İslam uygarlığında rasathaneler

Müslümanların astronomiyle ilgilenen ilk topluluk olduğu söylenemez, ancak astronomiyle bu kadar büyük çapta ilgilenerek büyük rasathane ve gözlem aletlerini ilk kez inşa edenler de Müslümanlardı. Astronomi araştırmaları pahalı bir alandı; maliyetli donanım ve birçok astronomun işbirliğini gerektiriyordu. Müslümanlardan önce daha küçük ve taşınabilir aletlerle de iyi çalışmalar yapılmıştı, hatta Batlamyus gözlemlerini böyle bir aletle gerçekleştirmişti. 813 ve 833 yılları arasında ülkeyi Bağdat'tan yöneten Halife Memun, önemli bir bilim dalı olması için astronominin ihtiyaç duyduğu himaye ve desteği sağladı ve tarihte ilk kez rasathane kuruldu. Müslüman alimlerin ezber bozan astronomi keşifleri İçerisinde büyük sabit aletler ve çalışma programları bulunan bir yer, birkaç astronomdan oluşan bir kadro, saray himayesi ya da devlet desteği gibi kavramların tamamı Memun'un bulduğu yeni fikirlerdi. Müslüman astronomlar öncesinde buna benzer bir şeye rastlamak mümkün değildi. İslam dünyasının değil, belki de dünyanın ilk rasathanesini kuran Memun, tarihin en büyük entelektüel akademisi olan Darülhikme'nin kurulmasında da önemli bir rol oynamış aydın bir önderdi. En eski rasathaneler Bağdat'ın Şemmasiye semtinde ve Şam'daki Kasiyun Dağı'ndadır. Bunlar sayesinde özel bir alanda birlikte çalışılan merkezler boy göstermeye başladı. Bu tür rasathanelerde en sık rastlanan etkinlik Astronomi Çizelgelerinin hazırlanmasıydı. Genellikle astronomi aletlerine ilişkin açıklamalar içeren bu çizelgeler sayesinde gezegenlerin konumları, Ay'ın evreleri, tutulmalar ve takvim bilgileri hesaplanabiliyordu. Halife Memun'un çağının ötesine ulaşan astronomi çalışmaları Memun'un rasathanelerinde Güneş ve Ay çizelgeleri hazırlanıyor; bir de yıldız kataloğu ve çeşitli gezegen gözlemleri yapılıyordu. Şemmasiye'de astronomlar Güneş'i, Ay'ı, gezegenleri ve bazı sabit yıldızları gözlemliyordu. Burada yapılan çalışmaların sonuçları, İbn Ebu Mansur tarafından yazıldığı rivayet edilen Mümtehan Zic ya da Doğrulanmış Çizelgeler adlı bir eserde sunulmuştu. İslam dünyasının başka yerlerinde Hülâgu Han tarafından kurulan Meraga Rasathanesi, Uluğ Bey'in Semerkant Rasathanesi, İsfahan'daki Melikşah Rasathanesi ve Gazneli Mahmud'un Tebriz Rasathanesi gibi birçok rasathane kuruldu. Meraga Rasathanesi 1263 yılında İran'da Tebriz'in güneyinde kuruldu ki temelleri bugün hala burada görülebilir. Müslüman alimlerin icat ettiği astronomi aletleri Meraga'daki en yaygın uğraş yeni astronomi çizelgelerinin hazırlanmasıydı. Rasathane kütüphanesinde 40 binin üzerinde kitap bulunuyordu. İsmi bu rasathaneyle birlikte anılan önemli astronomlar arasında Nasîrüddin et-Tûsî ve gökkuşağının gerçek sebebini açıklayan Kutbüddîn-i Şîrâzî yer alır. Nasîrüddin et-Tûsî, dünya genelinde birkaç yüzyıl boyunca kullanılan İlhanlı Tablolarını ve sabit yıldızlar kataloğunu hazırladı. Meraga'dan Çin'e gönderilen Müslüman bir astronomun bir gözlem aleti tasarladığı ve bu aletin Çin Seddi üzerine kurulduğu bilgisi, Yuan Hanedanlığı'nın kayıtlarında yer alır. Uluğ Bey, Orta ve Güneybatı Asya'da genişleyen Timur İmparatorluğu'nun 15'inci yüzyıldaki hükümdarıdır. Ayrıca astronom ve de matematikçi olan Uluğ Bey, bu özelliği sebebiyle Güneş, Ay ve gezegenleri gözlemlemek için üç katlı bir rasathane inşa ettirmişti. Semerkant Rasathanesi abidevî bir yapıydı; burada bulunan devasa boyutlardaki taştan meridyen dairesi uzun ömürlü bir kurum olan bu rasathanenin sembolü haline