Geçmişten geleceğe yaşayan kültür mirasımız: Çömlekçilik

Çömlekçilik oldukça ciddi bir sanayi ve ticaret koluydu. 14'ncü yüzyılın sonlarında yaşayan tarihçi Makrizi, Kahire'de şu notları almıştı: 'Sütçülerin süt kabı, peynircilerin peynir kâsesi, aşevine gelen yoksulların yemek kabı olan kırmızı kil kaplardan her gün kırılıp çöpe atılan kısmının değeri bin dinarı bulmaktadır.' Çömlek yapımı Anadolu, Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamya'da yaklaşık 8 bin 200 yıl önce ortaya çıkmış ve 2000 yıl gibi kısa bir sürede dünyaya yayılmıştır. Anadolu'da ilk çarklı çömlekçiliğe ait bulgulara günümüzden yaklaşık beş bin yıl önce ilk kez Kayseri dolaylarında, Alişar'da, Boğazköy'de ve Truva'da rastlanmaktadır. Osmanlı devrinde su küpleri, kavanozlar, su testileri gibi kaba eşya, sırlı ve sırsız pişmiş topraktan yapılmıştır. Doğu'da çömlekçilik merkezleri, Irak'ın Bağdat ve Samarra şehirlerinde ortaya çıkmıştır. 838-883 yılları arasında halifelerin yaşadığı yer olan Samarra'da yapılan kazılardan, burada sırlanmış veya sırlanmamış, oyma ve damgalı kaplar kullanıldığı ve bu kapların temel olarak üç tip oldukları anlaşılmaktadır. Bunlardan birinci tiptekiler beyazdı ve üzerlerinde kobalt mavisiyle uygulanmış benekler ya da hat sanatını andıran motifler bulunuyordu. İkincisi polikrom süslemeydi ve üzerinde 7. ve 8. yüzyıllara ait Tang döneminden kalma Çin işi taş kaplardan esinlenilen iki tonlu şeritler bulunuyordu. Üçüncü kap türü ise metalik bir görünüm sağlayan özel bir perdaha sahipti. Bu çömlekler, günümüzdeki çömlekçi çarkına benzeyen düzeneklerde son derece özenle yapılıyor, kurutuluyor ve fırınlanıyordu. Müslümanların Romalıların aksine yeni sır ve renkler kullanmaları ve çömlekleri süslemeleri sayesinde bu kaplar koleksiyon parçalarına, güzellik ve sanat ikonalarına dönüşmüştür. İlk olarak rölyef desenli kurşun sır geliştirdiler. Bunun öncesinde Romalılar, Akdeniz ülkelerine daha çok parlak yeşil veya sarımtırak kahverengi sırlı kırmızı çömlek kapları yaymıştı. Buna daha fazla kurşun ekleyen erken dönem Müslümanları daha pürüzsüz ve daha parlak bir kaplama etkisi elde ettiler ve kapları sıvı geçirmez hale getirdiler. Sonraki dönemlerde pahalı Çin porselenine benzer düz beyaz porselen yapmanın yollarını arayan Abbasi çömlekçileri kurşun sırra kalay oksit eklediler. Irak'taki hammaddelerin Çin'dekinden farklı olması sebebiyle az miktarda kalay oksit ilave eden Müslüman çömlekçiler, ışığı daha az geçiren beyaz görünümlü porselen elde ettiler. Bunlarla yetinmeyen çömlekçiler tasarımda çeşitli yenilikler yaparak beyaz üzerine mavi süsleme üslubunu geliştirdiler. Bu tarz daha sonra Çin'e geri ihraç edildi; burada çok popüler hale geldi ve Çin porselenlerine de yayıldı. Beyaz üzerine mavi seramiklerinden gurur duyan Abbasi çömlekçileri yaptıkları işlerin çoğuna imzalarını atıyordu. Bu tür imzalardan bir tanesinde, Abveyh adlı çömlekçi kendisini sani'emirü'l-müminun şeklinde tanıtır. Sonraki dönemlerde ortaya çıkan en etkileyici süsleme uygulamalarından bir tanesi de perdahlanmış camdır. Müslümanların perdahlama işlemini bu kadar benimsemesinin sebebi, Kur'an-ı Kerim'deki cennet tasvirlerinde yer alan altın ve gümüş kap tanımlarına en yakın kapları üretme isteğidir. Sekizinci yüzyılda Iraklı çömlek ustaları perdahlama adı verilen gizemli bir yöntem geliştirdiler. VVB'DE İslam Dünyasının Bizim İçin Yaptıkları adlı programı sunan Amani Zain, bu yöntemi şöyle tasvir etmektedir: 'Sıradışı parlaklığa sahip metal görünümü veren bu yöntem, yarattığı etki bakımından değerli merallerle dahi boy ölçüşmekte, kilden yapılmış eşyaları bir anda altına dönüştürüyordu.' İslam dininde altın ve gümüş kapların kullanılmasına izin verilmezken, perdahlama yöntemi sayesinde, değerli metalleri andıran gösterişli kapların ucuz ve dine uygun bir şekilde üretilmesi ilk kez mümkün oldu. Bu teknikte gümüş ya da bakır oksit, toprak boyası gibi bir araçla karıştırılıyor; daha sonra besiyer olarak sirke ya da üzüm suyu ilave ediliyordu. Sekizinci yüzyılda Iraklı çömlekçiler, kilin sırlanmış kaplaması üzerine çizilen desenlerin bu karışımla boyandığında ve daha sonra ıslak çömleğin dumanlı ve kısık ateşte ikinci pişirme için fırına koyulduğunda geriye ince bir metal tabakası kaldığını