İbn Haldun’un Mukaddime adlı eserinde ‘umran’ ilminin tarihle olan ilişkisi

İbn Haldun 732- 808 yılları arasında yaşamış, döneminde ileri sürdüğü yeni ve orijinal fikirlerle adını sonraki çağlara da ulaştırmış Kuzey Afrika kökenli bir alimdir. İlimle uğraşmanın yanında; devlet yönetimi ve devlet adamlığını da önemsemiş fakat bunu asli gaye yapmaksızın medeniyet kavramı üzerinde yoğunlaşmıştır. İbn Haldun, Endülüs' te yaşadığı dönemlerde dünya tarihini konu alan yedi ciltlik Kitabu'l - İber adlı bir eser yazmıştır. Mukaddime bu eserin ilk cildini oluşturur. İbn Haldun sık sık kabileler arasında dolaşarak bedevî kabile hayatını yakından tanımış, fırsat buldukça da ilim ve öğretimle meşgul olmuştur. Ünlü Muḳaddime'sini böyle bir bilgi ve deney birikimiyle kaleme almıştır. İbn Haldûn'un bir dünya tarihi niteliği taşıyan bu eseri önsöz ve giriş mahiyetinde kaleme aldığı ve 'mukaddime' adını verdiği bölümle üç kitaptan oluşan yedi ciltten meydana gelir. Müellif girişte tarih ilminin önemine, tarih yazımında takip edilen usullerin araştırılmasına, tarihçilerin düştükleri hatalara, sahip oldukları asılsız kanaatlere ve bunların sebeplerine temas etmiş, tarih ilminin kapsamlı bir tarifini yaparak kendi tarih anlayışını ortaya koymuştur İbn Haldûn'un Muḳaddime olarak bilinen meşhur eseri el-ʿİber'in birinci kitabıyla bu önsöz ve girişten meydana gelir. Esere bu ismi İbn Haldun vermemiştir, El-ʿİber'in altı ana cilde ayrılan giriş kısmı zamanla mukaddime olarak anılmıştır. Mukaddimede tarih ve toplumla ilgili görüşlerini yansıtmıştır. İbn Haldûn Mısır'da iken El-ʿİber üzerindeki çalışmalarına devam etti. Doğu'daki kavimlerin ve hânedanların tarihlerini de ekleyerek eseri genel bir tarih haline getirdi. Arapça kökenli olan umrân kelimesi, 'bayındırlık, medeniyet' anlamına gelmektedir. Umran ilmi bir toplum metafiziği olarak düşünülmüştür. İbn Haldun eserinde daha evvel kimsenin ortaya koymadığı, özgün, beşeri umran ismini verdiği bir ilim kurduğunu belirtir. Umran ilminin amacı; insanları taklitten kurtarıp daha önce olmuş bitmiş olanla daha sonra olacak olanın anlaşılması konusunda bir bakış açısı kazandırmaktır. Bu ilimde insan topluluğunun yaşadığı birtakım hadiselerin zorunlu sonuçları anlatılır. İbn Haldûn'un asıl başarısı, o güne kadar farkedilmeyen tarihî-toplumsal varlık alanını keşfetmesindedir. Bundan dolayı umran ilmini tarihin olduğu kadar felsefenin de bir bölümü olarak görür. İbn Haldun, tarih ve tarih yazıcılığını, 'yolu kutsal, faydası çok, gayesi şerefli bir ilim' olarak tanımlar. Çünkü onunla ümmetlerin ahlâklarında, enbiyanın sîretlerinde, meliklerin siyasetlerinde ortaya çıkan hallere vâkıf olunur. Bunlara vâkıf olmak isteyen kişi çeşitli kaynaklara, çeşitli disiplinlerden elde ettiği bilgilere ve her şeyden önce onu doğruya ulaştıran ve hatalardan koruyan iyi bir tefekküre muhtaçtır. İbn Haldun nakli ilimler hakkında görüşlerini ifade ederken teorisi gereğince tarih kitabını başa almasının nedenini açıklar. Tarih yüzyıllar boyunca pek çok filozof ve düşünür tarafından bir ilim olarak görülmemiştir. Bu filozofların başında Aristo ve Herakleitos yer alır. Aristo'nun görüşüne göre, tarih bir değişmeyi esas alır ve tekil olduğu için bir ilim değildir. Tarih hakkındaki düşünceler, İslamiyet'te de bu doğrultuda teşekkül ederek dini ilimlerin altında tasnif edilmiştir. İbn Haldun' un Mukkaddime'si tarih ilminin tahkiki, usullerin yeniden düzenlenmesi ve o