gelmiştir. Meridyen dairesi üzerinde olacak şekilde bir tepeye açılan yaklaşık iki metre genişliğindeki hendeğin içine bu aletin yayının bir parçası yerleştirilmişti. Bu meridyen yayının yarıçapı İstanbul'daki Ayasofya Camisi'nin yaklaşık 50 metre olan kubbe yüksekliğine eşitti. Güneş ve gezegen gözlemleri için inşa edilen bu yerde 40,4 metrelik yarıçapa sahip bir Fahri sekstantı da dâhil olmak üzere dönemin en hassas aletleri bulunuyordu. Kendi türünün en büyük örneği olan bu sekstantın temel kullanım alanı tropik yılın uzunluğu gibi temel astronomik bilgilerin belirlenmesiydi. Diğer aletler arasında, halkalı küre ve usturlap yer alıyordu. İslam uygarlığından Osmanlı'ya astronomi hakkında 20 ilginç bilgi🌒🌙 Devrinin ilerisinde ve şaşılacak düzeyde hatasız çalışmalar yapan Uluğ Bey, Güneş yılının uzunluğunu 365 gün 6 saat 10 dakika ve 8 saniye olarak belirlemişti. Bu hesaplama günümüzdeki hesaplamadan yalnızca 62 saniye daha fazladır: 0, 0002 derecelik kesinlik oranı oldukça etkileyicidir. Eşsiz büyüklükteki bu rasathanelerdeki sürekli gözlem programları için organizasyon ve idari verimliliğin şart olması sebebiyle astronomlar çalıştıkları rasathanedeki diğer personeli yönetiyor ve denetliyordu. Sonraki dönemlerde kurulan rasathanelerde müdür, sayman, kütüphane memuru gibi personel ve diğer idari memurlar ile birlikte ayrı bir bilim kadrosu olduğu bilinmektedir. Memun'un Şemmasiye ve Kasiyun Dağı'ndaki rasathanelerinde yapılan başlıca iş, astronomi tablolarının hazırlanması olmakla beraber, orijinal ve çığır açan başka keşifler de yapılıyordu. Güneş'in yeröte noktasının hareketinin keşfedilmesi buna güzel bir örnektir. Son derece etkileyici ancak kısa ömürlü olan diğer bir rasathane de İslam dünyasının önde gelen bilim insanlarından Takiyüddin için 16'ncı yüzyılda kuruldu. Tahta yeni geçen Sultan III. Murad'ın İstanbul Rasathanesi'nin kurulmasını desteklemeye ikna olması üzerine 1577 yılında rasathanenin yapımına başlanmıştır. Göze çarpan iki binası ile İstanbul'un Anadolu yakasına bakan bir tepe üzerinde inşa edilen bu rasathaneden, gece gökyüzü çok açık bir şekilde gözlemlenebiliyordu. Günümüzün rasathaneleri gibi ana binada kütüphane ve teknik personel bulunurken, küçük bina bizzat Takiyüddin tarafından yaptırılan aletlerden oluşan etkileyici bir koleksiyona ev sahipliği yapıyordu. Bu aletler arasında devasa ebatlarda bir halkalı küre ve gezegenlerin konumunu ve hızını hesaplamakta kullanılan mekanik bir saat yer alıyordu. Takiyüddin, gezegenlerin, Güneş'in ve Ay'ın hareketlerini tarif eden eski astronomi çizelgelerini güncelleştirmek istiyordu. Ancak, vebayla bağlantılı çeşitli sosyo-politik sebeplerden ve saray entrikalarından ötürü rasathanesi yıktırıldı. Buna rağmen Takiyüddin geride astronomi, matematik ve mühendislik kitaplarından oluşan muazzam bir miras bırakmıştır. İlk rasathaneleri kurmalarının yanı sıra, Müslümanlar arasında 9'uncu yüzyılda Kurtuba'da bir planetaryum geliştiren öncü ruhlu bir kişi bulunuyordu. Göklerin ve uzayın incelenmesi için kullanılan rasathanelerin aksine planetaryum, yıldız, gezegen ve diğer gök cisimlerinin görüntülerinin yansıtıldığı odadır. Daha çok uçuşla ilgili deney ve girişimlerinden tanıdığımız İbn Firnas, evinin bir odasında camdan bir planetaryum geliştirmişti ve o anki haliyle gece gökyüzünü gösteriyordu. Bugünün planetaryumuna çok benzeyen bu mekâna yapay gök gürültüsü ve şimşek bile ilave etmişti.

İslam uygarlığında rasathaneler

RASATHANELERİ İLK KEZ MÜSLÜMANLAR İNŞA ETTİ