keşfettiler. Üzerindeki kül ve toz silindiğinde harikulade bir yanardöner parlaklık ortaya çıkıyordu. Burada cereyan eden olay şuydu: Bakır ve gümüş oksit pişirme sırasında ayrılmakta, metal, kalay sır üzerinde ince bir tabaka halinde kalmaktadır. Gümüş, soluk sarı ya da altın rengi bir tabaka ve gümüşsü bir etki bırakırken, bakır daha koyu, kızıla kaçan yakut rengi sonuç vermektedir. Bu tonların parlaklığı, yüzeyin üzerine düşen ışığa göre değişmekteydi. Yüz kadar sıvıya yakın boya kullanılarak altın rengi, yeşil, kahverengi, sarı ve kırmızı renkte enfes monokrom ve polikromlar elde edilebiliyordu. Süslü çiniler de bu yöntemle yapılıyordu. Bu karelerde kullanılan zengin renkler ve bunların ahenkli birleşimleri, cami ve saraylara sultanlara yaraşır bir görkem kazandırmıştır. Bağdat'tan gelen bu perdahlama tekniği İslam dünyasına yayıldı. Dokuzuncu yüzyılda Tunus'un Kayveran şehrinde de perdahlanmış fayans üretimi başladı ve bundan yüzyıl kadar sonra İspanya'ya ulaştı. Halifelerin Kurtuba yakılarındaki şehri olan Medinetü'z-Zehra'da yapılan arkeolojik kazılarda, çizgiler için manganez kahverengisinin, renkli yüzeyleri için ise bakır yeşilinin kullanıldığı desenlere sahip çok miktarda çömlek bulunmuştur. Bundan birkaç yüzyıl sonra, Endülüs'ün Malaga gibi kendi üretim merkezleri ortaya çıkmış, buralarda altın perdahlama tabaklar ve 'Elhamra Kavanozu' gibi büyük kavanozlar üretilmiştir. Su taşımak için ihtiyaç duyulan testileri üretmenin yanı sıra, İspanya'daki Müslümanlar 12'nci yüzyılın başında Bizans mozaiklerinin yerine fayans ve azulejo üretmeye başladılar. Bunlar, üzerleri hat sanatının kullanıldığı, geometrik ve çiçekli desenlerle bezeli mavi ve beyaz renkte çok güzel fayanslardı. Malaga'nın bu sırlanmış fayansları bugün hala ünlüdür. Azulejoların süslenmesinde kullanılan kobalt oksidin mavi sırrının Doğudan Malaga'ya geldiği, buradan da Mürsiye'ye ve sonra 14'üncü yüzyılda Hıristiyan İspanya'sına ve Belensiye'ye yayıldığı, 14. Yüzyılın sonunda ise Barselona'ya ulaştığı bilinmektedir. Moğol işgalinden kaçan çömlekçilerin Konya'da toplanması sayesinde Türkiye'de gelişmekte olan çömlekçilik merkezlerinden biri haline gelmişti. Konya'daki sultanlığın 14'ncü yüzyılın başında çökmesi ile Anadolu'daki seramik üretiminde bir duraklama yaşansa da Osmanlı Türklerinin 1326 yılında Bursa'yı başkentleri yapmaları ile birlikte bu alanda muhteşem bir diriliş yaşandı. Şehirde seramik karolarla süslenmiş zarif yapılar yeniden boy göstermeye başladı. Üretim anlamında Bursa'dan bile daha yoğun olan İznik, bu endüstrinin asıl merkeziydi ve 14'üncü yüzyılın sonlarından itibaren iki yüz yıl boyunca gelişmeye devam etti slip üzerine uygulanan tipik İznik süslemelerinde, bakırdan elde edilen kobalt mavisi, turkuaz ve yeşil gibi renkler kullanılıyor, desenlerin dış hatları siyah ve düşük rölyefli domates kırmızısı ile vurgulanıyordu. Dörtgen şeklindeki karoların yan yana dizilmesiyle ortaya çıkan motiflerin tamamı çiçek figürleri içeriyordu. Geleneksel olarak dört çiçek kullanılmaktaydı: Gül, yasemin, karanfil ve lale. Modern çömlek endüstrisi, sır ve perdah bilgisini bin yıl boyunca ellerinde tutan Müslüman çömlek ustalarına çok şey borçludur. İspanyalı ve Sicilyalı ustalar sayesinde yemi çömlek şekilleri ve yöntemleri, yeni malzemeler ve renkler Avrupa'ya taşınmıştır. Avrupalılar, dokuzuncu yüzyılda Müslümanlar tarafından İspanya'ya getirilene kadar kalayla sırlama işlemini bilmemekteydi. Günümüzde Müslüman çömleklerinin İspanya dışındaki yerlere ulaştığına dair çok miktarda delil bulunmaktadır. Zira Malaga işi çömlek ve kaplara İngiltere'de rastlanmıştır; Britanya'da 13'üncü yüzyılın sonlarına ve 14'üncü yüzyıla ait kırk dört parça Mağribi tarzı perdahlı kap ve yine 15'inci yüzyıla ait yirmi iki parça kap bulunmuştur. Müslüman çömlekleri, kaliteleri ve zarif süslemeleri sebebiyle Avrupa'da statü simgesi olarak görülüyordu. Bugün bu çömleklerin Avrupa'da bulunması, bundan yaklaşık beş yüz yıl kadar önce Blossom Hill ve Longmarket gibi yerlerde ne tür insanlar yaşadığı hakkında fikir verir. Günümüzde Müslüman çömlek sanatı, bugün modern kafeleri süsleyen Endülüs karolarında ve mozaiklerinde yaşamaya devam etmektedir; zira bu desenler Güney'in kimliğinin bir parçası haline gelmiştir.