İslam uygarlığındaki astronomi çalışmaları

İslam uygarlığındaki astronomi çalışmaları pek çok ülke ve şehirden gelen akademisyenlerce yürütülürdü. Gökyüzünü gözlemlemek Müslümanların Mekke yönünü bulmalarına yardımcı olmuştur. Kur'an evrenin keşfini teşvik etmektedir. Gökyüzünü incelemek için gözlemevleri ile büyük araçlar kullananların ilki 'İslam Uygarlıkları'ydı. Ekip halinde çalışarak, gezegenleri ve yıldızları hiç olmadığı kadar detaylı bir şekilde keşfeden, gökbilimcilerdi. Toledo Tablolaları, ayın, güneşin ve gezegenlerin hareketlerini takip etmekte kullanılan astronomik bir çizelgedir ve adını Müslüman İspanyası'ndaki Toledo şehrinden almıştır. Çizelgeler, Avrupa'da Arzachel olarak bilinen Al-Zekâlî tarafından dokuzuncu yüzyılda çizilmiştir. Müslümanlar tarafından 300 yıl boyunca yönetilen İspanya'nın Toledo şehri, dünyanın astronomi ve bilim merkeziydi. Halife Memun, gökbilimcilerin birlikte çalışabilmeleri için Bağdat'ta hükümet tarafından finanse edilen bir gözlemevi kurmuştur. Halife Memun'un gözlemevindeki bilim insanları, güneş apojesinin, (güneş Dünya'dan en uzak olduğu nokta) zaman içinde değiştiğini keşfetmişlerdir. Günümüzde, güneş apojesinin galaksimiz ile birlikte hareket eden solar sistemi nedeniyle değiştiğini biliyoruz. 1263 yılında inşa edilmiş olan İran'ın kuzeyindeki Meraga gözlemevinin kütüphanesinde 40 binden fazla kitap bulunuyordu. Gökbilimci Jamal ad-Din, 1267 yılında Çin'e giderek, gözlemevinde kullanılan aletleri tanıtmıştır. Bugün İran'da hala Meraga gözlemevinin temelleri görülebilir. 15'inci yüzyıl gökbilimci ve matematikçi Uluğ Bey, Sultan olduğu dönemde Semerkant'ta (şimdiki Özbekistan) bir gözlemevi kurmuştur. Uluğ Bey, bir yılın 365 gün, 6 saat, 10 dakika ve 8 saniye (günümüzde kabul edilenden 62 saniye daha fazla) olduğunu hesaplamıştır. Dokuzuncu yüzyılda, Abbas Kasım İbn Firnas evine yıldızları ve gezegenleri incelemek için camdan bir gökevi inşa ettirmiştir. Hatta bu gökevinde yapay gök gürültüsü ve şimşek efektleri bile vardı. Pek çok astronomi cihazı buluşları, ilk İslam Uygarlığında olup, günümüzdeki astronominin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Bu yeni tür usturlaplar, sekstantlar ve oktantlar, yıldızların ağırlığını daha önce hiç olmadığı kadar doğru bir şekilde ölçmüştür. Sekstantlar, Orta Çağ dünyasının GPS'leriydi. Usturlaplar, sekstantlar ve oktantlar Avrupa'nın keşif yaşını bulmayı mümkün kılmışlardır. Osmanlı döneminde yaşamış olan Takiyüddin el-Raşid'in İstanbul'da yaptırdığı gözlem evinde, olağanüstü etkileyici ekipmanlar vardı. Doğru ölçümlerin yapılmasını büyük ekipmanlar sağlamıştır. Suriye, Şam'daki gözlemevinin altı metrelik bir kadranı 17 metrelik bir sekstantı vardı. Günümüzde, büyük optik teleskopların bazıları, Kanarya Adalarındandır. Namaza vakitlerini ve Mekke yönünü bilme ihtiyacı, önemli antik bir cihaz olan usturlabın geliştirilmesini sağlamıştır. Bir usturlap 3D gökyüzünün düz halinin nasıl göründüğünü gösterir. Usturlap kullanan insanlar, gece ve gündüzün zamanını söyler, karada gezinir ve güneşin doğuşu ile batışını hesaplayabilirlerdi. Usturlaplar, Orta Çağ'ın cep saatleriydi. Usturlap ile yapılan gözlemler, modern astronominin doğmasına neden olmuştur. Usturlap, teleskobun icadından önce, en önemli astronomik gözlem cihazı olarak kabul ediliyordu. Bir usturlabın yapımı neredeyse altı ay sürerdi, çünkü yapımcılar ayrıntılı hesaplamalar yaparak, tüm parçaları işleyip, hepsini elle bir araya getirilerdi. Bilinen en eski usturlap onuncu yüzyılda Bağdat'ta yapılmıştır. Büyük bir usturlapla gözlem yapan astronom İbn Yunus, 30 yıllık bir dönemde güneşin konumuyla ilgili 10 binden fazla kayıt yapmıştır. Usturlap, Batlamyus tarafından açıklanan ve dünyayı evrenin merkezinde gösteren antik bir Yunan modele dayanmaktadır. 1387 yılında Canterbury Hikayeleri'nin yazarı Geoffrey Chaucer, genç oğluna İngiltere, Oxford'da çalışması için ayarlanmış bir usturlap vermiştir. 11'nci yüzyılda Al-Zarqali tarafından İspanya, Toledo'da geliştirilmiş olan evrensel usturlap, yıldız haritasını sonsuza dek değiştirmiştir. Evrensel usturlap, herhangi bir yerde kullanılabilirdi. 