Hulefa-yi Raşidin dönemindeki karışıklıklar ve iç savaşlar

İslam tarihinde, Peygamberimizin vefatından ardından Hz. Ebû Bekir'e biat edilmesiyle başlayan, Hz. Ömer ve Osman'ın hilâfetleriyle sürüp Hz. Ali ile sona eren döneme Hulefâ-yi Râşidîn dönemi denir. Hulefâ halîfe kelimesinin, râşidîn ise 'doğru yolda olan, doğruya ve hakka sımsıkı sarılan, kemale ermiş' anlamındaki râşid kelimesinin çoğuludur. Resul-i Ekrem Efendimiz, kendisinden sonra yaşayacaklara hitaben 'Herhangi bir ihtilâfla karşılaştığınızda size düşen görev, benim sünnetime ve hulefâ-yi râşidînin sünnetine uymaktır' demiştir. Hulefâ-yi Râşidîn'in sayısı, özellikle Sünnî İslâm dünyasında 'dört halife' veya 'dört seçkin dost' denilerek dört rakamıyla sınırlı tutulur. Hulefâ-yi Râşidîn, aynı zamanda cennetle müjdelenen Aşere-i Mübeşşere olarak adlandırılan sahabeler içinde yer alır. Hulefâ-yi Râşidîn döneminde yaşanan siyasi gelişmelerin, iç karışıklıklar ve iç savaşların önemli etkileri olmuştur. Nitekim dört halifeden yalnız ilki, Hz. Ebu Bekir eceliyle ölmüştür. Diğer üç halife, Hz. Ömer Ebû Lü'lü'ün şahsî kini sonucu, Hz. Osman ile Hz. Ali siyasî ve dinî ayrılıklar yüzünden şehid edilmişlerdir. Hz. Ebubekir kimdir? Hz. Ebubekir'in hayatı Hz. Osman'ın öldürülmesiyle başlayıp arkasından Hz. Ali'nin halife olması üzerine patlak veren Cemel Vak'ası ve Sıffîn Savaşı ile süren gelişmeler, Hâricî isyanları, Hz. Ali'nin şehid edilmesi ve arkasından yaşanan kanlı olaylar, aynı zamanda İslâm tarihinde ortaya çıkan ilk fitne hareketleridir. 'el-Fitnetü'l-kübrâ' diye tanımlanan Hz. Osman'ın 17 Haziran 656 tarihindeki şehadetinin, onun bazı karar ve tasarruflarından dolayı halifeliğinin ikinci döneminde kendini gösteren gelişmelerden kaynaklandığı kabul edilir. Hz. Osman'ın halifelik döneminde bazı kararları, Müslümanlar içinde ihtilafa sebep olmuş ve fitne hareketinin fitilini ateşlemek isteyenlere bahane olmuştur. Onun tepki çeken karar ve tasarruflarının bazıları şöyledir: 📌 Kureyş kabilesi ileri gelenlerinin yeni topraklara yerleşmesine izin vermesi ve bunlardan bir kısmının oralarda çok miktarda mal mülk edinmesine göz yumması; Kureyşlilik şuuru ile bazı sözler söyleyen ve davranışlara girenlere ses çıkarmamasıdır. Hz. Ömer kimdir? Hz. Ömer nasıl Müslüman oldu? 📌 İdarenin kolay olacağı düşüncesiyle önemli makamlara yakın akrabalarını, meselâ Mısır Valisi Amr bin Âs'ın yerine sütkardeşi Abdullah bin Sa'd bin Ebû Serh'i, Kûfe Valisi Sa'd bin Ebû Vakkas'ın yerine ana bir kardeşi Velîd bin Ukbe'yi, kendi kâtipliğine de amcasının oğlu Mervân bin Hakem bin Ebü'l-Âs'ı tayin etmesi. 📌 Suriye Valisi Muâviye'nin yetkilerini genişletmesi; yine yakın akrabalarından bazı kimselere mal ve toprak vermesi, ayrıca bazı sahipsiz toprakları yine yakınlarına iktâ etmesi. 📌 Kendisini eleştiren bir kısım sahâbîlere karşı sert davranması; Muâviye'nin malî tasarruflarını ve bazı kimselerin mal biriktirme hususundaki ısrarlarını kınayan Ebû Zer el-Gıfârî'yi Rebeze'ye sürmesi. 📌 Resûl-i Ekrem tarafından Tâif'e sürgün edilmiş olan amcası ve kâtibi Mervân'ın babası Hakem bin Ebü'l-Âs'ı Medine'ye getirtmesi; hilâfet mührü olarak kendisine intikal eden Hz. Peygamber'in mührünü Eris Kuyusu'na düşürmesi. Hz. Osman kimdir? Hz. Osman'ın hayatı… 654 yılında hacdan dönen Hz. Osman, çeşitli eyaletlerdeki valileri şikâyet etmek amacıyla Medine'ye bazı heyetlerin gelmesi üzerine valileriyle bir toplantı yaptı. Suriye Valisi Muâviye, Kûfe Valisi Saîd bin Âs, Basra Valisi Abdullah bin Âmir, Mısır Valisi Abdullah bin Sa'd'ın katıldığı bu toplantıda muhaliflere karşı güç gösterisinde bulunulması, savaşa gönderilmeleri, kendilerine para verilerek susturulmaları gibi hususlar