İslam uygarlığından Osmanlı'ya astronomi hakkında 20 ilginç bilgi🌒🌙

İslam bilim tarihinde astronomi çalışmalarının önemli bir yeri vardır. İslam'ın ilk zamanlarından beri astronomi sahasında yapılan çalışmalar zamanla ilerlemiş, daha önceki medeniyetlerin çalışmaları da ilave edilerek özellikle astronomi gözlemleri ile gezegen teorileri konularında büyük başarılar elde edilmiştir. Şam ve Bağdat gibi merkezlerde kurulan rasathanelerde pek çok astronom yetişmiş ve çok sayıda astronomi eseri kaleme alınmıştır. Meraga ve Semerkand gibi büyük rasathanelerde yapılan çalışmalarla İslam astronomi bilimi zirveye ulaşmış ve her iki rasathane kendi ekolünü oluşturmuştur. Osmanlı'da olayları ve insanları ve etkilediği düşünülen ilme ''nücûm'' ve bu ilme sahip olanlara da ''müneccim'' denirdi. XV. yüzyılın sonları ile XVI. yüzyılın başlarında ortaya çıkmış bir müessese olan müneccimlik, astrologların saraylarda ''danışmanlık görevi'' verilmesiyle birlikte Osmanlı'da astroloji farklı bir konuma geldi. Böylece padişahlar, sağlık konularından düşmanlarına kadar meraklarını giderirlerdi. Osmanlı'nın yegâne başarısındaki etkenlerde biri de bu kurumları merkezileştirmek, yani günümüz tabiriyle uzmanlaştırmaktır. ''Müneccim'' olarak adlandırılan astrologlar, müneccimbaşının kontrolü altında sarayda görev yaparlar. Bu kişiler fal bakan, gelecekten haber veren kişiler değildir. Yıldızları gözlemeyerek ''Ahkâm Takvimi''ni oluşturur ve bunun yanında önemli gün ve namaz vakitlerini hesaplarlardı. 'Gökküresi bilimi' anlamına gelen ilm-i felek terimi İslam dünyasında aynı zamanda 'felekiyyât, ilm-i nücûm, ilm-i nücûm-i ta'lîmî, sınâat-i nücûm, sınâat-i tencîm, ilm-i hey'e, ilm-i hey'eti'l-âlem' de denilen astronominin en yaygın karşılığıdır. 1570'li yıllarla birlikte ünlü gözlemci Takiyüddin, bir gözlemevi açmak istedi. Vezir Sokullu Mehmet Paşa ve Hoca Saadettin desteğiyle III. Murat ikna eder. İstanbul'da 1577 yılında kuyruklu yıldızı gözlemleyip bununla ilgili III. Murat'a iyi şeyler alacağına dair açıklamalar yapmasıyla hayatının en büyük hatasını yapar. Bu açıklamanın tersine İstanbul'da veba salgınının başlamasıyla padişahın ve halkın Takiyüddin'e dolayısıyla gözlemevine olan inancı sarsılır. Böylece halk, gözlemevinin felaket getirdiğini düşünür ve dönemin Şeyhülislamı olan Ahmed Şemseddin Efendi, III. Murat'a gözlem yapmanın uğursuzluk getireceğini, bunu yapmaya cüret eden kişinin ise sonunun ne olacağının bilinmeyeceğini, hatta bir memlekette horoskop hazırlanırsa devletin binalarının zelzele ile yıkılacağını söyler ve üç yıllık kısa bir macerası biter. Müneccimler, ikinci Beyazıd zamanında sarayda resmi çalışan oldular. Böylece takvim, imsakiye hazırlamak, uğurlu ve hayırlı saati tespit etmek, şehzadelerin doğum haritasını incelemek gibi bazı görev ve sorumlulukları alırlar. Osmanlıda eşref saatine oldukça önemi vardır. Birçok törenin açılışından, padişahların tahta çıkıp, ordunun sefere çıkmasından, nikâh kıyımına kadar her türlü iş ve vazife için eşref saatine başvuruldu. 17'nci yüzyıl gök bilimci Galileo Galilei'nin çalışmaları, İslam uygarlığındaki gök bilimcilerin Latinceye çevrilmiş olan çalışmaları üstüne kurulmuştur. Galileo'dan altı yüzyıl önce Müslüman gök bilimci Al-Bîrûnî, Dünya'nın kendi ekseni etrafında döndüğü fikrini öne sürmüştür. Al-Biruni'ye kendi döneminin Leonardo da Vinci'si denmiştir. 