1100'lü yıllarda yaşamış olan Cabir bin Eflah, gezegenlerin ve yıldızların koordinatlarını hesaplamak için ilk taşınabilir gök küreyi tasarlamıştır. Antik çağlardan beri gökbilimciler, gökyüzünün halkalı küre denilen üç boyutlu modellerini kullanmışlardır. Bu küreler gezegenlerin ve yıldızların yollarını göstermek için farklı açılarda olan halkalar içerirdi. Onuncu yüzyıldaki İslam uygarlığında, gösteri ve gözlemsel amaçlı iki farklı tür halkalı küre üretilirdi. Gösteri amaçlı kürelerde dünyanın etrafında ekliptik, ekvator ile tropik hatlar ve kutup daireleri gibi halkalar vardı. Gözlem amaçlı yapılan halkalı kürelerde ise halkalarında gözlem nişangâhları vardı, ancak merkezlerinde dünya yoktu. Halkalı küreleri kullanan gökbilimciler, gökyüzünün düz grafiklerini çıkararak bunları usturlap yapımında kullanmışlardır. M.Ö 2,2nci yüzyılda Yunan akademisyen Batlamyus'un yazdığı Almagest kitabının İslam dünyasındaki gökbilimcileri üstünde büyük bir etkisi olmuştur. Dokuzuncu yüzyıl gökbilimcisi El-Fergânî, Batlamyus'un eserlerinden esinlenerek gökbilimi üzerine birkaç kitap yazmıştır. Orta Çağ İtalyan şairi Dnate, büyük olasılıkla sahip olduğu astronomi ile ilgili bilgileri El-Fergânî'nin Latince yazıtları üstünde çalışarak edinmiştir. 861 yılında El-Fergânî'nin en önemli buluşlarından biri olan Nilometre, Nil nehrinin su seviyesini ölçmeye yarayan ve nehrin her yıl ne zaman taşacağını tahmin etmekte kullanılan bir aletti. Bilim insanı El-Bettânî halkalı küreler ile gök kürenin özelliklerini birleştirmiş ve al-baydha, yani yumurta adını verdiği yeni bir alet icat etmiştir. 'Yumurta'nın icadı, gökbilimcilerin yıldızların tam olarak koordinatlarını hesaplamalarını sağlamıştır. Ayrıca El-Bettânî, yeni ayların zamanlaması, güneş yılı süresini ve tutulmalarını tahmin etmek üzerine de çalışmıştır. İslam uygarlığında çizilmiş olan yıldız haritaları, yüzyıllar boyunca Avrupa ve Uzak Doğu'da kullanılmıştır. Günümüzde 165'ten fazla yıldızın adı Arapça orijinallerine dayanır. Gökbilimci Abdurrahman Es-Sûfî, Samanyolu sistemi dışındaki yıldız sisteminden bahseden ilk gök bilimcidir. 964 yılında Es-Sûfî, buluşuna 'küçük bulut' adını vermiştir. Günümüzde ise buna Andromeda galaksisi diyoruz. Andromeda galaksisi, Dünya'dan yaklaşık 2.6 milyon ışık yılı mesafededir. Samanyolu galaksimiz ise 200 ile 400 milyar yıldız barındırmaktadır. Samanyolu'nun büyük ekseni 100 bin ışık yılı, kalınlığı bin ışık yılı, uzaklığı da 300 bin ışık yılı kadardır. Doruk ve azimut kelimelerinin kökeni Arapçadır. Gökbilimci Kutbüddin-i Şirazi ve öğrencisi Kemaleddin Farisi, gökkuşağının, güneş ışıklarının yağmur damlalarından yansıması sonucu oluştuğunu açıklamışlardır. Kopernik'e göre, bir filozof ve gökbilimci olan İbn Rüşd güneş lekelerini keşfederek, incelemiştir. 17'nci yüzyıl gökbilimci Galileo Galilei'nin çalışmaları, İslam uygarlığındaki gökbilimcilerin Latinceye çevrilmiş olan çalışmaları üstüne kurulmuştur. Galileo'dan altı yüzyıl önce Müslüman gökbilimci Al-Bîrûnî, Dünya'nın kendi ekseni etrafında döndüğü fikrini öne sürmüştür. Al-Biruni'ye kendi döneminin Leonardo da Vinci'si denmiştir. 901 yılındaki ölümünden önce Bağdat'ta yaşamış olan gökbilimci, matematikçi ve tercüman Sâbit Bin Kurrâ, eski Yunan ve Süryani dillerinde yazılmış bilimsel eserleri Arapçaya tercüme etmiştir. Erken uygarlıklarda parlak şehir ışıkları olmadığından, insanların çıplak gözle gezegenleri ve yıldızları gözlemlemeleri daha kolaydı. Gece karanlığında, insan gözünün gökyüzüne alışması, uzun sürebilir. Bu gece görüşü, uzakta ve daha az parlayan şeyleri görmeyi kolaylaştırır. Merkür, Venüs, Jüpiter, Mars ve Satürn, çıplak gözle kolayca görülebilen beş gezegendir. Önceki bazı düşünürlerin aksine, İslam Uygarlığındaki bilim insanları, yıldızların ve gezegenlerin yaşayan canlılar olduğuna inanmıyorlardı. Kur'an yörüngeler ve diğer astronomik olaylardan bahseder. İslam uygarlığındaki gökbilimciler tarafından gerçekleştirilen olağanüstü gözlem ve keşiflerin Batı dünyasındaki astronomi üstünde büyük etkileri olmuştur. Orta Çağ gökbilimcileri tarafından etkilenenler arasında, modern astronominin kurucusu olarak kabul edilen Polonyalı Rönesans akademisyen Mikolaj Kopernik de vardır. Kopernik, çalışmaları sırasında, ağırlıklı olarak Bettânî, İbnü'ş-Şatır, Nasirüddin'i Tusi ve İslam uygarlığındaki diğer gökbilimcilerin çalışmalarından yararlanmıştır.