tartışıldı. Hz. Osman yönetime muhalif olanların sıkıştırılmasını, bazılarının savaşa gönderilmesini veya atıyyelerinin kesilmesini emretti. Bu tedbirler vilâyetlerdeki muhalif hareketlerin daha da güçlenmesine yol açtı. Bu arada Medine'de Hz. Âişe, Hz. Ali, Talha, Zübeyr, Abdurrahman b. Avf gibi şahsiyetler özellikle valilerin tavır ve hareketlerinden dolayı Hz. Osman'ı kınıyorlardı. Hz. Ali kimdir? Hz. Ali ne zaman, nasıl öldü? Bazı rivayetlerde Hz. Osman'a karşı siyasî bir komplonun varlığından da bahsedilmekte ve Abdullah bin Sebe'nin çeşitli bedevî gruplarını halifeye karşı kışkırttığı belirtilmektedir. Sonuçta Kûfe, Basra ve Mısır'dan gelen âsiler, Medine'de terör estirerek Halife Osman'ı evinde günlerce kuşatma altında tuttuktan sonra şehid ettiler. Hz. Osman'ın öldürülmesinden sonra ortaya çıkan olaylar, Hz. Ali döneminin hemen tamamını işgal edip fetihlerin durmasına ve İslâm dünyasında asırlarca sürecek karışıklıkların çıkmasına sebep olmuştur. Medine'deki sahâbîlerin ve isyancıların ısrarı üzerine hilâfet mevkiine gelen Hz. Ali'yi bekleyen en önemli mesele Hz. Osman'ın katillerinin bulunup cezalandırılması idi. Ancak ortada belirli bir katil olmadığı gibi, 'Osman'ı hepimiz öldürdük' diyen âsilerle başa çıkmak da kolay değildi. Hayattayken cennetle müjdelenen 10 sahabe Hz. Ali, başta Suriye Valisi Muâviye olmak üzere kendisine biat etmek istemeyen bazı valileri görevlerinden aldı. Talha bin Ubeydullah Basra, Zübeyr bin Avvâm Kûfe valisi olmak istedilerse de halife isteklerini kabul etmedi. Onlar da umre bahanesiyle Mekke'ye gittiler ve orada hacdan dönmeye hazırlanan Hz. Âişe ile buluştular. Bunun üzerine Hz. Âişe Mekke'de kalmaya karar verdi ve yaptığı bir konuşmada halka Osman'ın zulmen öldürüldüğünü söyledi. Bu arada, Hz. Osman'ın şehadetinden sonra Medine'yi terk eden Emevî kabilesi mensupları ile Hz. Ali'nin görevlerine son verdiği Basra ve Yemen valileri de beytülmâllerinde bulunan para ve savaş malzemelerini yanlarına alarak Mekke'ye geldiler ve Hz. Âişe'ye katıldılar. Hz. Osman'ın kanını dava için harekete geçen Hz. Âişe'nin liderliğinde toplanan bu insanlar Basra'ya gitmeye karar verdiler. Hz. Ali de onlarla karşılaşmak amacıyla Kûfe'ye doğru yola çıktı ve sonuçta Cemel Vak'ası vuku buldu (656); birçok Müslümanın öldüğü bu mücadelede Hz. Ali üstün geldi. Görevden alınmayı kabullenemeyen ve yeni valiyi şehre sokmayan Emevîlerin lideri durumundaki Muâviye, Hz. Ali'ye biat etmediği gibi onu halifenin öldürülmesine ilgisiz kalmakla ve âsileri ordusunda barındırmakla suçladı. Ayrıca Hz. Osman'ın kanlı gömleğini ve hanımı Nâile'nin kesik parmağını camide halka göstererek onları Hz. Ali'ye karşı kışkırtmaya, arkasından da Hz. Osman'ın akrabası sıfatıyla onun kanını dava etme hakkına sahip olduğunu söyleyerek bunu gerçekleştirmek amacıyla Suriye'deki Müslümanlardan biat almaya başladı. Muâviye'nin Cahiliye döneminin kan davası anlayışını hatırlatan bu tutumu karşısında Hz. Ali Cemel Vak'ası'ndan sonra onu yeniden biata davet etti. Muâviye ise Hz. Osman'ın katillerinin kendisine verilmesini, Hz. Ali'nin halifeliği bırakmasını ve şûra usulüyle yeni bir halife seçilmesini teklif etti. Onun bu tavrı iki tarafı Sıffîn'de karşı karşıya getirdi (Haziran 657). Savaşın Hz. Ali'nin lehine sona ermekte iken durdurulması ve işin hakemlere havale edilmesi üzerine yeni bir karışıklık ortaya çıktı ve Hz. Ali'nin ordusundan ayrılanlar bu defa onunla Nehrevan'da savaştı. Kesin yenilgiye uğrayan bu zümre daima isyan halinde kaldı (Hâricîler) ve Hz. Ali İbn Mülcem adlı bir Hâricî tarafından 661 yılında şehid edildi.

Hulefa-yi Raşidin dönemindeki karışıklıklar ve iç savaşlar

HULEFA-Yİ RAŞİDİN NEDİR?