zamana kadar yetişmiş tarihçilerin yaptığı hatalar hakkında yazılmış bir kitaptır. Kitap'ta tarih, 'zahir' ve 'batın' yönüyle iki türlü ele alınmıştır. Zahiri yönü; yalnızca eski çağlarda yaşanmış olayların aktarımından ibarettir. Tarih bu yönüyle genellikle hoş vakit geçirme aracı olmuştur. Batın yönü ise olayların sebeplerini bulup ortaya koymayı hedefler, tek tek olayların kendisini soruşturmaz. Bu sebepten dolayı İbn Haldun; tarih-hikmet ilişkisinden yola çıkarak tarih ilminin hikmet grubunu içeren ilimlerden sayılması gerektiğini savunmuştur. İbn Haldun tarih ilminin önemini vurgulasa da amacı salt tarihi anlatmak değildir. Tarihi rivayetleri test etmek için oluşturulmuş bir ilim ortaya koymak isteğiyle yola çıkan İbn Haldun, insanın fert ve cemiyet halinde yaşayarak toplumu imar ettiği söz konusu edilen 'Umran' ilmini kurmuştur. Eserinde; umran ilmini, medenileşmenin hallerini, ona ait değişim ve gelişimleri açıklamıştır. İbn Haldun umran ilminin meselelerini ortaya koyarken önce tarihe panoramik bir bakış açısıyla bakar. İslam Ansiklopedisi'nin İbn Haldûn maddesinde geçtiği üzere, 'İbni Haldun tarih yazıcılığını, toplumsal hayatın hallerini, bu hayatı mümkün kılan siyaset ve devleti, bunların oluş ve yok oluş şartlarını, insanların geçim yollarını ve bu yolların hallerle olan bağının ortaya konulmasını, hallerle birlikte ortaya çıkan zorunlu sonuçları ve bir bütün olarak tarihi anlaşılır kılmayı umran ilminin belli başlı meseleleri şeklinde ele alır.' İbn Haldun'un Mukaddime'sinde tarih içinde toplumsallaşma sürecini kendine konu edinen umran ilmi bir yönü ile tarih felsefesi, başka bir yönü ile de tarihe yönelmiş toplumbilim olarak görülebilir; ancak bu ilim iki disiplinin de ötesinde esas itibariyle klasik felsefe geleneği içinde ifade edilmiş bir toplum metafiziğidir. Umran ilminin konusu toplumdur fakat toplumdan bahsedilince ideal bir toplumun nasıl olması gerektiğini konu almaz. Toplumun yaşadığı olayları sebep-sonuç bağlamında değerlendirerek toplumu toplum olması bakımından değerlendirir. İbn Haldun kendisinden önce kimsenin tarih ilmini konu alırken toplumsal alana bu denli yer açmadığının farkındadır. Umran ilminin yeni ve orijinal olduğunu sık sık dile getirmiştir. Daha önce umran ilmine dair parça parça ortaya atılmış fikirler mevcut olsa da İbn Haldun bu fikirler üzerinden müspet bir ilim kurmuş ve toplumda yaşanan hadiselerin, tarihi olayların sebeplerini irdeleyerek bunlardan kanun çıkarmıştır. Mukaddime' de umran ilminin ilkeleri üzerinde de durulmuştur. Bunlar ispatlanmış ilkeler değildir fakat o dönem için ortaya koyulması bu ilkeleri önemli kılmıştır. Coğrafya, iklimler, maddi durum, metafizik gibi konuların bir toplumu oluşturmadaki etkisine yer verilmiştir. İbn Haldun, bir topluluğun 'bedavetten' (göçebelik) 'hadarete' (medeniyet) geçişini, söz konusu konular üzerinden ilke ve sonuç bağlamında değerlendirerek hükümlerini ortaya koymuştur. Bir toplumda ilim zeminin oluşabilmesi için belli bir alt yapıya sahip olması gerektiğini, geri kalmış toplumların bir medeniyet inşa etme yetisinden uzak olduğunu ve bu durumun çok eski çağlardan beri aynı şekilde ilerlediğini anlatır. İbn Haldun, tarihi bir malzeme olarak görerek toplumların yapılarını, durumlarını, yaşadıklarını ve gelişim düzeylerini incelerken kullanacağı bir rotası haline getirmiştir.

İbn Haldun’un Mukaddime adlı eserinde ‘umran’ ilminin tarihle olan ilişkisi

İbn Haldun kimdir?