901 yılındaki ölümünden önce Bağdat'ta yaşamış olan gök bilimci, matematikçi ve tercüman Sâbit Bin Kurrâ, eski Yunan ve Süryani dillerinde yazılmış bilimsel eserleri Arapçaya tercüme etmiştir. İslam uygarlığındaki gök bilimciler tarafından gerçekleştirilen olağanüstü gözlem ve keşiflerin Batı dünyasındaki astronomi üstünde büyük etkileri olmuştur. Orta Çağ gök bilimcileri tarafından etkilenenler arasında, modern astronominin kurucusu olarak kabul edilen Polonyalı Rönesans akademisyen Mikolaj Kopernik de vardır. İslam astronomi tarihinde dört aşama söz konusudur. Şiirlere bakılacak olursa bütün ihtişamıyla gök yüzünün incelenmesi bu dönemde olağan bir durumdu. 17. yüzyılda yaşayan Hüseyin Efendi, 1640'ta yaptığı ''Ahkâm Takvimi'' ile dördüncü Murad'ın ve Sultan İbrahim'in öleceğini doğru tahmin edince Osmanlı'da meşhur oldu. Fakat 1650 yılında çıkardığı takvim Hüseyin Efendi'nin sonu oldu. Yıldızların hareketinde 'Vefat-ı Mehmed' ifadesini ön görür ve o sene içerisinde Dördüncü Mehmed'in öleceğini, yerini bir başkasının alacağını söyler. Hüseyin Efendi'nin şöhreti nedeniyle ona cephe almış kişiler, bu kehanetin tutmaması üzerine Dördüncü Mehmed'i etkileyerek Hüseyin Efendi'nin sürgüne gönderilmesini sağlar. Hüseyin Efendi kendi yıldız haritasına bakarak ölümünü görür kaçmaya karar verir fakat hakkında idam kararı çıkartılarak öldürülür. Osmanlı'nın ikinci müneccimi olan Yakub Efendi, İbnu'l-Arabî'nin yazdığı Şecere-i Kübra adlı eserinde III. Mustafa'nın lakabının Sultanların Yıldızı, III. Selim'in ki ise Yıldızın Süsü şeklinde geçtiğini söyledikten sonra şu ilginç ayrıntıyı aktarır: III. Mustafa bu işarete binaen oğlu III. Selim'in doğumuna özel bir önem vermiştir. Eserde Osmanlı Devleti ve padişahları hakkında önemli noktalar vardır. Örneğin Yavuz'un Şam'ı fethedeceği asırlar önce haber edilmiş ve Osmanlı Devleti'ne ait şifreli bilgilere de yer verilmiştir. Gök bilimci Abdurrahman Es-Sûfî, Samanyolu Sistemi dışındaki yıldız sisteminden bahseden ilk gök bilimcidir. 964 yılında Es-Sûfî, buluşuna 'küçük bulut' adını vermiştir. Günümüzde ise buna Andromeda galaksisi diyoruz. Andromeda galaksisi, Dünya'dan yaklaşık 2.6 milyon ışık yılı mesafededir. İslam uygarlığında çizilmiş olan yıldız haritaları, yüzyıllar boyunca Avrupa ve Uzak Doğu'da kullanılmıştır. Usturlap, teleskobun icadından önce, en önemli astronomik gözlem cihazı olarak kabul ediliyordu. Bir usturlabın yapımı neredeyse altı ay sürerdi, çünkü yapımcılar ayrıntılı hesaplamalar yaparak, tüm parçaları işleyip, hepsini elle bir araya getirilerdi. Uluğ Bey, bir yılın 365 gün, 6 saat, 10 dakika ve 8 saniye (günümüzde kabul edilenden 62 saniye daha fazla) olduğunu hesaplamıştır. Dokuzuncu yüzyılda, Abbas Kasım İbn Firnas evine yıldızları ve gezegenleri incelemek için camdan bir gökevi inşa ettirmiştir. Bilinen en eski usturlap onuncu yüzyılda Bağdat'ta yapılmıştır. Büyük bir usturlapla gözlem yapan astronom İbn Yunus, 30 yıllık bir dönemde güneşin konumuyla ilgili 10 binden fazla kayıt yapmıştır. 1263 yılında inşa edilmiş olan İran'ın kuzeyindeki Meraga gözlemevinin kütüphanesinde 40 binden fazla kitap bulunuyordu. Halife Memun'un gözlemevindeki bilim insanları, güneş apojesinin, (güneş Dünya'dan en uzak olduğu nokta) zaman içinde değiştiğini keşfetmişlerdir. Günümüzde, güneş apojesinin galaksimiz ile birlikte hareket eden solar sistemi nedeniyle değiştiğini biliyoruz. Gökyüzünü gözlemlemek Müslümanların Mekke yönünü bulmalarına yardımcı olmuştur. Gökyüzünü incelemek için gözlemevleri ile büyük araçlar kullananların ilki 'İslam Uygarlıkları'ydı. Toledo Tablolaları, ayın, güneşin ve gezegenlerin hareketlerini takip etmekte kullanılan astronomik bir çizelgedir ve adını Müslüman İspanyası'ndaki Toledo şehrinden almıştır. Müslümanlar tarafından 300 yıl boyunca yönetilen İspanya'nın Toledo şehri, dünyanın astronomi ve bilim merkeziydi.