olmasının yanı sıra çeşitli kişilerin ilgisini çekti. Ortaya koyduğu bilgiler Allah'ı (cc) daha yakından tanımanın bir yoluydu ve harcadığı çabalar karşılığında adil bir şekilde ödüllendirileceğine imanı tamdı. Bu büyük eser ile Müslüman coğrafyasının sistematik temelini kurdu ve coğrafi terimleri ilk kez kullandı. Dünyanın bölümlere ayrılmasına ilişkin çeşitli yöntemler geliştirdi ve deneye dayalı gözlemin değerini ortaya koydu. İlk Türk coğrafyacılardan olan ve sözlük bilimci kimliğiyle de tanınan Kaşgarlı Mahmud, alışılmışın dışında dairesel görünüme sahip bir Dünya haritası çizdi. 1073 yılında tamamladığı Divan-ı Lügati't Türk adlı ünlü eserine dâhil ettiği bu Dünya haritası Orta Asya, Çin ve Kuzey Afrika'nın önemli bir bölümünü içerirken batıda Volga Nehri'nin ötesinde fazla bir şey bulunmamaktadır. Bunun sebebi büyük ihtimalle haritanın Türklerin batıya hareketinden önce çizilmiş olmasıydı. 11 ve 12'nci yüzyıllarda Bekri ve İbn Cübeyr adlı iki Müslüman yazar, seleflerince oluşturulan bilgileri toplayıp bir araya getirerek kolay anlaşılabilir bir formata soktu. İspanya'nın Huelua ve Saltes valisinin oğlu olan Bekri'nin kendisi de bizzat Sevilla sarayının çeşitli diplomatik görevlere katılan önemli bakanlarından biriydi. Yoğun resmi görevlerine rağmen, iyi bir âlim ve deneme yazarıydı. Çeşitli yerlerin adlarını içeren, Arap Yarımadası'nı incelemeye ayırdığı önemli bir coğrafya eseri yazdı. Alfabetik sıraya göre düzenlenen Hadis ve Tarihler adlı eser köy, kasaba, vadi ve anıtların adlarını içeriyordu. Diğer önemli eseri ise tüm Dünyayı ele alan bir ansiklopedi çalışmasıydı. Granada Valisi'nin kâtipliğini yapan Belensiyeli İbn Cübeyr, Mekke'ye yaptığı hac yolculuklarını kayda geçirmeyi adet edinmişti. Bu yedi yüzyıllık gezi kitapları, Doğu Akdeniz dünyası hakkında ayrıntılı bilgiler veren günlüklerdi. İbn Cübeyr bu seyahat ve yol kitaplarında coğrafya dalının çok dışına çıkarak bitkiler, mutfak ve seyahat tavsiyeleri gibi birçok konuya değinir. Müslüman İspanya'da seyahat günlüğü tutmak büyük bir tutkuya dönüşmüştü; öyle ki, bundan ilham alan tanınmış âlim İdrîsî dönemin en kapsamlı Dünya atlasını hazırladı. İdrîsî, Kurtuba'dan Sicilya'ya gelerek harita hazırlamak üzere Norman Kralı II. Roger tarafından 1139 yılında işe alınmıştı. 15 yıl boyunca bu iş üzerinde çalışan İdrîsî, kralın Palermo'daki sarayında saygın bir hayat sürerken bir yandan da binlerce gezgin ve yolcuyla görüşmeler yaparak daha önce haritaya geçirilmemiş bazı bölgeleri de içeren yetmiş tane doğru harita hazırladı. BBC'nin Avrupa'da İslam Tarihi adlı programını sunan Gazeteci Rageh Omar, İdrîsî'nin Ufukları Geçmek İsteyen İçin Bir Eğlence adlı eserinin 'Orta Çağ'da yazılmış en büyük coğrafya eseri' olduğunu belirtir. Roger'ın Kitabı adıyla da bilinen bu eser bir atlastı ve Dünyanın yuvarlak olduğunu gösteriyordu. İdrîsî bu düşüncesini vurgulamak için gümüşten bir küre de yapmıştı. Müslüman Halifeliği'nin dışında Hristiyan bir ülkede yaşayan İdrîsî, büyük katkılarda bulunduğu bu yabancı toplumdan tam bir hüsnü kabul gördü. İdrîsi, Avrupa ve Asya kıtalarıyla Afrika kıtasının ekvatorun kuzeyinde kalan bölümlerini Marco Polo'dan tam iki yüzyıl önce haritaya aktardı. İdrîsî'nin çalışmaları, selefi müelliflerin eserlerine ve Sicilya'da edindiği bilgilere dayanıyordu. O günlerde Akdeniz'in önemli kavşaklarından biri ve yeni eğilimlerin, fikir ve bilgilerin eritme potası olan Sicilya, İdrîsî gibi kişilerin bolca vakit geçirmek isteyeceği türden bir yerdi. İdrîsî, Dünyanın çevresini de 22,900 mil olarak hesapladı. Dünyanın çevresinin ekvator noktasında 24,902 mil olduğu düşünülürse, İdrîsî bu hesaplamasında fazla yanılmamıştı. Ayrıca Dünyanın 'uzayda yumurta sarısı gibi sabit durduğunu' söylemiş, bir yandan da yarımkürelerden, iklimlerden, denizlerden ve körfezlerden bahsetmişti. Çalışmaları özellikle Asya ve Afrika'nın ücra bölümleri konusunda mükemmel bilgiler içerir. Yakut Hamevî 13'üncü yüzyılda, Irak'ın Musul şehrinden yola çıkarak Halep, Filistin, Mısır ve İran'ı dolaştı. Eserlerinden yalnızca dört tanesi günümüze ulaşan Hamevî'nin en çok tanınan kitabı Ülkeler Sözlüğü'dür. Engin bir coğrafya ansiklopedisi olan bu eser, arkeoloji, etnografya, tarih, antropoloji, doğa bilimleri ve coğrafya dâhil olmak üzere Dünya hakkında Orta Çağ'da mevcut olan bilgilerin tamamına yakınını bir araya getirirken bahsettiği her şehrin koordinatlarını veriyordu. Ele aldığı şehirde bulunan anıtlarla birlikte şehrin ekonomisini, tarihini, nüfusunu ve önde gelen kişiliklerini de ayrıca belirtiyordu. Bilim, teknoloji ve sanat alanlarında olduğu gibi, hayatını coğrafi araştırmalara adayan insanların sayısı da oldukça fazladır. Bunlardan birçoğu ilk elden bilgi toplamak, bilgi ve anlayış açlığını gidermek ve merakını yatıştırırken bir yandan da arkalarında başka insanların işine yarayacak bilgiler bırakmak için kendini dünyanın kucağına atıvermişti. Bugün Dünyayı tanımak için birçok imkân bulunur. Bizler, bundan bin yıl önce Dünyayı anlamak için merak ve inançlarının peşinden giden insanların aksine, profesyoneller tarafından hazırlanan belgeselleri oturduğumuz yerden izleyerek öğrenmekte ve anlamaktayız.

İslam uygarlığının coğrafyaya dair 25 ilginç keşfi

DÜNYANIN FİZİKSEL VE İNSANİ BOYUTU: COĞRAFYA